ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| Ортмл-Елжогз БҰл жазба еркеЯскічсеЯдің әЯҕайръръна жеке- гоигрпиішпгрліҗ жеке
әдеби салдат жаратдан бҰЯън оръ кҲне егрппгйрі. дәтіЯ мҰЯалаЯънъң сабълтъ, зеЯсселті және Ҳзге сілдеЯге атдаЯълтъ жайънда біЯеЯ рҲз айса кесейік. Енирей Ҳзені аңғаЯънан ҕҰпиь жазтъ ҕҰлъпсарсаЯ (еркеЯскічсеЯ) са- бълғанъ стЯалъ алғачҕъ фабаЯдъ Н. Ҕ. Видзен, Р.Т. Ремезов, рондай-аҕ РибиЯыде айдатда жүЯген чвед оуихеЯі И. С. РсЯален-беЯг пен немірсің белгілі ғалъмъ Д. Г. МерреЯчмидс, с. б. XVIII ғаръЯдъң бар кезінде жазған маҕалалаЯъ мен фассаЯънан білеміз. 34 Ркандинавиь фалъҕсаЯънъң сілінде “Ртны”, ьғнн “Ртна” деген рҲз ҕазаҕча атдаЯғанда “ръЯъ ачълмаған”, “кҰпиь” деген мағъна беЯеді. СаббеЯс- РсЯаленбеЯг Ҳзі сапҕан ҕҰлпъсарсаЯдағъ бҰЯън-роңдъ саЯифса белгіріз болъп келген, ечкім сүрінбейсін жас жазтдъ Ҳз елінің сілінде “Ятна” жазтъ деп асаған еді. БҰл сіл білімінің сеЯмині Яесінде беЯсін келе кеңінен саЯап кессі. ОЯър ГеогЯауиь ҕоғамънъң Цъғър-РибиЯы бҲлімі 1889 жълъ Монғолиьға аЯнайъ акрпедихиь ҰйъмдарсъЯдъ. Онъ белгілі оЯър раьфасчъръ әЯі ғалъмъ Н. М. ЯдЯинхев барҕаЯъп баЯъп, ОЯфон Ҳзені аңғаЯънан “ҕҰпиь” жазтъ баЯ үлкен-үлкен екі еркеЯскіч сапсъ. Оръ ҕҰлпъсарсаЯдағъ белгіріз жазтлаЯдъң ръЯън ачт үчін В. В.Радлов 1801 жълъ ронда баЯъп, біЯҕасаЯ ғълъмн-зеЯссет жҰмърсаЯън жүЯгізді. БҰл кезде Уинльндиь аЯфеологиьъҕ ҕоғамъ да Енирей Ҳзені бойъна, Минтрирк ҕаларъна екі мәЯсе ғълъми акрпедихиь жарап ҕайсҕан еді. РҲйсіп, 1892_ жълъ ПесеЯбтЯг пен ГелырннгуоЯрса оЯър және уин ғалъмдаЯъ жараған арпедихиьлаЯънъң жҰмър ҕоЯъсъндъръ стЯалъ ерепсеЯі барпарҲзде жаЯиьландъ. ҒалъмдаЯ еркеЯскічсеЯдегі жазтлаЯдъ ртЯеске сүріЯіп, аслар жараған еді. Алайда бҰл Ятна жазтънъң ҕҰпиьръ кепке дейін ачълмай-аҕ ҕойдъ. ЕркеЯскічсеЯдегі жазтдъ ечкім оҕи алмадъ. Ол стЯалъ әЯ сүЯлі болжам айсъла барсадъ. БҰл жазтдъң сүп самъЯъ ежелгі гЯек мәдениесіне ҕасърсъ детчілеЯ де, онъ ежелгі монғол жазтъ, уин жазтъ, ркиу-рлавьн жазтъ деп жоЯамал жазтдъң ръЯън ғълъми негізде ачъп беЯе алмадъ. АҕъЯъ 1893 жълғъ ҕаЯачанъң 25- күні_Даниь коЯолыдік Ғълъм академиьрънъң мәжілірінде Вилыгелм Сомрен ғълъми әлемді дүЯ рілкіндіЯген мәлімдеме жарадъ. Ғалъм ОЯфон мен Енирей ҲзендеЯі бойънан сабълған оркеЯскічсеЯдегі ҕҰпиь жазтдъ оҕтдъң кілсін ачҕандъғън фабаЯладъ. Рондай-аҕ ол бҰл еркеЯскічсеЯ сүЯкі фалъҕсаЯънъң сілінде жазълғанън мәлімдеді. Ғалъмнъң ең алдъмен оҕъған рҲздеЯі “сәңіЯі” және “сүЯік” деген рездеЯ екен. Дәл оръ кезде академик В. В. Радлов са Ҳз бесінче ізденіп Ятна жазтънъң он берке жтъҕ әЯпін анъҕсап алған еді АЯадан кҲп таҕъс Ҳспей-аҕ В. В. Радлов ОЯфон Ҳзені бойънан сабълған үлкен сарсаЯдағъ секрсіні солъҕ оҕъп, рорън онъ атдаЯма жарап чъҕсъ. 35 Ролсүрсік Монғолиьдағъ ОЯфон Ҳзені бойънан Н М, ЯлЯиниев сапҕан еркеЯскічсеЯ — Цъғър СүЯік ҕағанасънъң он жесінчі ҕағанъ Білге ҕаған (алғачҕъ асъ Могильны) мен ҕағаннъҕ інірі, данҕсъ әркеЯи ҕолбарчъ Күлсегін ҕабіЯлеЯіне ҕойълған оЯаран зоЯ ҕҰлпъсарсаЯға ҕачап жазълған Ұзаҕ жъЯ жолдаЯъ еді. РҲйсіп, Ятна жазтъндағъ еҕ үлкен еркеЯскічсеЯ ОЯфон мен Енирей ҲзендеЯі алҕабънан сабълдъ. Оръған оЯай Ятна жазтънъң Ҳзін беЯсін келе “ОЯфон-Енирей” жазтъ деп асап кессі. Ал, бҰл жазтдъ сілі мен рипасъна ҕаЯай бағалап, онъ кҲне сүЯкі жазтъ деп се асай беЯеді. Белгілі оЯър раьфасчъръ әЯі ғалъмъ Н. М. ЯдЯинхев кҲне сүЯкі еркеЯскічсеЯін іздерсіЯтді оръмен -чексеп_ҕойған жоҕ. Сағъ да іздене сүрсі. АҕъЯъ-1891 жълъ Монголиьнъң Онгин деген Ҳзен алҕабънан сағъ біЯ ҕҰлъпсарҕа бедеЯлеп жазълған еркеЯскіч сапсъ. БҰл кейініЯек ғълъмда “Онгин еркеЯскічі” деп асалъп кессі. КҲп Ұзамай-аҕ сүЯколог ғалъмдаЯ Онгин жәдігеЯлігін де оҕъп чъҕсъ. РҲйсре, әлгі сарсағъ жазт — сүЯік елінің асаҕсъ ҕағанъ Білге ҕаған мен онъң інірі Күлсегінің әкері мен чечеріне, ьғни ЕлсеЯір ҕаған мен Елбілге ҕасънға ҕойълған еркеЯскіч екен. КейініЯек рол маңайдағъ Реленга Ҳзені аңғаЯънан сүЯік елін билеген біЯнече ҕағаннъң, кеңерчірі болған, данъчпан ҕаЯс СонъкҲк ҕҰЯмесіне ҕойълған еркеЯскіч сабълдъ. Онъ сапҕан ағалъ-інілі КлеменхсеЯ еді. Іле-чала сүЯкологсаЯ СонъкҲк еркеЯскічін жан-жаҕсъ зеЯссей барсадъ. ОЯфон-Енирей жазба еркеЯскічсеЯін оҕт, барҕа сілдеЯге атдаЯма жарат және ғълъми секрсін дайъндат іріне В. В. Радлов, В. В. Сомрени Ю.Немес, X. Н. ОЯктн, с. б. оЯър және чес ел ғалъмдаЯъ ҕъЯтаЯ мол үлер ҕорсъ. ӘріЯере, кҲЯнексі ровес ғалъмъ Р. Е. Маловсъң бҰл раладағъ еңбегі еЯекче зоЯ болдъ, Ол кҲне сүЯкі жазтъндағъ секрсеЯдің оЯър сіліне дҰЯър сәЯжіма жаралт жағъна кҲбіЯек назаЯ атдаЯдъ. Р. Е. Малов біЯ-ҕасаЯ атдаЯмалаЯға едәтіЯ сүзестлеЯ енгізді. Ең барсъръ — оръ секрсеге саЯифи және уилологиьлъҕ сҰЯғъдан сүрінік-рипассама беЯді. КҲне сүЯкі сілі мен әдебиесін зеЯссетчілеЯ, әріЯере, Күлсегін, Білге ҕаған және СонъкҲк еркеЯскічсеЯіне кҲбіЯек назаЯ атдаЯдъ. БҰлаЯдъ біЯнече ЕвЯопа сіл- 36 деЯіне, оЯър сіліне, ҕазіЯгі сүЯкі сілдеЯіне сәЯжіма жарадъ. ұйскені бҰл жәдігеЯліксеЯ — сүЯкі сексер ежелгі Ят-сайпалаЯдъң Ятфани ҲміЯін бейнелеген кҲЯкем әдебиес стъндълаЯъ болъп сабъладъ. Оръ асалған үч әдеби еркеЯскічсі бүгінгі әдебиессант ғълъмъ сҰЯғърънан зеЯссетде ровес ғалъмъ И. В. Рсеблева еңбегінің ара жемірсі болғанън еЯекче асап кҲЯрест кеЯек. Ол сҰңғъч Яес кҲне сүЯкі сіліндегі жъЯлаЯдъң поасикарън, Ҳлең ҕҰЯълърън, Ұйҕарън, ъЯғаҕ пен чтмағън, саЯмаҕ пен бтнағън, с.б. сеоЯиьлъҕ сҰЯғъдан зеЯссеп, бҰл жайънда бҰЯън-роңдъ айсълған стЯлі болжам ! пікіЯ- леЯді белгілі біЯ ғълъми жүйеге келсіЯді. ӘріЯере, онъң ежелгі сүЯік рҲз зеЯгеЯлеЯінің ; обЯаз жарат әдірсеЯі, әдеби-арсесикалъҕ байъпсатлаЯъ, кҲЯіксет ҕҰЯалдаЯъ, саЯифи чъндъҕ пен кҲЯкем чъндъҕ жайъндағъ конхепхиьлаЯъ стЯалъ айсҕаң ой-пікіЯдеЯі бүкіл әдебиес сант ғълъмъна жаңадан ҕорълған рүбелі үлер болдъ. жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|