З. Е. Колумбаева
жүктеу/скачать 1,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Kolumbaeva
| 6.3
XV-XVII ғғ. Қазақ хандығының экономикалық және әлеуметтік жағдайы Ӛндірістің номадтық әдісі. Қыс кезіндегі ауыл, қыстақтарда рулық- шаруашылық ауылдарын қҧрайтын 5-тен 15-ке дейін жетелеген ҿзара туыстас шаруашылықтар орналасты. Бҧл қыстақтардың тҿңірегінде кҿшпелі малшылардың ҿздерінің азын аулақ азық-тҥліктік егістері болған. Мҧнда шаруашылық ру басы жазғы маусымға ҿз мҥшелерінің, туыстарының кедейленген бҿлігін қалдырып отырған, ал олар жай, қарапайым қҧралдармен бар кҥш жігерін тауыса еңбек ете отырып, жер ҿңдейді, егістерді қолдан суару ҥшін арықтар жасайды, ҿнімді жинап, ҿңдеп жайлауға кҿшкен ҿздерінің «бақытты» ағайын-туыстарын, бидай тағамдарымен қамтамасыз етеді. Жер иленушіліктің, жерге меншіктің басқада тҥрлері болған: інжу-хан жерлері, мҥлік-жеке меншіктегі егістік алқаптарда кездесетін жерлер, бахор- Қазақстанның оңтҥстік ҿлкесінде, исламның тараған аймақтарындағы мҧсылман мекемелері мен дін басыларының жерлері. Қазақстанның Оңтҥстік аймақтарында феодалдық шартты тҥрдегі жерге ету мен жер меншігінің тҧрақты тҥрлері қалыптасты. Қатардағы кҿшпенділер, малшылар, егіншілер, отырықшылар мен қолҿнершілер, тҧтамтай ауыл тҧрғындары кҿптеген салықтар мен алымдар тҿлеуге міндетті болды. Малшылардан зекет, соғым, сыбаға, егіншілер мен қолҿнершілерден ҧшыр, тағар, бадж, хоредж алынды жҽне олар борыштары міндетті жҧмыстарын, сауып, қоналғы, жамалғы, мардикалды орындады. Бірлескен қауым– қазақтың қоғамының ӛндірістік–шаруашылық негізі . Бірлескен қазақ қауымында дуализм қҧблысы орын алған, яғни қоғамдық ҿндіріс бір жағынан, жайылым жерлерін ортақ иленумен, екіншіден, малға отбасылардың жеке меншігімен сипатталады. Қазақстандағы меншік тҥрлерінің негізі мен маңызы даулы мҽселе боп табылады. Тарихшылардың бір бҿлігі ҿндірістің феодалдық тҽсіліне ірі жер меншігі тҽн жҽне бҧл экономикалық негізсіз кҿшпенділер қоғамына феодализмнің орнау барысын шамалау да мҥмкін емес деп санайды. Олар егіншілердегі сияқты кҿшпенділерде де ҿнірістің негізгі қҧралы жер деп есептейді. Екінші кҿзқарас, кҿшпелі мал шаруашылығының басымдығы кезінде ҿндірістің негізгі қҧралы жер емес мал, ал жерге келетін болсақ, онда ол еңбек кҥшін қолданбай-ақ, ҿзінің табиғи жағдайында жайылым ретінде пайдаланған деген тҧжырымға келеді. Кҿшпелі жҽне жартылай кҿшпелі шаруашылықтарда ҿндірістің негізгі қҧралы шынында мал болған шығар. Ал жерге тікелей жеке меншік болмаған. Қазақтардың ҿндірістік-шаруашылық ҽрекетінің тҥрі бірлесіп еңбек ету қағидаларына қҧрылған ауылдық қауым болған. Мал шаруашылығы қауымында ҿндірісті ҧйымдастырудың ерекшелігі, бҧл оған қосылған жеке адам тек еңбек етуші ғана емеес, сонымен бірге мал 32 тҥріндегі ҿндіріс қҧралының белгілі бір мҿлшеріне иелік етуші еді. Малдан айрыла отырып, шаруашылық қауымының тең қҧқты мҥшесі бола алмайтын да еді, ҿйткені ол енді қосымшалық қағидасының жҥзеге асуына жҽрдемдесе алмайды немесе қауымнан бҿлініп, одан шеттеле бастайды. Малдың бір бҿлігінен айрылған шаруашылықтар кҿбіне ҿздері тектес кедейленген шарушылықтармен бірлесіп еңбек ету ісіне, жаңа қауымға бірігуге мҽжбҥр болды. Сондықтан бір қауымға біріккен шаруашылықтар саны 20-30–ға жетіп, тіпті 50-ден асатын ауыл-қыстауларды кездестіруге болатын еді. Бірақ мҧнда сол бҿліну, оқшалану жағдайлары орын алды. Қауымды билеушілер жалпы ҿнімнің бір бҿлігін жарлы кедейлердің жҽне аз қамтамасыз етіп, қадағалап, отырады, бірақ мҧның бҽрі де оларға деген ҽр тҥрлі жеке тҽуелділік тҥрлерін тудырады. Қазақ қоғамының әлеуметтік топтарға бӛліну принциптері: 15-17 ғғ. қазақ қоғамы кҿшпелі мемлекеттік дҽстҥрлерін сақтап қалды. Ақсүйек тобын: тӛре - Шыңғыс тҧқымы мен қожа - Мҧхаммед пайғамбардың ҧрпағы болып саналатын діни топ ҿкілдері қҧрады. Қарасүйек тобы: батырлар, билер, байлар, жатақ, қара халық қҧрады. Кҿшпелі қоғамдағы нақты билік иелері- ру- тайпа билері мен батырлары, яғни қазақтың потестарлық ҧйымының жетекшілері болып келеді. Әлеуметтік топты екіге топтастыруға болады: біріншісі ақсүйектер мен рудың беделді адамдары(би, шешен, батыр, жырау т.б.) Екіншісі дала кеңістігіндегі негізгі тұрғындар емін- еркін жайлаған кӛшпелілер. жүктеу/скачать 1,01 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|