ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

дЮғвЮз. сіксеЯдін. ҕоғамдъҕ, акономикалъҕ және мәдени ҲміЯінде X—XII ғаръЯлаЯда 
елетлі ҲзгеЯірсеЯ болдъ. МҰнда ҲндіЯгіч күчсеЯ мен уеодалдъҕ ҕасънарсаЯ Ҳз саЯифи 
дамтънъң бҰЯънғъдан биігіЯек барҕъчъна кҲсеЯілді. Негізінен мал чаЯтачълъғъмен 
айналърасън кҲчпелі және жаЯсълай кҲчпелі фалъҕсъң едәтіЯ бҲлігі осъЯъҕчъ ел 
болдъ. Ҕазаҕрсаннъң оңсүрсік аймаҕсаЯънда ртаЯмалъ егінчілік кең ҲЯір ала барсадъ. 
ҔалалаЯ мен ҕолҲнеЯ ҲндіЯірі еЯкендей сүрсі. 
Ұлан-ғайъЯ Ҳлкедегі мҰндай жандантдъң ръЯ-ребепсеЯі не деген оЯъндъ рҰЯаҕ стадъ. 
БҰл раталға жатап беЯт үчін біз әңгіме есіп осъЯған дәтіЯден еЯсеЯек кездегі кейбіЯ 
саЯифи оҕиғалаЯға назаЯ атдаЯтъмъз кеЯек. 
ОЯса Азиь мен Ҕазаҕрсаннъң кҲп жеЯлеЯін аЯаб барҕънчълаЯъ VIII—IX ғаръЯлаЯда 
жатлап алғанъ мәлім. АЯабсаЯ жеЯгіліксі фалъҕсаЯдъң мал-мүлкін сонадъ, ҲздеЯін 
ҕҰлдъҕҕа ралдъ, ҕалалаЯъ мен елді мекендеЯін ҕиЯассъ. Рондай-аҕ олаЯ жеЯгіліксі 
фалъҕсъң ран ғаръЯлъҕ саЯифъ баЯ Ятфани ҕазънарън — сілін, жазтън, мәдениесін, 
әдебиесін, ежелден ҕалъпсарҕан нанъм-ренімін, әдес-ғҰЯпън, ралс-ранарън, с. б. мүлдем 
жойъп жібеЯтге баЯънча әЯекес жарадъ. ОлаЯ зоЯлъҕпен елдің бәЯін ирлам дініне 
енгізіп, аЯаб сілін міндессі мемлекессік сілге айналдъЯдъ. БаЯлъҕ жеЯде оҕт-білім сек 
аЯаб сілінде ғана жүЯгізілді. Ежелгі сүЯкі жазтлаЯън ҕолдантға ҕасал съйъм ралъндъ. 
БҰған наЯазъ болған фалъҕ аЯабсаЯға ҕаЯръ және мҰрълмандъҕҕа ҕаЯръ жеЯ-жеЯде 
кҲсеЯілірсеЯ жарадъ. МҰндай кҲсеЯілірсеЯ мен бүліксеЯ біЯсе-біЯсе ҲЯчи сүрсі. Дәл рол 
кезде жеЯгіліксі уеодал-аҕрүйексеЯ фалъҕсъң аЯаб барҕънчълаЯънъң үрсемдігіне ҕаЯръ 
азассъҕ күЯерін ез мүдделеЯіне пайдаланъп ҕалт үчін жан ралдъ. ОлаЯ аЯаб 
фалиуалаЯънъң билігін жойъп, әкімчілік пЯаворън сүгелдей Ҳз ҕолдаЯъна алтға 
Ұмсълдъ. АҕъЯъ ролай ірседі де. ұкімес билігі жеЯгіліксі уеодал-чонжаЯлаЯдъң ҕолъна 
кҲчсі. Ронъң нәсижерінде Жесірт жеЯі мен чъғър СүЯкірсанда (ҔачғаЯда) X ғаръЯдъң 
оЯса ченінде ҔаЯафан мемлекесі пайда болдъ. 
ҔаЯафан әтлесінің негізін ралтчъ РасҰҕ БоғЯафан (915—955 жълдаЯ) еді. Уеодалдъҕ 
ҕҰЯълъмъ біЯчама 
135 
дамъған ҔаЯафан мемлекесінің саЯифъ да БоғЯафаннъң саҕҕа осъЯған кезінен барсаладъ. 
КейініЯек ҔаЯафан мемлекесінің жеЯі кеңейіп, Жесірт, Цъғър СүЯкірсан, Цт, Салар, 
РъЯдаЯиь алҕапсаЯъмен ҕора МатаЯаннафЯдъң едәтіЯ бҲлігін де ҕамсъдъ. 
ҔаЯафан мемлекесіндегі фалъҕсъң баръм кҲпчілігі ҕаңлъ, ҕаЯлҰҕ, чігіл және ьғма 
риьҕсъ сүЯкі сайпалаЯъ болдъ. Мемлекес арсанаръ алғачса ҔачҕаЯ ҕаларъ, кейініЯек 
БаларағҰн чаһаЯъ, рорън баЯъп Үзген ҕаларъ болдъ. 
Ал, енді XI ғаръЯдъң бар кезінде ҕазаҕ жеЯінде Ҕъпчаҕ мемлекессік біЯлерсігі ҕҰЯълъп, 
ол біЯсе-біЯсе нъғайъп келе жассъ. ҔъпчаҕсаЯ аз таҕъс ічінде РъЯдаЯиьнъң оЯса және 
сҲменгі бойъндағъ оғъз сайпалаЯъ мекендеген жеЯлеЯді жатлап алдъ. Рорън баЯъп, 
АЯал мен Карпий маңъндағъ далалаЯдъ Ҳзіне ҕаЯассъ. РҲйсіп, ҕъпчаҕсаЯ ФоЯезм 
мемлекесімен чекаЯалар болдъ. ОлаЯмен ратда байланърън жарадъ. 

Ҕъпчаҕ мемлекессік біЯлерсігі XI ғаръЯдъң роңънда чъғърънда ЕЯсірсен барсап, 
басърънда Еділге дейінгі ҰланғайъЯ даларън алъп жассъ. ҔъпчаҕсаЯ біЯсе-біЯсе 
оңсүрсік оЯър далалаЯъна баЯъп, рол кезде половехсеЯ деп асанъп кессі. “Ҕъпчаҕ 
даларън Цъғър елдеЯінде “Дечсі — Ҕъпчаҕ” дере, оЯър жълнамалаЯънда “ПоловехсеЯ 
даларъ” деп асайдъ. 
“ҔазаҕсаЯдъң асногенезінде XII ғаръЯдъң аьғънда — XIII ғаръЯдъң барънда фалъҕсъң 
ҕҰЯалтъ жолънда кҲп ілгеЯі барҕан чъғър ҕъпчаҕ сайпалаЯъ елетлі Яолы асҕаЯдъ”
1
. 
ҔъпчаҕсаЯ бҰл кезде ОЯса Азиьмен, Ртрыпен және Кама БҰлғаЯиьръмен ҲзаЯа ҕаЯъм-
ҕасънар жарап, олаЯмен акономикалъҕ, мәдени байланърса болдъ
2
. 

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: