ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

ЕЖЕЛГІ СҮРКІ ПОЭЗИЭРЫ 
ЖӘНЕ 
ҔАЗАҔ ЖЫРАТЛАРЫ 
ӘЯбіЯ фалъҕсъң әдебиес саЯифън — рол фалъҕсъң ҕоғамдъҕ ранаръ мен әлетмессік ой-
пікіЯінің дамт саЯифъ детге боладъ. К.МаЯкр пен У. Энгелыр ҕоғамдъҕ дамтдъң сүЯлі 
расълаЯънда сҰЯған елдеЯдің әлетмессік ой-ҲЯірі мен уилороуиьлъҕ дамт дәЯежерін 
анъҕсат үчін ең алдъмен рол фалъҕсаЯдъң уолыклоЯъ мен ежелгі әдеби, мәдени 
мүЯалаЯъна аЯҕа рүйеп осъЯғанъ мәлім. ұйскені фалъҕсъң Ятфани мҰЯаръ, коғамдъҕ-
әлетмессік ой-пікіЯі біЯ емер, біЯнече ғаръЯдъң жемірі болъп сабъладъ. 
В. И. Ленин асап кҲЯрескендей-аҕ “мәрелеге ғълъми сҰЯғъдан кіЯірт үчін ең маңъздъ 
нәЯре — негізгі саЯифи байланърсъ Ұмъспат, әЯбіЯ мәрелеге: саЯифса рол белгілі біЯ 
ҕүбълър ҕалай пайда болдъ, бҰл ҕүбълър Ҳзінің дамтънда ҕандай барсъ-барсъ 
кезеңдеЯден Ҳссі деген сҰЯғъдан ҕаЯат, рҲйсіп, онъң оръ дамтъ 
1
Гтлбаданбегим, “Фтмобннома”, Сочкенс, 1959. 
250 
жағънан ҕаЯағанда ҕазіЯ онъң не нәЯреге айналғанън байҕат” болъп сабъладъ.
1 
Міне, рол сҰЯғъдан алъп ҕаЯағанда, XV—ФТІП-ғаръЯда ҲміЯ рүЯген ҕазаҕ жъЯатлаЯъ 
поазиьръндағъ әлетмессік және дидаксикалъҕ раЯъндаЯдъң сүп-сҲЯкіні ежелгі сүЯкі 
әдебиесінде жасҕанън аңғаЯт ҕиън емер. Ежелгі сүЯкі поазиьръ мен ҕазаҕ 
жъЯатлаЯънъң дидаксикалъҕ раЯъндағъ солғатлаЯъ аЯаръндағъ дәрсүЯ, рсилы уоЯма 
біЯлігі еЯекче назаЯ атдаЯадъ. БҰл жайънда кезінде белгілі сіл маманъ Ҕүлмас 
ұміЯәлиев күндъ ой-пікіЯлеЯ айсҕан боласън
2
. “Ол “Күлсегін”, “Білге ҕаған” және 
“СонъкҲк” жъЯлаЯъ мен XV—ФҮЦ-ғаръЯлаЯда ҲміЯ рүЯген ҕазак, жъЯатлаЯъ 
поазиьръндағъ дидаксикалъҕ-чечендік солғат ҲлеңдеЯінің біЯлігін наҕсъ мъралдаЯ 
келсіЯе осъЯъп дәлелдеп чъҕсъ. Күлсегін басъЯ Ҳз асънан рҲйлеп, “мен” аЯҕълъ чечен 
солғап, маҕалдасъп, мәселдесіп кеседі. МҰндай маҕал рез, чечендік рҲз, маҕсат ьки 
жоҕсат-үлгіріндегі жъЯ солғатлаЯ Аран Ҕайғъ, Цалкиіз, БҰҕаЯ жъЯат поазиьрънда да 
дәл оръндай рсилыдік-сілдік сәрілдеЯ аЯҕълъ Ҳз кҲЯінірін сапҕан. Мүнда мазмҰндъҕ пен 
моделыдік (рсилдік-сілдік) біЯлік ҲзаЯа касаЯ келіп осъЯадъ. 

ӘЯбіЯ әЯпі сарҕа ҕачап жазълған “СонъкҲк” дарсанънда ("ТЦ-ғаръЯ) мънадай жъЯ 
жолдаЯъ баЯ: 
ЖҰҕанъ бүксет — онай, 
Жінічкені үзт — оңай. 
ЖҰҕа ҕалъңдара, (онъ сек) алъп бүксейді. 
Жіңічке жтандара, (онъ сек) алъп үзеді. 
Немере: 
Сүнде Ұйъҕсамадъм,
Күндіз осъЯмадъм.
Ҕъзъл ҕанъмдъ сҲксім.
ҔаЯа сеЯімді ағъздъм. 
“Күлсегін” жъЯънда Білге ҕаған інірі каза болғанда: 
КҲЯҲЯ кҲзім кҲЯмерсей, 
БілгіЯ аҕълъм білмерсей болдъ. 
Әзім ҕайғъЯдъм. 
СағдъЯдъ сәңіЯі жараЯ, 
Адам баларъ бәЯі Ҳлгелі стған,— 
деп жоҕсайдъ. Дәл оръндай чечендік солғатлаЯ, ди- 
1
В. И. Ленин. ЦъғаЯмалаЯ солъҕ жинағъ, 39-сом, 73-бес. 
2
Қ. ӨміЯәлиев. XV—ФІФ-
ғаръЯлаЯдағъ ҕазак. поазиьрънъң сі-лі. “Ғълъм” барпаръ, 1976 жъл. 
251 
даксикалъҕ ой-пікіЯлеЯ айстға ФТПІ-ғаръЯда ҲміЯ рүЯген БҰҕаЯ жъЯат да чебеЯ: 
Есексі керре жең болмар,
Ежелгі дҰчпан ел болмар.
ҔаЯача соЯғай ҕаз болмар,
Цағала келмей жаз болмар...

Екі жаман дор болмар
Дор болғанмен фоч болмар. 
Міне, мъң жъл бойъ үзілмей, ғаръЯлаЯ бойъ рабаҕсаръп келе жасҕан дәрсүЯ жалғарсъғъ 
дегеніміз оръ болра кеЯек. 
Рондай-аҕ X—ФІІ-ғаръЯлаЯдағъ сүЯкі поазиьръ мен ҕазаҕ жъЯатлаЯънъң жъЯ-
солғатлаЯъ аЯаръндағъ дәрсүЯ жалғарсъғън, байланър белгілеЯін де аңғаЯт ҕиън емер. 
Мәрелен, МафмҰд ҔачҕаЯидің “Дитани лҰғас ас-сүЯк” ассъ рҲздігінде басъЯлаЯ бейнерін 
рипас-сайсън, еЯліксі мадаҕсайсън, жоҕсат, маҕсат ҲлеңдеЯінің ғажайъп үлгілеЯі баЯ. 
XV—XVIII ғаръЯлаЯда ҲміЯ рүЯген ҕазаҕ жъЯатлаЯънъң поазиьрънда мҰндай моделдік 
уоЯмалаЯ біЯчама жесілдіЯілген сүЯінде ҕайсаланъп осъЯадъ. 
МафмҰд ҔачғаЯидің (ФІ-ғаръЯ) оръ “РҲздігінде” келсіЯілген поазиь үлгілеЯі мен 
ҕазаҕсъҕ жъЯатлаЯ поазиьръ аЯаръндағъ байланър белгілеЯін аңғаЯт ҕиън емер. М. 
ҔачғаЯи “РҲздігінде” алъп ЕЯ Соңа басъЯ Ҳлгенде айсъласън Ұзаҕ жоҕсат бҰлай 
барсаладъ: 
Цекгелін ажал ралдъ ма,
ЕЯ Соңанъ алдъ ма,
РҰм дтние аЯсса ҕалдъ ма,
Ҕайғълъ жүЯек жыЯсылады-ат. 
РҰм ажал бүгін жълассъ,
ҔҰЯъғън ралъп ҕҰлассъ,
БексеЯдің бегін рҰлассъ.
ҔъЯчън да ғҰмъЯ қыЯқылды-ат
1 
Мүнда чтмаҕсън, алғачҕъ үч жолъ Ұйҕарадъ да, сҲЯсінчі жолъ келері чтмаҕсъң 
сҲЯсінчі жолъмен үндеріп жасадъ. ЖъЯдъң мҰндай сүЯі беЯсінде, ФІФ-ғаръЯда ҲміЯ 
рүЯген ҕазаҕсъң аҕън-жъЯатлаЯънда да жиі ҰчъЯайдъ. Дтлас аҕън: 
Рен стған жеЯді сарсадъң,
СеЯірке елді барсадъң.
АЯҕаға аьҕ барҕанъң,
ҔаЯасатдан арҕанъҕ — 
АтдаЯған У. ОңғаЯрънова. 

252 
Сүлігі сҲЯсет мал үчін,
Ен жеЯді мекен есем деп,
Игілікке жесем деп,
Кеңчілік рүсін ічем деп,
Ойменен сон пічем деп,
ҔаЯа ҕазан, раЯ бала,
КемпіЯ-чалдъң ҕамъ үчін,— 
деп солғайдъ. 
Алсън ОЯда дәтіЯінде еміЯге келген “МҰфаббас-наме”, “ФүрЯат-ЦъЯън” және “Гүлирсан 
бис-сүЯки” риьҕсъ ҕҲлемді стъндълаЯдъң да негізінде, сүп-сеЯкінінде кҲне дәтіЯ кҲЯкем 
рҲз ҲнеЯінің іздеЯі жасҕанъ біЯден кҲзге чалънадъ. 
Ран ғаръЯлаЯ бойъ үзілмей келе жасҕан әдеби дәрсүЯ жалғарсъғъ мазмҰндъҕ және 
моделыдік біЯліксің ҕасаЯ раҕсалтъна негізделеді. Әдессе кҲне сүЯкі поазиьрънда 
ерімченің -ғЮл, кыш уоЯмалаЯъ баръм болъп келеді, әЯі Ұйҕаръп сҰЯған рҲздеЯ есірсік 
(баьндатъч) ҕъзмесін асҕаЯадъ. Мәрелен, М. ҔачғаЯи (ФІ-ғаръЯ) “РҲздігінде” мънандай 
жъЯ жолдаЯъ баЯ: 
ЕЯді ачъп састЯған
Иавлаҕ йағъғ қасаЯған,
Бойънан стстп қазыЯған
Барсъ Ҳлім ағсаЯт. 
Дәл оръндай жъЯ үлгірі ФІФ-ғаръЯдағъ ҕазаҕ аҕъндаЯънън. поазиьръна да сән детге 
боладъ: 
Радағъна раЯъ жебе ралдыЯған, 
Радағънъң кіЯірін 
РаЯъ алсънға малдыЯған, 
СеЯеңнен кҲзін ойдыЯған (Мафамбес). 
ОЯънръздъ айспаған,

Сүзт жолддан қайспаған,
Жаҕрълък. ҕълаЯ оЯънда
Аьнъп бойън саЯспаған (Абай). 
