З. Е. Колумбаева

34 
Ауызша шығармаларда жоқтау сияқты салт жыры, ертегі- аңыздар бастау 
болса, кейін жеке адамды дҽріптеген туындылар кҿбейіп, ҽдебиеттің мақсаты 
айқындала бастады. 
Халық шығармашылығын дәріптеушілер: ақын, сал, сері, 
жырау.
Кҿптеген зерттеушілердің пікірінше «ақын» сҿзі парсы тіліндегі 
«ахунд» яғни, оқымысты, білімді, қҧрметті, ақылды адам сҿздерімен мағыналас. 
Бҧл пікірді алғаш айтқандар, Л. Будагов пен В. Радлов болды. Л. Будагов 
сҿздігінде, «ақын- импровизатор, суырып салма, болған жайды ҽңгімелеуші 
жҽне ҽн салушы. Ҽ. Марғҧлан болса «ақын» сҿзі аққын (бір арнаға тҥс) сҿзінен 
шығарады.
Қазақтың ауызша поэтикалық сҿз дҽстҥрін таратушылар жырау, 
жыршыдан ерекшелендіретін бір жҽйіт; Олар бір- бірімен айтысқа тҥседі. Ал 
айтыс жанры ақынмен тығыз байланысты. Ақын болу ҥшін, ҿзінің поэтикалық 
кҥшін ақындық ҿнерін халық алдында кҿрсету керек. Халық алдында суырып 
салма ҿнерін таныта алмаған ақындық атаққа ие бола алмайды. Жҽне бір рудан 
шыққан ақындар айтысқа тҥсе алмайды. Себебі, айтысушылар қарсыласының 
жеке басының кемшілігін немесе оның руының кемшіліктерін бетіне басу 
арқылы ҧпай жинап айтысқан. Кҿнетҥркі тілінде «барымта», «жорық» 
мағынасында «акун» сҿзі қолданылады. Осы орайда «ақын» сҿзінің мағынасы 
парсы тіліндегі «ахунд» сҿзімен де, «ақын» сҿзімен де мағыналас емес, бҧл 
нағыз тҥрік сҿзі. Қазақша «ақын» сҿзі ҿзінің кҿне мағынасын жоймаған. 
Ақынның пайда болу уақыты жӛнінде.
 
Ҽ. Марғҧлан: «Ақын ең кҿне тҧлға. 
Кҽсіптік ақындардың қалыптасуы тайпалық одақтар кезіндегі этикалық 
поэзияның тууымен тығыз байланысты»- деп жазады. Ақынның кҿнелігі ол 
халықтың салт-дҽстҥр, ҽдет-ғҧрпына қатысушы ғана емес жетекшісі ретінде де 
айқындалады. Ҥйлену жҽне жерлеу салт- дҽстҥрдің, ҽдет-ғҧрыптың ең кҿнесі. 
Ҽсіресе ҥйлену салт- дҽстҥрінде беташар, той бастар т.б. ақын басқарған. Ал 
ҿлген адамға ас бергенде «жаршы» қызметін атқарады. Яғни,ҿлген адамның 
жақсы жақтарын айтып мадақтайды, батыр болса ерлік істерін жырлайды. Егер, 
аруақ культін есептесек, бҧл ҽскери демоктатия дҽуірі, яғни, тайпалық одақтар 
дҽуірімен байланысты. Ақынның кҿне тҧлға екенін дҽлелдейтін мынадай 
себептер бар. Алдымен ақын бойындағы қасиет жоғары кҥштердің ҽсерінен 
жҽне ҽннің сиқырлық қызметінен екендігі дҽлел бола алады. Ақындық ҿнер 
тҿтемдік кҿріністермен де байланысты. Мҽселен, халық арасында ҽр ақынның 
қасқыр, арыстан, не ҥйрек т.б. тҥрінде ерекше кҥш беретін рухы болады деген 
қағида бар. Ақын ҿлер алдында осы жануар рухының ҧшып кеткенін кҿреді.
«Сал» мен «Сері».
 
Ауызекі қазақ тілінде «сал» мен «сері» сҿзі синоним 
ретінде қолданылады. Сал, сері тҧлғасы адамдардың барлығына бірдей емес, 
ерекше адамдарға берілді. Олар: ақындар, матадан тігілген ҽдемі киім киіп, 
арғымақ мініп, аң- қҧс аулап, кҿңіл кҿтеріп, салтанат қҧрып, ерекшеленіп 
тҧрғандары сал-сері атанды. Сал мен серінің бір- бірінен екі тҥрлі 
айырмашылығы болды. Біріншіден, ҿзінің жҥріс-тҧрысы, сыртқы пішіні 
жағынан сал ерекшеленіп тҧрды. Ал серіге ҧстамдылық, тҽкаппарлық жҽне 
жомарттық, нҽзік кҿркемдік талғам, суырып салмалық тҽн болды. Ақан серіден 
ҥзінді: дария ағып жатқан суда сын жоқ, Жануар ҿлім деген малда тіл жоқ, 
қҧрбылар, тіршілікте ойна да кҥл, бҧл дҽурен екі айналып, келмегі жоқ. 

