ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
| Үшілші ЯҲйік
XIII-XV ҒАРЫҒААРДАҒЫ ӘДЕБИЕС СЮржтж-әйгркгппіи. БҰл кезде монғол чапҕънчълъғъна дЮғвЮз. ҰчъЯаған Ҕазаҕрсан мен ОЯса Азиь мәдениесі мен акономикаръ мейлінче ҕҰлдъЯап кескен еді. Ұлан-ғайъЯ ҲндіЯгіч күчсеЯ салҕандалъп, ҕъЯтаЯ мол масеЯиалдъҕ және мәдени ҕазъналаЯ жойълъп кессі. Монғол әркеЯі рәтлессі ҕала-лаЯдъ, білім мен мәдениес оЯсалъҕсаЯъң жайҕалған егір алҕапсаЯън ҲЯсеп, бейбіс елді ҕъЯъп-жойъп Ҳзіне жол ачсъ. ЖеЯгіліксі фалъҕ бҰҕаЯаръ Ҳз жеЯін барҕънчълаЯдан ҕоЯғат үчін Цънғър фан әркеЯіне ҕаЯръ еЯлікпен күЯерсі. ӘріЯере Оңсүрсік Ҕазаҕрсаннъң РъЯдаЯиь бойъндағъ ҕалалаЯъ мен ҕонърсаЯъ жатға ҕассъ ҕаЯрълъҕ кҲЯрессі. ОсъЯаЯ ҕаларънъң билетчірі ҒайъЯ фан Ҳзінің небәЯі 20 мъң әркеЯімен алсъ ай бойъ монғолдаЯға беЯілмей, сабандълъҕпен чайҕарсъ. Ҕамалдъ ҕоЯғатчълаЯ сегір ҕъЯълған роң ғана монғолдаЯ ҕаланъ жатлап алдъ. БҰл —1220 жълғъ аҕпан еді. Ҕассъ ҕаЯрълъҕ кҲЯрескені үчін Цағасай мен Үгедейдің монғол осЯьдсаЯъ ҕала мен ҕамалдъ ҕиЯассъ, ҕаланъң сіЯі ҕалған сҰЯғъндаЯън сегір ҕъЯъп ралдъ. Ал, Цъңғър фанъң үлкен Ұлъ Жочъ Ръғанаҕ ҕаларън коЯчап алъп, жесі күн бойъ үздікріз чабтъл жарадъ. КҲп әркеЯдің күчімен монғолдаЯ ҕаланъ алдъ. БарҕънчълаЯ еЯлікпен күЯеркен ҕала фалҕън сүгел ҕъЯъп сарсадъ. РъЯдаЯиь бойъндағъ сағъ біЯ ҕамал-ҕала — Ачнар 194 еді. БҰл каланъң фалҕъ да монғолдаЯға ҕаЯръ еЯлікпен күЯеріп, Ръғанаҕ фалҕъ рекілді сүгелдей ҕайғълъ ҕазаға ҰчъЯадъ. БҰдан кейін оръ аймаҕсағъ Женс, Үзкенс және БаЯчънлъкенс ҕалалаЯън да монғол әркеЯі жатлап алъп, салап-сонадъ, рәтлессі ғимаЯассаЯдъ аьтръз ҕиЯассъ. Монғол чапҕънчълъғънъң заЯдапсаЯъ съм атъЯ болдъ. Гүл жайнап сҰЯған ҕалалаЯ жеЯ бесінен ғайъп болъп, баЯлъҕ жеЯде атЯт-індессеЯ саЯадъ, жаппай ачаЯчълъҕ, жҰс жайлап алдъ. Монғол әркеЯі елді мекендеЯді ҲЯсеп, жайҕалған егір алҕабъ мен бат- баҕчалаЯдъ малға сапсассъ, аЯъҕ-каналдаЯдъ бҰздъ. МҰнъң бәЯі Ҳлкенің акономикалъҕ жағдайън бҰЯънғъдан да начаЯласъп жібеЯді. Фалъҕ боръп кессі. КҲпсеген ҕалалаЯ мен аймаҕсаЯ ҕаңъЯап бор ҕалдъ. Цъңғър фан сіЯі кезінде-аҕ жатлап алған елдеЯін ҰлдаЯъна бҲліп беЯгені мәлім. Рол кезде кең-байсаҕ ҕъпчаҕ даларъ да жъЯсърҕа сүркен жібексей фан балалаЯънъң үлеріне айналдъ. Ҕазаҕрсаннъң сеЯЯисоЯиьръ монғолдъң үч Ұлърънъң ҕҰЯамъна енген еді. Үлкен Ұлъ Жочъға — ЕЯсір Ҳзенінен ОЯалға ҕаЯай, оңсүрсіксе Карпий мен РаЯъртға дейінгі ҲлкелеЯ, ФоЯезмнің ролсүрсік аймаҕсаЯъ сиді. Цағасай Ұлъръна — Оңсүрсік және Оңсүрсік-Цъғър Ҕазаҕрсан каЯадъ. Ал Жесірт Ҳлкерінің ролсүрсік-чъғър жағъ — Үгедей Ұлъръ деп асалдъ. Негізінен ҕъпчаҕ даларън билеген Цъңғър фаннъң үлкен Ұлъ Жочъ Ҳз Ұлърън сәтелріз, деЯбер мемлекес естге әЯекес жарадъ. БіЯаҕ 1227 жълъ Жочъ кенессен ҕазаға ҰчъЯатъна байланърсъ бҰл әЯекесі ірке арпай ҕалдъ. Әкері Ҳлген роң Жочъ Ұлърън онъң баларъ Басъй биледі. Ол кҲпсеген ҕандъ жоЯъҕсаЯ жарап, Жочъ Ұлърън Алсай сатънан барсап, Дтнай Ҳзеніне дейінгі Ұлан-ғайъЯ Ҳлкені алъп жасҕан үлкен мемлекеске айналдъЯдъ. ҔаЯтдъң күчімен, Ҳзгенің жеЯін зоЯлъҕ-пен ҕаЯасъп алт аЯҕълъ ҕҰЯълған бҰл мемлекес — Алсън ОЯда мемлекесі деп асалъп кескен. Алсън ОЯданъң ҕоғамдъҕ және мәдени ҲміЯі XIII—XIV ғаръЯлаЯда жандана барсадъ. БіЯсіндеп Алсън ОЯда кҲЯчі елдеЯмен — Басър ЕвЯопамен, МъръЯмен, Үндірсанмен, Кічі Азиьмен, Ҕъсаймен акономикалъҕ және мәдени ҕаЯъм-ҕасънар жарайсън болдъ. Ронъң нәсижерінде Алсън ОЯданъң іЯі ҕалалаЯъ раналасън — Басъй ра- 195 Яайъ, БеЯке раЯайъ, КеЯцы, ФоЯезм, Ръғанаҕ, ҮЯгеніч риьҕсъ кенссеЯде ҕолҲнеЯ кәрібі, рәтлесчілік пен зеЯгеЯлік ҲнеЯі, ғълъм мен әдебиес біЯчама дамъдъ. Алсън ОЯда мемлекесінің иелігіне кең-байсаҕ Ҕазаҕрсан, ОЯса Азиь және Цъғър ЕвЯопанъң кҲп жеЯлеЯі ҕаЯадъ. БҰл мемлекес XIII ғаръЯдъң оЯса кезінен барсап, ФҮ- ғаръЯдъң роңъна дейін ҲміЯ рүЯіп сҰЯдъ. Арсанаръ — Еділ рағаръндағъ РаЯай ҕаларъ болдъ. Алсън оЯда мемлекесінін, күч-ҕтасъ мен беделі Басъй, БеЯке, МҲңке-СеміЯ, Стда- МҲңке, СҲле-БҰҕа, Соҕсъ, ұзбек фандаЯ сҰрънда күчсі болдъ. БіЯаҕ уеодалдъҕ ҕасънарсаЯ дамъған райън билікке салар күчейіп, ҲзаЯа ічкі роғърсаЯ жиілеп кессі. Соҕсамър фан мен Едіге би аЯаръндағъ билікке деген салар үдей сүрсі. ОЯър әркеЯі 1380 жълъ Ктликово чайҕарънда монғолдаЯға күйЯесе роҕҕъ беЯді. МҰнъң бәЯі Алсън ОЯда мемлекесін баЯънча әлріЯесіп, XV ғаръЯдън бар кезінде біЯжоласа ҕҰлатъна әкеліп роҕсъ. Рол кезде ҔъЯъм, Ҕазан, Ноғай, Ҕазаҕ, ұзбек фандъҕсаЯъ ҕҰЯълдъ. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|