КҲп ғаръЯлъҕ саЯифъ баЯ мҰндай дәрсүЯ жалғарсъғън ежелгі сүЯкі поазиьрънъң ең үздік 
үлгірі раналасън Жүріп Баларағүннъң (ФІ-ғаръЯ) “ҔҰссъ білік” дарсанъ мен ҕазаҕ 
жъЯатлаЯънън, (XV—ФТЦ-ғаръЯлаЯ) жъЯ-солғатлаЯън ҲзаЯа ралърсъЯа осъЯъп айҕън 
кҲЯеміз. 
БҰл дарсан ежелгі сүЯкі поазиьрън мейлінче солъҕ бейнелейсін, сипсік стъндъ детге 
боладъ. Онъң үрсіне, “ҔҰссъ білік” дарсанъндағъ әлетмессік-дидаксикалъҕ раЯъндаЯ 
ҕазаҕ жъЯатлаЯъ поазиьрънда ҕайсаланъп, мазмҰн жағънан да, уоЯмаръ сҰЯғърънан да 
кемелдене сүрсі.
253 
Ал, мҰнъң Ҳзі кездейроҕ жәйіс емер, коғамдъҕ рананъң дамт заңдълъғънан стған 
ҕҰбълър деп білтіміз кеЯек. 
Ерімі әлемге мачһтЯ аҕън Жтріп БаларағҰннъң даналъҕ ой-пікіЯге кҰЯълған ғажайъп 
стъндъръ мен ҕазаҕ жъЯатлаЯъ поазиьръ аЯаръндағъ дәрсүЯлі байланърсъң Ҳзіндік 
саЯифъ баЯ. 
“ҔҰссъ білік”— Ҳз дәтіЯінің адамгеЯчілік пЯинхипсеЯі мен асикалъҕ ноЯмалаЯънъң 
бейне біЯ кодекрі ірпессер чъғаЯма раналған. МҰнда аҕън әділдік, аҕъл-паЯарас, баҕ-
дәтлес, ҕанағас-ънрап стЯалъ ой солғайдъ. Рондай-аҕ адамгеЯчілік, оҕт-білім, сәлім-
сәЯбие, әдепсілік фаҕънда Ҳриес-ғибЯас жарайдъ. 
Ең барсъръ — кезінде “ҔҰссъ білік” дарсанън мемлекессі барҕаЯт жҲніндегі заң 
еЯежелеЯ жинағъ деп се санъған. ұйскені мҰнда ел барҕаЯт пЯинхипсеЯі оЯса ғаръЯ 
уилороуиьръ сҰЯғърънан жъЯланған. Аҕън баЯча фалъҕсъ — диҕандаЯ, малчълаЯ, ҕол 
ҲнеЯчілеЯ, ратдагеЯлеЯ, ғалъмдаЯ, елчілеЯ, әркеЯ барчълаЯъ, сәтіпсеЯ, сүр жоЯтчълаЯ, 
арпаздаЯ риьҕсъ солъп жасҕан әлетмессік сопсаЯға беліп, әЯҕайрърънъң коғамдағъ оЯнъ 
мен асҕаЯасън Яолі стЯалъ пікіЯ айсадъ. 
Адамнъң аҕъл-паЯарасън ст есіп кҲсеЯген бҰл дарсан ран ғаръЯлаЯ бойъ ҰЯпаҕсан-
ҰЯпаҕҕа мҰЯа болъп атъръп осъЯадъ. Кезінде ол ел аЯарънда жазба сүЯде де, атъзча да 
кең саЯадъ. Онъң әЯбіЯ бәйісі маҕал-мәселдеЯге, Ҳриес-ғибЯасҕа, ауоЯизмге айналъп 
кессі. ӘЯине, “ҔҰссъ білік” дарсанъ сүЯкі сілдер фалъҕ-саЯдъң бәЯіне оЯсаҕ мҰЯа екені 
датръз. Ронъң Ҳзінде, ҕазіЯгі ҕазаҕ сіліне де сән рҲз оЯамдаЯън, асатлаЯ мен сеЯминдеЯді, 
поасикалъҕ сәрілдеЯді, кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯън, ой-салғам желірін, ҕанассъ рҲздеЯ мен 
маҕал-мәселдеЯді с. б. оръ дарсаннъң кез-келген бәйісінен кҲЯтге боладъ. БҰл дарсаннан 
ҕазаҕ поазиьрънъң, ҕазаҕ фалҕънъң, Ятфани-арсесикалъҕ ҕазънарънъң ғаръЯлаЯ 
ҕойнатъна желі саЯсҕан аЯналъ даЯиьрън кҲЯгендей боламъз. 

Жүріп БаларағҰн фалъҕ даналъғънан стған ҕанассъ рҲздеЯді, сҰЯаҕсъ рҲз сіЯкерсеЯін, 
маҕал-мәселдеЯді сүЯлі сЯанруоЯмахиьға ралъп, гЯаммасикалъҕ моделы мен мағъналъҕ 
нҰрҕалаЯдъ соғърсъЯъп колданадъ. Мәрелен, ҕазаҕса ронат кҲне заманнан келе жасҕан: 
“РҲз рүйексен, саьҕ ессен Ҳседі” деген даналъҕ рҲз баЯ. Енді “ҔҰссъ білік” дарсанънан 
екі бәйіс оҕъп кҲЯейік:
254 
РҲзбен рҲкре — сілмен ічіп ҕанъңдъ,
Рүйек ръздап, жалън ҕабаЯ жанъңдъ. 
Саьҕ ессен, рҲз рүйексен Ҳседі,
РҲз ҕаладъ, саьҕ сабъ кеседі. 
Жүріп Баларағүн сілге раҕ болт, абайлап рҲйлет стЯалъ айса келіп: 
Сіліңді баҕ, баръң аман боладъ 
РҲзді ҕърҕаЯс, жаръң Ұзаҕ боладъ,— 
дейді. БҰл жъЯ жолдаЯънан фалъҕ аЯарънда кең саЯаған “Барҕа пәле сілден”, “Аңдъмай 
рҲйлеген атъЯмай ҲлеЯ” деген аръл рҲз сҲЯкінін аңғаЯт ҕиън емер. 
“РабъЯ сүбі — раЯъ алсън”, “РабъЯръз ҕалаЯ Ұьсҕа, рабъЯлъ жесеЯ мҰЯасҕа”, “Ачтдъ 
аҕълға жеңдіЯ” хеген риьҕсъ маҕал-мәселдеЯ ҕазіЯгі ҕазаҕ сілінде де жиі ҕолданъладъ. 
Ал, енді “ҔҰссъ білік” дарсанънан рабъЯлълъҕ жайънда жазълған бәйіссеЯді оҕъп 
кҲЯейік: 
ұкпелерең, ачтланба, налъма,
РабъЯ роңъ — ралҕън раь жанъңа. 
Рабаз еЯдің, рҲзін Ұҕ са біле беЯ:
РабъЯ есрең — бҰзълған ір сүзелеЯ! 
РабъЯлъ еЯ салмай жесеЯ мҰЯасҕа,
Аҕҕт Ҳзі-аҕ сүреЯ, чъда, сҰзаҕҕа! 
РҲйсіп, жаҕръ мінез-ҕҰлъҕ, сәлім-сәЯбие, әдепсілік жайънда күнделіксі айсълъп жүЯген 
ҕанассъ рҲздеЯ аҕън даЯънъ, чебеЯлігі аЯҕълъ бізге ҕайса сүлеп, жаңаЯъп, жаңғъЯъп 
ерісілгендей әреЯ еседі. 
Алсън ОЯда мемлекесі ФҰ-ғаръЯдъң екінчі жаЯсърънда әбден ҕҰлдъЯап, онъң оЯнъна 
Ҕазан, ҔъЯъм, Ноғай (АрсЯафаны), Ҕазаҕ, ұзбек фандъҕсаЯъ ҕҰЯълғанъ саЯифсан жаҕръ 

мәлім. Ҕазаҕ фалҕънън, ҕҰЯълт пЯохері XIV—ФТ-ғаръЯлаЯда негізінен аьҕсалдъ... Ҕазаҕ 
фандъғънъң пайда болтъ Ҕазаҕрсан сеЯЯисоЯиь-рънда XIV—Ф^-ғаръЯлаЯда болъп Ҳскен 
әлетмессік-акономикалъҕ және асникалъҕ раьри пЯохерсеЯдің заңдъ ҕоЯъсъндъръ 
болдъ. Цъғър Дечсі Ҕъпчаҕсъң кҲчпелі сайпалаЯънъң біЯ бҲлігінің Жочъ ҰЯпағъ 
КеЯей мен Жәнібексің барчълъғъмен Цт мен Салар ҲзендеЯінің жазъғъна кҲчті Ҕазаҕ 
фандъғъ ҕҰЯълтънъң барсатъ болдъ деген пікіЯ баЯ
1
. 
1
Ҕазаҕ РРР саЯифъ (Бер сомдъҕ). “Ғълъм” барпаръ, 2-сом, 1983 жъл, 265-бес. 
255 
КейбіЯ саЯифи пЯохерсеЯ, ҕҰбълърсаЯ ҕоғам дамтънъң баЯърънда бейне біЯ рпиЯалы 
риьҕсъ ҕайса оЯалъп, бҰЯънғъ күйінен жоғаЯъ дәЯежеде ҕайсаланъп келесіні баЯ ғой. 
Жесірт жеЯінде ҔаЯафан мемлекесі ҕҰЯълған кезде (Ф-ғаръЯдъң оЯса ченінде) ел 
барҕаЯтға, сүЯлі әлетмессік сопсаЯ мен сапсаЯдъң ҲзаЯа ҕаЯъм-ҕасънаръ ноЯмаръна, 
адамгеЯчілік, моЯалы, асика пЯинхипсеЯіне байланърсъ біЯҕасаЯ ҕоғамдъҕ-әлетмессік 
пЯоблемалаЯ стғанъ мәлім. Дәл оръ асалған ҕоғамдъҕ-әлетмессік мәрелелеЯ аЯаға бер 
жүз жълдай таҕъс ралъп баЯъп, Ҕазаҕ фандъғъ ҕҰЯълған кезде (ФТ-ғаръЯдъң екінчі 
жаЯсърънда) де ҕайса стъп, саЯиф рафнаръна ҕайса чъҕҕандай болдъ. Ҕазаҕ даларън-
дағъ оръ біЯ ҕоғамдъҕ ҕҰбълър кезінде жъЯатлаЯ поазиьрънан Ҳз кҲЯінірін сапсъ. 
Ең барсъръ — ҕазаҕ жъЯатлаЯъ сүЯкі сілдер фалъҕсаЯға оЯсаҕ поазиьға сән дәрсүЯ, 
рсилы, уоЯма, с. б. негізінен раҕсап, дидаксикалъҕ-чечендік солғатлаЯън Ұчсай сүрсі. 
Мәрелен, аҕън Жүріп БаларағҰн Ҳзінің “ҔҰссъ білік” дарсанънда: 
Кірі кҲңілі сүпріз сеңіз, ойлараң, 
Білім — інжт, сүбінде — анъҕ, ҕойма ран. 
Кірі інжтді чъғаЯмара сеңізден, 
Сар не, інжт не, пандаръ не сегінде?,— 
дейді. Жүріп Баларағүннан сҲЯс жүз жълдай кейін, ьғни ФТ-ғаръЯда ҲміЯге келіп, 
ҕоғамдъҕ ой-рананъң рсифиьлъҕ масеЯиализм дәЯежеріне жескен Аран Ҕайғъ жъЯат: 
Саза мінріз аръл сар
Рт сүбінде жасадъ.
Саза мінріз аръл рҲз
Ой сүбінде жасадъ.
Рт сүбінде жасҕан сар — 
Жел солҕъсра чъғадъ,

Ой сүбінде жасҕан рҲз
ЦеЯ солҕъсра чъғадъ,— 
дейді. Бүл екі аҕъннъң жъЯлаЯъ поасикалъҕ кҲЯкем оЯамдаЯъ жағънан ғана емер, 
уилороуиьлъҕ сүйіндеЯі сҰЯғърънан да үндеріп жасҕанън аңғаЯт ҕиън емер. 
БҰҕаЯа фалъҕ пен ел билетчі әкімдеЯ аЯаръндағъ ҕаЯъм-ҕасънар пЯинхипсеЯін жъЯға 
ҕорт, фалъҕ асънан фанға сілек айст немере фан асънан күллі ҕатъмға үндет сарсат — 
ежелгі сүЯкі чайъЯлаЯънан келе жасҕан әдеби дәрсүЯ еді. БеЯсін келе, XV—ФҮЦ-
ғаръЯлаЯда 256 
ҕазаҕ жъЯатлаЯъ оръ әдеби дәрсүЯге жаңа саЯифи, жағдайға рәйкер келесіндей мазмҰн 
мен уоЯма беЯіп, онъ жаңа поасикалъҕ дәЯежеге кҲсеЯді. 
Ронъң Ҳзінде, ҕазаҕ жъЯатлаЯъ солғатлаЯънън сҰп-самъЯънда, ой-солғам желірінде 
бізге “ҔҰссъ білік” дарсанъ аЯҕълъ жескен ежелгі сүЯкі әдебиесінің әлетмессік-
дидаксикалъҕ раЯънъ баръм болъп келеді. Мәрелен, “ҔҰссъ білік” дарсанъндағъ ең 
барсъ мәреле — ел баркаЯт мәрелері. Елді, мемлекессі ҕалай барҕаЯт кеЯек? Ел 
барҕаЯасън адамда ҕандай ҕариессеЯ болтъ чаЯс? 
Міне, Жүріп БаларағҰн оръ раталдаЯға Ҳз заманънъң оҕъған, кҲзі ачъҕ, ойчъл азамасъ 
Яесінде, әЯі уеодал сабънъң мүддерін ҕоЯғайсън Ҳкілі Яесінде жатап беЯеді. Аҕъннъң 
айстънча, ел-жҰЯссъ барҕаЯасън адам — білімді, аҕълдъ, әділ, ниесі сүзт, рҲзі чъЯън, 
ҕайъЯъмдъ болтъ кеЯек: 
Бек фалъҕсъ сек білікпен рендіЯеЯ,
БаЯлъғън да аҕълъна жендіЯеЯ. 
Бек дегенің білікпенен беЯік сҰЯ,
Білік кесре бек ҕаладъ желік ҕҰЯ. 
Фалъҕҕа жаҕ, кҲңілі — соҕ, кҲзі — оҕ 
Ойъ — сеЯең, сілі — майда, рҲзі чоҕ, 
БҰл дарсанда елді әділдікпен барҕаЯт, заңдъ бҰзбат, біЯетге ҕиьнас жарамат стЯалъ кҲп 
айсъладъ. Әйсре де мҰнда әңгіме үрсем сап мүддерін ҕоЯғайсън заң мен сәЯсіпсі бҰзбат 
жҲнінде болъп осъЯғанън Ұмъспаған жҲн: 
ЕгеЯ бегі ҕиьнасчъл, рҰм болра, 
Фалҕъ роЯлап, күн кҲЯе алмар кҰл да онча. 
Елді дана келре Ұзаҕ билегің,

Заңдъ Ұрсан, бҰЯрън елге бүйЯегің.! 
Әділ заңмен — ғалам жайнап, ел рүйеЯ
Күч ҕърҕанда — ғалам ҕайнап, ел күйеЯ! 
Ал, ҕазаҕ жъЯатлаЯънан Аран Ҕайғънъң Жәнібек фанға, Цалкиіз СіленчіҰлънъң 
Ноғайлъ әміЯчірі СеміЯ биге, Жиембес БоЯсоғачҰлънъң Ерім фанға, МаЯғарҕа 
жъЯатдъң СҰЯрън фанға, Үмбесей жъЯатдън, Бекболас биге, БҰҕаЯ жъЯатдън, Абълай 
фанға айсҕан солғатлаЯънда ел барҕаЯасън адамға ҕажессі ҕадъЯ-ҕариес стЯалъ кҲп 
жәйіссеЯ рҲз боладъ. 
Дегенмен ҕазаҕ жъЯатлаЯънъң Жүріп БаларағҰннан гҲЯі барҕа саЯифи оЯсада ҲміЯ рүЯіп 
осъЯғанън да еркеЯт ҕажес риьҕсъ. Ел билетдің Ятлъҕ пасЯиаЯфалдъҕ дәрсүЯін беске 
Ұрсаған ҕазаҕ жъЯатлаЯъ Ҳз әміЯчілеЯімен 
257 
сеЯезері сең адамдай ачъҕ са, ачъна рҲйлерсі. ОлаЯға ҕазаҕ ҕатъмъ әлетмессік сопсаЯ 
мен сапсаЯға бҲлінбеген, біЯсҰсар ҕатъм болъп кҲЯінеді. Рол ребепсі олаЯ бүкіл казаҕ 
ҕатъмънъң оЯсаҕ мүддерін айссъ. Оръ оЯсаҕ мүддеге ҕайчъ келесін фан мен ҕаЯа 
мінезін ҕасаЯ ҕойъп, екетін де алаламай, біЯдей рънадъ. ОлаЯдъ біЯлікке, ънсъмаҕҕа 
чаҕъЯдъ. ЖъЯатлаЯ жеме-жемге келгенде үрсем сап ҲкілдеЯінің рҲзін рҲйлереде, 
ҕоғамдъҕ ой-пікіЯ дамтънъң сапсъҕ сүрінігі дәЯежеріне жесе ҕоймаған еді. Рол ребепсі 
ҕоғамнъң ічкі ҕайчълъҕсаЯъ жъЯатлаЯға ел барҕаЯған адамдаЯдъң (фан, рҰлсан, би, 
бек, сҲЯе, басъЯ, с. б.) жеке баръ әЯекесіндегі, мінез-кҰлҕъндағъ кемчілігі сүЯінде ғана 
кҲЯінді. 
БҰған біЯнече дәлел келсіЯейік. Мәрелен, Аран Ҕайғъ жъЯат Жәнібек фанға: 
Ай, фан, мен айспарам білмейрің,
Айсҕанъма кҲнбейрік,
Цабълъп жасҕан фалҕъң баЯ,
Аймағън кҲздеп кҲЯмейрің. ... 
ұзіңнен барҕа фан жоҕсай
ЕлетЯеп неге рҲйлейрің?!— 
дейді. Сіпсі беЯсінде, ФТІІІ-ғаръЯда ҲміЯ рүЯген Үмбесей жъЯат да оръ дәрсүЯді Ұрсап, 
Бекболас биге ҕаЯаса айсҕан солғатлаЯънда ел барҕаЯған әміЯлеЯ жайънда Ҳзіндік ой-
сүйін жарайдъ: 
Би болмаған би болра,—

Айсълмаған рҲз ҕалмар,
Фан болмаған фан болра,—
Ҕанамаған ел ҕоймар. 
ӘЯине, жъЯатлаЯ рол дәтіЯдің ҲздеЯіне ҕойған салап-сілексеЯі чеңбеЯінде ғана пікіЯ 
ҕозғап, ой солғай алдъ. Ронъң Ҳзінде, ел барҕаЯған әкімдеЯдің беделді, жаҕръ болтъ 
сүпсеп келгенде бүҕаЯа фалъҕҕа байланърсъ деп пайъмдаған. Мәрелен, БҰҕаЯ жъЯат: 
Фаннъң жаҕръ болмағъ — ҔаЯачанъң елдігі. КаЯача фалъҕ ръйлара, Алсъннан болаЯ 
белдігі,— 
дейді. Ел барҕаЯған әкімдеЯдің ір-әЯекесіне, мінез-кҰлҕъна рол дәтіЯдің моЯалыдъҕ 
ноЯмаръ сҰЯғърънан баға беЯт — ҕазаҕ жъЯатлаЯъна сән ҕариес. Әйсре де бҰл дәрсүЯдің 
ҕайнаЯ-барсатъ сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң оЯсаҕ поазиьрънда жасҕанън Ұмъспат кеЯек. 
МҰнда мъҕсап еркеЯесін біЯ жәйіс баЯ. ЕгеЯ Жүріп БаларағҰн 258 
Ҳзінің “ҔҰссъ білік” дарсанънда жалпъ фандаЯ, рҰлсандаЯ, бексеЯ, с. б. стЯалъ абрсЯаксъ 
сүЯде айсра, ҕазаҕ жъЯатлаЯъ наҕсъ, саЯифи ҕайЯаскеЯлеЯдің ір-әЯекесіндегі, мінез-
ҕҰлҕъндағъ кемчіліксеЯді рҲз еседі. 
Ел барҕаЯған әкімдеЯдің ір-әЯекесіне, мінез-ҕҰлҕъна Ҳз дәтіЯінің моЯалыдъҕ ноЯмаръ 
сҰЯғърънан баға беЯт — ежелгі сүЯкі әдебиесінен барсалъп, жъЯатлаЯ поазиьрънда 
мазмүнъ жағънан мейлінче наҕсълана, айҕън-дала, ал уоЯмаръ сҰЯғърънан жесіле 
сүркен дәрсүЯ деп сантъмъз кеЯек. 
Ҕазаҕ жъЯатлаЯъ Ҳлеңнің ҲздеЯіне дейінгі ҕанондъҕ-үлгілік уоЯмарън бҰзъп, онън, 
кҲЯкемдік жағънан ай-чъҕсалған уоЯмарън жарадъ. Мәрелен, Жүріп БаларағҰн поазиьръ 
үчін ең барсъ нәЯре — даналъҕ ой-пікіЯді айст болра, жъЯатлаЯ үчін ең барсъ нәЯре — 
рол ой пікіЯді ҕалай айст кеЯек деген мәреле болдъ. Демек, жъЯатлаЯ Ҳз солғатлаЯънда 
мазмүндъ емер, кҲЯкемдік сәрілді біЯінчі кезекке ҕойдъ. Рәйсіп, ҕазаҕ жъЯатлаЯъ ой-
пікіЯді съңдатчъға жескізтдің Ұсъмдъ сәрілін сабт аЯҕълъ әЯбіЯ рҲздің мән-мағънарън 
амохиьлъҕ сҰЯғъдан әзіЯлеп, күчейсе сүрсі. 
Ҕазаҕ жъЯатлаЯъ ҲздеЯі ҲміЯ рүЯіп осъЯған Ятлъҕ-уеодалдъҕ ҕатъмнъң белренді 
ҕайЯаскеЯі болдъ. ОлаЯ ҕазаҕ елінің әлетмессік-раьри ҲміЯіне сиірінче үн ҕасъп, 
коғамдъҕ ҲміЯдегі ран алтан кҰбълърсаЯға ҕоғам ҕайЯаскеЯі, әЯі рҲз зеЯгеЯі Яесінде 
едәтіЯ ъҕпал есіп осъЯдъ. ЖъЯатлаЯ ҕазаҕ ҕатъмънъң моЯалыдъҕ, пЯаволъҕ, діни 
ноЯмалаЯън айҕъндат, нарифассат, ҕалъпсарсъЯт іріне де сікелей асралърсъ. БҰл ралада 
рҲз чечендеЯі ғана емер, ронъмен біЯге, Ҳз дәтіЯінің ойчъл азамассаЯъ, уилороусаЯъ 
міндесін асҕаЯдъ дерек се аЯсъҕ емер. 
Дидаксикалъҕ-уилороуиьлъҕ раЯъндағъ солғатлаЯдъ мән-мағънаръ жағънан сеЯеңдесе 
сүріп, поасикалъҕ сҰЯғъдан кҲЯкейсе беЯт үчін біЯҕасаЯ ҕоғамдъҕ-әлетмессік 
касегоЯиьлаЯдъ айҕъндап алт ҕажес болдъ. ОлаЯ “әділдік” пен “әділесріздік”, адам 
бойъндағъ “жаҕръ” және “жаман” ҕариессеЯ, “ҕанағас” пен “ачкҲздік”, “даналък” пен 

“надандък”, “дорсъҕ” пен “ҕарсъҕ”, “жарсъҕ” пен “кәЯіліб”, “ҲміЯ” мен “елім”, с. б. 
Ұғъм- 
сүрініксеЯ. 
БҰл ралада ҕазаҕ жъЯатлаЯъ ҲздеЯінен бҰЯънғъ сүЯкі сілдер фалъҕсаЯға оЯсаҕ поазиьдан, 
оЯса ғаръЯ уилороуиьрънан үйЯеніп осъЯған риьҕсъ. 
Адамнъң жарсъҕ чағъ мен кәЯілік кезі жайънда 
259 
Жүріи Баларағүн кҲп солғаған. Аҕън жарсъҕ чаҕсъң ҕъзъғъ баьндъ емер, онъ игі ірсеЯ 
асҕаЯтға жҰмрап ҕал деген пікіЯ айсадъ: 
КҲчеЯ біЯ күн жігіссік жағаласпай, 
КесеЯ сарсап сіЯчілік ҕазанассай.
БаЯ болра жарсъҕ чаҕсъң ҕайЯас-күчі,
.. ҔадъЯ сҰс, сҰЯрън оссай жайнап сүрі. 
Ал, БүҕаЯ жъЯат бълай дейді: 
Ҕъздъ атълдъ кҲЯгенде
БҰлаңдасҕан жиъЯма бер 
...КүлдіЯ-күлдіЯ кірінесіп,
КүЯеңді мінген жиъЯма бер
Іздерең де сабълмар! 
Жүріп Баларағүн кәЯіліксің Ҳзін біЯнече кезеңге бҲліп ҕаЯарсъЯадъ: 
Елт жаръ мені де кҰЯратға алдъ,
ҔаЯға сүрсер баръмдъ ҕъЯат чалдъ.
Алпърсъ алраң — чілденің апсабънан, 
Ассадъм де ҕърҕъ аьз ҕаҕпанъна. 
БҰҕаЯ жъЯат да елт мен алпър жарсъ дәл орълай бағалайдъ: 
Елт деген жаръңъз 0 да біЯ кҲчкен ел екен, Алпър деген жаръңъз Ҕайғълъ-мҰңдъ күн 
екен. 

“ҔҰссъ білік” дарсанъндағъ Күнстдъ пасчанъң аллегоЯиьлъҕ бейнері Әділдік деп 
асалған. МҰнъң Ҳзіндік мәні баЯ. Фалъҕ ҕачанда әділессі ҕоғамдъ аЯман ескен. 
Пасчанъң әділ болтъ — бүкіл мемлекессің әділдігі деп сүрінген: 
Әділдікпен керпей жаза, соҕсаман,
ҔҰл ма, бек пе, еч айъЯма жоҕ мағаи.
Ұлъм ба, әлде жаҕънъм ба, алър па,
Кечсет жүЯген конаҕ па, әлде санър па?
Заң алдънда, бәЯі біЯдей мен үчін,
КҲрем әділ, болмайдъ ечбіЯ келірім. 
Аран Ҕайғъ жъЯат әділдік жайъндағъ оръ ой желірін ҕазаҕ ҕатъмънъң Ұғъмъна 
жаҕъндаса сүріп, “әділ- 
260 
діксің белгірі — біле сҰЯа бҰЯмара, залъмдаЯдыш белгірі — бейбіссін, малън ҰЯлара” деп 
сүйеді. 
Ҕазаҕсъң Аран Ҕайғъ, Цалкиіз, Үмбесей, БҰҕаЯ риьҕсъ жъЯатлаЯъ ҲздеЯінің 
дидаксикалъҕ-чечендік солғатлаЯънда әдепсілік, аҕълдълъҕ білімділік, рҲз ҕҰдіЯесі, 
сілге раҕ болт, ҕанағас резімінің ҕажессігі риьҕсъ мәрелелеЯді сеЯең уилороуиьлък Ұғъм 
дәЯежеріне кҲсеЯіп жъЯлайдъ. Ал, мҰндай асика және моЯалы мәрелелеЯіне “ҔҰссъ білік” 
дарсанънъң авсоЯъ егжей-сегжейлі сүрінік беЯеді. БіЯнече бәйіссі дәлел есіп кҲЯресейік: 
РҲз кіріні Ұлъ ҕълаЯ, бек ҕълаЯ,
КҲп рҲз барсъ ҕаЯа жеЯге кеп съғаЯ.
Аҕъл кҲЯкі — сіл, сілдіҕ кҲЯкі — рҲз,
Кірі кҲЯкі — жүз, жүздің кҲЯкі — кҲз.
Аҕъл — чъЯаҕ, ҕаЯа сүнді ачасън, 
Білім — жаЯъҕ, нҰЯън раған чачасън.
Мечкей сънъп, рҰғанаҕ кҲз ҕоьЯ ма?! 
АчкҲзділеЯ жаһандъ жеп, соьЯ ма?! 
Дегенмен ежелгі сүЯкі поазиьрънда ҕоғамдъҕ-әлетмессік мәрелелеЯ, моЯалы, асика, 
адамгеЯчілік пЯинхипсеЯі, с. б. КҲбінере деЯлік жалпълама, абрсЯаксъ сүЯде жъЯланъп 
келген еді. Ал, ҕазаҕ жъЯатлаЯъ ежелгі сүЯкі аҕъндаЯънъң гтманирсік, әлетмессік және 

уилороуиьлъҕ ой-пікіЯлеЯін XV—ФТІІІ-ғаръЯлаЯдағъ жаңа саЯифи жағдай салапсаЯъна 
рәйкер жесілдіЯе сүріп, чечендік-дидаксикалъҕ поазиьнъң бҰЯън-роңдъ болмаған солғат 
үлгірін жарадъ. МҰнъң Ҳзі ҕазаҕ ҕатъмънъң күнделіксі сҰЯмър-сіЯчілігіне, Ұғъм-
сүрінігіне, наҕсъ ҲміЯіне біЯ сабан жаҕън поазиь еді. 
РҲйсіп, жъЯатлаЯ поазиьръ сабиғи дамт баЯърънда ежелгі сүЯкі әдебиесіне сән 
жалпълама Ҳриес-ғибЯас айст чеңбеЯінен чъғъп, ҕоғамдъҕ-әлетмессік ой-пікіЯді 
білдіЯесін, күллі ҕазаҕ елінін. сънърън аңғаЯсасън ҕоғамдъҕ күчке айналдъ. Ҕазаҕ 
жъЯатлаЯънъң поазиьръ орълайча ҕоғамдъҕ рипасҕа ие болдъ. 
Ронъмен, ҕазаҕ фалҕънъң сүЯкі сілдер барҕа фалъҕсаЯдъң бәЯімен оЯсаҕсарасън ежелгі 
дәтіЯ әдебиесі адам бойъндағъ ең ізгі ҕариессеЯді — әділдіксі, дорсъҕсъ, адал еңбексі, 
аҕъл-паЯарассъ, ҲнеЯ-білімді, стған жеЯге деген рүйірпенчіліксі, мафаббассъ, с. б. 
жъЯладъ. Рол аЯҕълъ ҕоғамдъҕ ой-пікіЯдің дами сүртіне айсаЯлъҕсай 
261 
ъҕпал жарадъ, әЯі бҰдан кейінгі саЯифи кезеңде ҕазаҕ фалҕънъң Ҳзіндік, сҲл әдебиесінің 
ҕалъпсартъна негіз болъп ҕаландъ. 
Енді РъпъЯа жъЯат, Аран Ҕайғъ, Цалкиіз, Дорпамбес, Жиембес, МаЯғарҕа, БҰҕаЯ, 
Үмбесей риьҕсъ ҕазаҕ жъЯатлаЯъ саЯиф рафнаръна чъҕсъ. Ал, бҰл ҕазаҕ жъЯатлаЯъ 
ҕазаҕ асъмен асаласън деЯбер әдебиессін баръ ғана емер, ронъмен біЯге, Ҳзінен бҰЯънғъ, 
сүЯкі сілдер фалъҕсаЯдъң бәЯіне оЯсаҕ болған ежелгі сүЯкілеЯдің кҲЯкем рҲз ҲнеЯінің 
сабиғи жалғаръ еді. 
НгкЮп КгйжкЯгпма 
ДРЕВНИЙ ПЕРИОД ИРСОРИИ ҔАЗАФРКОЙ ЛИСЕРАП
(VI—XV аа.) 
(На пазафрком эзыке) 
РедаксоЯъ Р. ЫбыЯайымова 
РтЯесчірі Б. Ақанаев КҲЯкемдетчі ЯедаксоЯъ Б. Сабылдиев Сефн. ЯедаксоЯъ О. Рыралева