З. Е. Колумбаева
Дәстҥрлі қазақ мәдениеті
жүктеу/скачать 1,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Kolumbaeva
|
6.4 Дәстҥрлі қазақ мәдениеті Мәдениеттің жалпы сипаттамасы . XV-XVIIғғ. Қазақ хандығының бастауы ғана емес, Еуразиялық кеңістікте ҿмір сҥрген отырықшы жҽне кҿшпелі мҽдени ҿркениеттік нҧсқалардың ҿзара мҽдени қарым- қатынасының, салыстыруға қолайлы кезең. Кҿшпелілер ҿздерін табиғаттың бір бҿлшегі ретінде санаған жҽне шаруашылық қҧрылымы кҿшпелі ҿмір салтқа бейімделген. Қазақ халқының саяси аренаға этнос ретінде шығуына себепші болған тҥркі тілдерінің негізінде қалыптасқан қазақ тілінің қалыптасуы осы кез. Тіл- мҽдениетті ҧрпақтан-ҧрпаққа жалғастырушы мҽдени қҧрал болса, дҽстҥрлі қазақ мҽдениеті ҿзінен- ҿзі ежелгі ҥйсін, қаңлы, ғҧн, сақ пен тҥркі тайпалары мҽдениетінің тікелей ҽрі заңды мҧрагері. Яғни, қазақ халқының рухани жҽне материалдық мҽдениет кҿздері кҿне замандардан бастау алатын, ҧрпақтан- ҧрпаққа жалғасып келе жатқан дәстүрлі мәдениет. Қазақ халқының ауызша шығармашылығы: ҿзге халықтар секілді қазақ халқының дҽстҥрлі мҽдениетінің бір тармағы, ерте заманда жасаған мҽдени мҧрасы оның халық ауыз әдебиеті болып табылады. Қазақ халқының қоғамдық ҿмірі, шаруашылығы, кҽсібі, қайғы- мҧңы дҥниетанымдық кҿзқарасы жайында мақал- мҽтелдер, аңыздар, жырлар ойлап шығарды жҽне оларды ауызекі айту кҥйінде жалғастырған. Қазақ ауыз ҽдебиетінде халықтың тҧрмыс- салтына, ҽдет- ғҧрпына байланысты туған шығармалар, мақал- мҽтелдер, аңыз- ертегілер, батырлар жыры, ғашықтық жырлар, тарихи жырлар, айтыс ҿлеңдері, 33 шешендік ҥлгілері сҿздер т.б. ауыз ҽдебиетінің негізгі ҥлгілері болып табылады. Фольклор халық творчествосымен этнография (ҽдет-ғҧрып), диалектология (жергілікті ерекшелік), тарих (шежіре), философия ( даналық ойлар), психология ( мінез қҧлық), педагогика (тҽлім- тҽрбие), музыка (ырғақ) салаларымен тығыз байланысты. Халық ауыз ҽдебиетінің мҧралары ҧрпақтан ҧрпаққа ауызша айту дәстүрі арқылы жеткен. Яғни, жадыда сақтау арқылы. Бҧл дҽстҥрлі жатқа айту қазақ қоғамының рухани мҧрасы. Кҿшпелілер ортасы туғызған қазына. Халық арасында ауызша мҧраларды жатқа айтатын адамдар болған. Халық мҧрасы ҽртҥрлі жанрда дамыды. Халықтың жазу, сызу болмаған кезден- ақ ауызша шығарылған кҥрделі шығармаларының бірі - ертегілер . Ертегілер кҿбінесе қара сҿзбен айтылады жҽне ерте заманда шығарған кҿркем ҽңгіме. Адам баласының еңбек, кҽсіп ету, тҧрмыс- тіршілік қҧру тҽжірибесіне байланысты туған. Жаратылыс қҧбылысын, табиғат сырын жетік білмеген ертедегі адамдар ҽр нҽрсені қиял еткен. Адамның ой- ҿрісін, сана сезімінің ҧлғайып ҿсуі ертегіге кҿп ҽсер еткен. Мҽселен, «Ер тҿстік», «Қҧм мерген», «Алтын сақа» т.б. бҧларда аңшылар, батырлар, мергендер бейнесі берілген. Келесі бір ауыз ҽдебиетінің жанры- аңыз- әңгімелер. Бҧларды ертегілерден бҿлмей қарастырып келген. Алайда аңыздар ҿз кезегінде: 1. Тарихи аңыздар. (Қорқыт, Шыңғыс, Темір, Абылай т.б.) 2. Топономикалық аңыздар (жер- су аттарына байланысты.) болып бҿлінеді. Яғни, тарихи тҧлғалардың аттарының аңызға айналуы, сонымен қатар жер- су, мекен-тҧрақ, тау- тас атаулары замана оқиғаларын кең дала тҿсіне қалдырған іздерінен аңғаруға мҥмкіндік береді. Тарихи деректердің бай кҿзі- батырлық жыр- толғаулар. Батырлар жырының тууы тарихта кезеңдермен тығыз байланыстылығын М. Ғабдуллин былай деп тҥйіндейді: «біріншіден, қазақтың тарихта аттары мәлім рулары: үйсін, қаңлы, қоңырат, керей, қыпшақ т.б. ӛздерінің ру тәуелсіздігін сақтап қалу үшін күрескен кезде туған. Олардың бұл жолдағы ерлік істері ру арасында ӛлең- жырға, аңыз- әңгімеге жүктеу/скачать 1,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|