35 
Қазақ тілі-
 
қазақ халқының ҧлттық тілі, Қазақстан Республикасының 
мемлекеттік тілі болып табылады. Қазіргі қазақ тілі ноғай тілімен бір топ 
қҧрып, тҥрік тілінің қыпшақ тобының батыс тобына жатады. Қазақ тілінің 
қалыптасу тарихы халқымыздың қалыптасу тарихымен бірге дамып, жасап 
келеді. Демек халқымыздың этногенезі ежелгі ру- тайпалардан бастау алатыны 
сияқты, қазіргі қазақ тілінің бастауы б.з.б. IIғ. біздің заманымыздың Vғ. дейінгі 
уақытты қамтиды. Кҿне ҥйсін, қаңлы, сақ ру-тайпалары тілдері негізінде 
қҧрылған туыстас тіл болып табылады. Келесі кезеңі Тҥркі дҽуіріндегі руна 
жазымен байланысты. Оны Орхон- Енисей жазба ескерткіштерінде кездесетін 
бірқатар сҿздер мен сҿз тіркестердің, мақал- мҽтелдердің осы кҥнге дейін 
тіліміздің сҿздік қорында сақталуы дҽлелдейді. X- XY ғғ. қыпшақ тілі тілдік 
ортаны біріктіріп, ҿзіндік ерекшелігі бар топ ретінде айқындалды. Соңғы кезеңі 
XYғ. қазақ тілі қазақ этносының қалыптасуының аяқталуына ҽсер етуші негізгі 
фактор болды.
Кӛшпелілер дүниетанымы.
 
Қазақ халқының дҥниетанымы адамның 
ҿмірдегі жҽне қоршаған ортадағы орнын танумен тығыз байланысты. Кҥні-тҥні 
далада жҥретін кҿшпелі ел, бақташылар, аңшылар аспан ҽлемін бақылап, ҽрбір 
кҿрініске мҽн берген. Жҧлдызға қарап бағыт-бағдар ажырату ҽдеті 
малшылардың кҥнделікті тіршілігінде орын алды. «Метеор» - дегенді қазақ 
бҧрын білмеген. Оны «аққан жҧлдызға» санайды. Жерге жақын ҧшқан метеор, 
жанасқан тҧсын жарқыратып жібереді. Оны қазақтар «қадір тҥні» дейді. Ислам 
дінінің тҥсіндіруінше, бҧл кҥні жҧмақтың есігі ашылады да адам не тілесе 
сонысы қабыл болады. (Шолпан кҥзетшісі, Жеті қарақшы, Темір қазық.) Қазақ 
жерінде шаманизмнің қалдығы бақсылық, балгерлік, тҽуіптік. Бҧл дінге 
сенушілер «айлалы», «сиқырлы» ҽрекеттер жасау арқылы табиғаттан тыс 
кҥштерді бағындырды.
Қазақ халқының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрі
. Алдымен
 
ҽдет- ғҧрып мен 
салт- дҽстҥр сҿздері тығыз байланысты болғанымен мағыналарына тоқталсақ, 
алғашқысы діни наным- сенімдерге байланысты шараларды білдірсе, мҽселен, 
отқа май құю, отпен аластау, тасаттық беру, аруаққа сыйыну, жерлеу 
ғұрпы, құрбандық шалу, ауызбастырық беру, ауыз тигізу, кемпір ӛлді
т.б., 
кейінгісі тҧрмыс-салтқа байланысты атадан-балаға дҽстҥр болып жалғасып келе 
жатқан шараларды білдіреді. Қазақ қоғамындағы айтулы салттардың бір 
қатары
-шілдехана, тұсау кесу, тоқымқағар, құда түсу, қалың мал тӛлеу, келін 
түсіру, қыз ұзату, байғазы беру, базарлық әкелу, әмеңгерлік 
т.б. Кҿшпелілерге 
тҽн ең басты дҽстҥр
-қонақжайлылық. 
Бҧл тҥсінік қазақ арасында сақталған, 
ата- бабамыздан Алаша заманынан келе жатқан 
«бӛлінбеген енші»
 
ҧғымымен 
тығыз байланысты. Жолаушының кез келген ҥйге тҥсуіне хҧқысы болды. Ал 
оны қабылдау, қарсы алу, тамақ беру ҥй иесінің міндеті. Жалпы алғанда қазақ 
халқының ҽдет- ғҧрпы мен салт- дҽстҥрі ҧрпақ ҥшін тҽлім- тҽрбиеге қҧрылса, 
қалың қауым ҥшін адами қатынастарды реттеуші ереже, заң орнына жҥрген.
Материалдық мәдениеті.
 
Қазақ халқының материалдық мҽдениеті рухани 
мҽдениеті сияқты ежелгі дҽуірден келе жатқан ҿмір сҥру жағдайларына сҽйкес 
мҽдени қалыптасу ерекшеліктерін сипаттайды, халықтың ҿткен тарихындағы 
ҿмір сҥру жағдайларынан мҽліметтер береді. Материалдық мҽдениет 

36 
жетістіктері баспана, ҧлттық киім, ыдыс- аяқ басқа да тҧрмысқа қажет заттарда 
кҿрініс тапты. 
Ұлттық киім.
 
Халқымыз ҥстіне киген киіміне мҽн беріп, оның 
адамның жасына сай келуін, жарасымды, қонымды киім ҥлгісі болуын ерекше 
кҿңіл бҿлген. Жаздық киім ҥлгілері жҧқа маталардан тігілсе, қыстық киім 
ҥлгілері мал мен аң терісінен тігілді.
Бас киім түрлері
: ерлер қыстыгҥні екі қҧлағы жҽне артқы етегі бар шошақ 
тымақ,
тҥрлі аң терілірінен тігілген 
шошақ бӛрік,
бҿрік сыртынан кең жалбағай 
күлапара,
жаздыгҥні ақ киізден тігіліп, қайырмасы барқытпен қапталған 
ақ 
қалпақ,
тҥрлі пҧлдан сырып тігілген 
айыр қалпақтар
киді. Ал, ҽйелдердің бас 
киім ҥлгілері жас ерекшелігіне сай болды. Бой жеткен қыздар 
үкілі,

жүктеу/скачать 1,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: