ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п

пЮржтж шылвыҕ. насънъң ҕҰЯълтъ мен ҕҰлдъЯатъ, ҲЯлет дәтіЯі мен күйЯет кезеңі 
жайънда біЯҕасаЯ саЯифи деЯексеЯ баЯ. Рол үчін саЯифчълаЯ Ятна жазтъндағъ 
мәлімессеЯді Ҳз еңбексеЯінде кеңінен пайдаланъп келеді. Алайда сарҕа ҕачап жазълған 
бҰл жәдігеЯліксеЯ жълнама-чежіЯе емер. АвсоЯ рол кездің ара маңъздъ саЯифи 
оҕиғалаЯън чесінен сізіп жазтдъ Ҳзіне маҕрас есіп ҕойған емер. МҰнъ рол дәтіЯдің 
саЯифи чъндъғъ мен еркеЯскічсеЯ секрсін ҲзаЯа ралърсъЯа осъЯъп аңғаЯтға боладъ. 
Міне, рондъҕсан да “Ҕазаҕ РРР саЯифънъң” жаңа барълъмънда ОЯфон еркеЯскічсеЯін 
“саЯифи дегеннен гҲЯі апикалъҕ дәрсүЯ деп асатға болаЯ еді. Одан әЯі рол ъЯғаҕса екінчі 
СүЯік ҕағанасънъң ҕҰЯълтъна байланърсъ оҕиғалаЯ баьндалъп, Білге ҕаған мен Күлсе-
гін еЯлігі айсъладъ... КҲЯкемдік сәрілдеЯдің алтан сүЯінің, сҰЯаҕсъ рҲз сіЯкерсеЯі мен 
сҰжъЯъмдъ наҕъл рҲздеЯдің ҕолданълтъ Яерми баьндатдъ амохиьлъҕ жағънан 
әЯлендіЯіп, онъң рсилін ҕҰлпъЯса сүреді” деп кҲЯресіледі
1
. 
Демек, Білге ҕаған, Күлсегін және СонъкҲк ҕҰЯмесіне ҕойълған сарсаЯдағъ жазт VI—
VIII ғаръЯлаЯдағъ сүЯіксеЯдің поазиьръ, ролаЯдъң алғачҕъ әдебиес үлгілеЯі, “чечендік 
ҲнеЯдің және басъЯдъң еЯлігі жайъндағъ салай ғаръЯлаЯдъң Ҳңдетінен Ҳскен атъзча 
фикаьлаЯдъң дәрсүЯлі уоЯмалаЯън раҕсаған” кҲЯкем стъндъ болъп сабъладъ. 
Дегенмен Ятна жазтъндағъ бҰл жәдігеЯліксеЯ жълнама-чежіЯе емер, Ҳз дәтіЯінің әдебиес 
үлгілеЯі екеніне сеЯеңіЯек кҲз жескізт үчін Күлсегін жазтънан біЯ фикаьнъ мъралға 
келсіЯейік 
1
Ҕазаҕ РРР саЯифъ. Алмасъ, 1980, 1-сом, 455—456-бессеЯ. БҰл да ронда. 
39 
(Күлсегін еркеЯскічінің үлкен жазтъ оръндай алсъ фикаьдан ҕҰЯалған): 
Биіксе КҲк сәңіЯі, 
СҲменде ҕаЯа жеЯ жаЯалғанда, 
Екетінің аЯарънда адам баларъ жаЯалған. 
Адам баларъ үрсіне (билік жүЯгізт үчін) аса-сегім 
Бтмън ҕаған, Ірсемі ҕаған осъЯған. 
ОсъЯъп, сүЯкі фалҕънъң ел-жҰЯсън 
ҔалъпсарсъЯған, иелік ескен. 
СҲЯс бҰЯъчсъң бәЯі дҰчпан екен,
РаЯбаздаЯъмен ассанъп, 
СҲЯс бҰЯъчсағъ фалъҕсъ 

КҲп алған, бәЯін бейбіс ескен, 
Барсънъ еңкейскен, 
Сізеліні бүксіЯген, 
ІлгеЯі ҔадъЯҕан ҕойнатъна 
дейін, 
КеЯі-СеміЯ ҕаҕпаға дейін жайлаған. 
Екі аЯалъҕса жүЯген иеріз 
кҲк 
СүЯксеЯді орълай ҕонърсан- 
дъЯған екен. 
Білге ҕағандаЯ екен. 
Алъп ҕағандаЯ екен. 
ӘміЯчілеЯі де білге болған екен, 
Алъп болған екен. 
БексеЯі де, фалҕъ да 
ренімді екен. 
Рол үчін де елін ронча (Ұзаҕ) 
билеген екен, 
Ел Ұрсап, сҲЯелік ескен, 
ұздеЯі ҕаза болған. 
Жълаған-ръҕсаған. 
Міне, Күлсегін еркеЯскічінен алънған оръ үзіндіде наҕсъ саЯифи деЯексеЯ онча кҲп 
емер. АвсоЯ Бтмънҕаған мен Ірсемі-ҕағаннъң ҕачан билік жүЯгізтіне байланърсъ біЯде-
біЯ дасанъ кҲЯреспейді. БҰл ҕағандаЯдъҕ әркеЯи жоЯъҕсаЯъ жайънда наҕсъ деЯексеЯ 
беЯмейді. Сек ҕай жеЯге дейін жатлап алғанън кҲЯрест- 
мен ғана чекселеді. Біз келсіЯіп осъЯған үзіндідегі ең барсъ мәреле -— бҰл асалған екі 
ҕаған билік жүЯгізген заманда бүкіл “кҲк сүЯік” елінің асаҕ-даңҕъ аЯсъп, елдің ічі де, 

ръЯсъ да бейбіс, сънъч болтъ еді. Фалъҕсъң мҰндай жаҕръ ҲміЯ рүЯтінің ребебін авсоЯ: 
ҕағандаЯ мен олаЯдъң жаЯлъғън оЯъндатчълаЯ аҕълдъ әЯі 
еЯжүЯек болдъ, бексеЯ мен фалъҕ әміЯчілеЯіне адал ҕъзмес ессі — деп сүріндіЯгірі 
келеді. ӘЯине, авсоЯдъң мҰнъръ саЯифи чъндъҕҕа онча жанара беЯмейді. 
40 
Ал, жълнама-чежіЯелеЯде бҰл кездегі оҕиғалаЯ егжей- 
сегжейлі раҕсалған. СүЯіксеЯ бҰЯън жтжан ҕағанасъна бағънъчсъ, варрал боласън. 
СүЯік сайпалаЯънъң кҲремдеЯінің біЯі Бтмън (онъ Стмъны деп се асаған) жтжан 
ҕағанасъна варралдъҕсан ҕҰсълт үчін оған ҕаЯръ роғър ачпаҕ болдъ. СүЯіксеЯ роғърҕа 
рълсат іздеді. Бтмън ронда жтжан фанъ Анафтанға “ҕъзъңдъ маған әйелдікке беЯ” деп 
салап ҕойдъ. БҰл жтжан (ьғни аваЯ) фанънъң намъръна сиді. ұйскені дала дәрсүЯі 
бойънча, фаннъң ҕъзън алт — фанмен сеңерт, сеЯезері сең болт деген рҲз еді. Ронда аваЯ 
фанъ: “Менің ҕайдағъ біЯ семіЯ ҕҰбчъм (сүЯіксеЯ ол кезде аваЯлаЯға семіЯ балҕъсъп 
беЯесін) мҰндай Ұрънър жаратға ҕалай ғана дәсің баЯдъ” деп бҰЯҕан-салҕан болдъ.
1
Бтмънға кеЯегі де рол еді. СүЯіксеЯ 552 жълъ ҕър кезінде роғърҕа ассанъп, аваЯлаЯдъ 
сарсалҕан есіп жеңді. Родан кейін Бтмън ел-фанъ, ҕаған систлън алдъ, біЯаҕ 552 жълдъң 
роңғъ айънда ол кайсър болдъ. 
Бтмън елген роң інірі ҔаЯа-Ерке саҕҕа осъЯадъ. Ол да ОЯфон Ҳзені бойънда аваЯлаЯдъ 
екінчі Яес жеңеді. ҔаЯа-Еркенің мҰЯагеЯі де інірі боладъ. Ол ҕаған сағъна МҰҕан-ҕаған 
деген аспен осъЯадъ. МҰҕан-ҕаған билік жүЯгізген кезде (553—572 жълдаЯ) СүЯік ҕаға-
насънъң күч-ҕтасънъң баЯънча аЯсъп, асаҕ-даңҕъ жеЯ жаЯған кезеңі боласън. СүЯік 
ҕағанасънъң сеЯЯисоЯиьръ чъғърънда ҔоЯеь бҰғазънан барсап, басърънда Карпий 
сеңізіне дейінгі жеЯді алъп жасадъ. БҰл кезде сүЯік елі ИЯан, Ҕъсай, Визансиь, сағъ 
барҕалаЯ-мен раьри каЯъм-ҕасънарса болдъ
2
. 
Міне, егеЯ Күлсегін жазтънъң авсоЯъ — Иоллъғ-сегін СүЯік ҕағанасънъң чежіЯерін 
саЯифчъ Яесінде маҕсап жазғъръ келре, ҕағанассъң асаҕ-даңҕъ мейлінче ҲЯлеп сҰЯған 
кезеңіне соҕсалмай Ҳспер еді. АвсоЯдъң маҕрасъ—“кек сүЯкілеЯдің” саЯифън жазт емер, 
сүЯік фалҕънъң бҰЯънғъ дәрсүЯін Ҳз замандарсаЯъна идеал есіп кҲЯрест болъп 
сабъладъ. Ол сүЯік ҕағанасънъң гүлденген дәтіЯін Бтмън ҕағаннъң ерімімен 
байланърсъЯадъ. АвсоЯ үчін Бтмън ҕаған сүЯкілеЯдің ҕтассъ болған заманън 
оҕтчъръна елерсесесін римвол ғана. Одан кейін билік жүЯгізген ара даңҕсъ ҕағандаЯдъң 
1

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: