ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі Смйыҕпырыйын, гиілші ргп яюоыйры алмасы “ана сілі> 1991п
жүктеу/скачать 1,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Ezhelgi dauir adebieti Kelimbetov (1)
| Н. Я. БичтЯин. РобЯание рведений о наЯодаф, обисавчиф в РЯедней Азии в дЯевние
вЯемена. М.—Л., 1950, сом 1, р. 288. 2 Р. Г. КлэшсоЯный. ДЯевнесбЯкркие Ятницеркие памьсники как ирсоцник по ирсоЯии РЯедней Азии. М., 1964, р. 18-21. 41 біЯде-біЯін (ҔаЯа-Еркені, МҰҕан ҕағандъ, с. б.) авсоЯ атъзға алмайдъ. БіЯден Күлсегіннің әке-чечері ЕлсеЯір ҕаған мен чечері Елбілгені әңгімелеп кеседі. МҰнъръ сүрініксі де. ұйскені Иоллъғ-сегіннің маҕрасъ сүЯік ҕағандаЯънъң ерімдеЯің жараған еЯліксеЯін, саЯифи деЯексеЯді чесінен жіпке сізіп, жълнама-чежіЯе жазт рмер, сүЯік елін біЯ кездегідей атъз біЯлікке, аса-баба дәрсүЯіне беЯік болтға чаҕъЯт. ОЯфон жазба еркеЯскічсеЯінің жълнама-чежіЯе емер, Ҳз дәтіЯінің әдебиес үлгірі екенін дәлелдейсін сағъ біЯ мърал келсіЯейік. Ҕапаған ҕаған стЯалъ фикаьдан кейінгі жолдаЯда Білге ҕаған Ҳзі стЯалъ: СүЯкі фалҕънъң асаҕ-данҕъ ұчперін деп, Әкем ҕағандъ, Цечем ҕасъндъ КҲсеЯген сәңіЯі, Ел (билігін) беЯген сәңіЯі СүЯкі фалҕънъң асаҕ-дахҕъ ұчперін деп, (Мені) ҕаған осъЯғъзған еді. Міне, Күлсегін жазтъ бойънча, Ҕапаған каған Ҳлген роң ЕлсеЯір ҕағаннъң үлкен Ұлъ Могильн (Білге) біЯден ҕаған болъп чъға келеді. Ал, саЯифи чъндъҕ мүлдем барҕача еді. Ҕапаған роғърса ҕаза сапҕан роң сүЯік елінің сағъна кім осъЯадъ деген мәреле сҰЯдъ. Ежелгі сүЯік заңъ бойънча, саҕҕа ЕлсеЯірсің үлкен Ұлъ Могильн (Білге) осъЯтъ кеЯек еді. БіЯаҕ Ҕапаған ҕаған бҰл сәЯсіпсі ҲзгеЯсіп кҲзінің сіЯірінде мҰЯагеЯі есіп Ҳзінің үлкен Ұлъ Бегбдъ сағайъндадъ да, оған “Кічі ҕаған” систлън беЯді. ЕлсеЯір ҕағаннъң балалаЯъ — Могильн мен Күлсегін мемлекес барҕаЯт ірінен аларсасълъп жібеЯілді. Ҕапаған каған ҕаза сапсъ деген фабаЯдъ ерсіген бойда-аҕ Күлсегін әркеЯи сҲңкеЯір жарадъ: Ҳзі күзесіп сҰЯған рсавкаға чабтъл жарап, Ҕапаған ҕағаннъң баларън, ьғни саҕ мүЯагеЯін, барҕа да ремыь мүчелеЯін, рондай-аҕ ҕағаннъң ең жаҕън адамдаЯъң кеңерчілеЯін ҕан жора есіп, ҕъЯъп ралдъ. Күлсегін ежелгі дәрсүЯді бҰзған жок. Ҕаған сағъна ағаръ Могильндъ (Білгені) осъЯғъздъ да, Ҳзі “сүЯік елінің” ір жүзіндегі кҲремі — әркеЯи ҕолбарчъ болдъ. 1 Л. Н. Гтмилов. ДЯевние сбЯки. М., 1967, р. 315. 42 РҲйсіп, Күлсегін еркеЯскічсеЯінің авсоЯън ҕассъ ҕъзъҕсъЯасън нәЯре — сүЯкі елініх ічкі және ръЯсҕъ Жағдайъ емер, “ічі — арръз, ръЯсъ — сонръз, бейчаЯа, мүрәпіЯ фалъҕсъ” Білге ҕаған ҕалайча дәтлессі, баҕъссъ ескенін оҕтчъръна кҲЯкем рҲз аЯҕълъ жескізт болъп сабъладъ, Білге ҕаған Ҳзі стЯалъ: Әлімчі фалъҕсъ сіЯілссім, Жалаңач фалъҕсъ сондъ, Кедей фалъҕсъ бай ҕълдъм. Аз фалъҕсъ кҲп ҕълдъм, Саст елге жаҕрълъҕ ҕълдъм. СҲЯс бҰЯъчсағъ фалъҕсъ БәЯін бейбіс ҕълдъм, Саст ҕълдъм,— дейді. Рондай-аҕ саЯифчъ-ғалъмдаЯ ОЯфон еркеЯскічсеЯінің авсоЯъ Ҳзі ҲміЯ рүЯген дәтіЯдегі біЯҕасаЯ саЯифи оҕиғалаЯдъ әдейі бҰЯмалап жазғанън дәлелдеп осъЯ. Мәрелен, сүЯіксеЯдің 701—702 жълдаЯдағъ жоЯъҕсаЯън Ҕапаған ҕаған барҕаЯғанъ жълнама- чежіЯелеЯден жаҕръ мәлім. Алайда Күлсегін еркеЯскічінде бҰл чайҕарсъң барсъ ҕаһаЯманъ есіп Ҕүлсегінді кҲЯрескен. Ал, Білге ҕаған еркеЯскічінде бҰл жоЯъҕсъ Білге ҕаған барҕаЯған болъп чъғадъ. Мәрелен, Күлсегін жазтънда: ЖиъЯма біЯ жарҕа (келгенде), Чаца Реңтмен айҕарсъҕ,— дейді. Ал, чъндъғънда 706 жълъ Чаца Реңтмен болған роғърсъ Ҕапаған ҕаған барҕаЯған. СаЯифи оҕиғалаЯдъ орълайча бҰЯмалап кҲЯрест ОЯфон жазбалаЯънда жиі кездереді. МҰнъң ребебі, авсоЯдъң барсъ маҕрасъ саЯифи чъндъҕсъ чежіЯечі Яесінде кҲЯрест емер, рол дәтіЯге сән ҕар басъЯдъң кҲЯкем бейнерін жарат болъп сабъладм: Ронъмен, кҲне сүЯкілеЯдің ежелгі чънайъ саЯифън онъң ОЯфон секрсіндегі бейнелі кҲЯінірімен ралърсъЯа осъЯъп, Күлсегін, Білге ҕаған және СонъкҲк еркеЯскічсеЯі жълнама чежіЯе емер, рол дәтіЯдің Ҳзіне сән поазиьлъҕ дәрсүЯімен жазълған әдебиес үлгілеЯі деген сүйін жараймъз., жүктеу/скачать 1,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|