З. ҚҰламанова т. ЖаңАҚҰлов б. Момышұлы шығармашылығындағы топонимикалық атаулар

228
229
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
сын  көрсететін  топонимдер.  Нақтырақ  айтсақ,  бірінші  түр  табиғат 
құбылысының  адам  қызметімен  байланысын  тура  көрсетпейді,  ал 
екінші  түрі  адам  қызметімен  табиғат  байланысын  тура  көрсетеді. 
Аталмыш  таптастыру  географиялық  объектілер  ерекшеліктерін 
толығымен  қамтиды,  бірақ  ол  бірқатар  шартты  да,  себебі  топоним-
нің  барлық  түрін  қамтымайды.  Топонимнің  əр  түрі  географиялық 
объекттің əр түрін атайтынын естен шығармау керек.
Табиғат  құбылыстарын  көрсететін  топонимдер  келесі  семанти-
калы лексемалардан тұрады:
- объект көлемі (формасы, ұзындығы, кеңдігі, созылмалылығы);
- кеңістіктегі объекттің орны, бағыты;
- объекттің сапалық ерекшеліктері (температурасы, дəмі, түсі);
- объект орналасқан жердің флорасы мен фаунасы;
-  жердің  неорганикалық  əлемі  (пайдалы  қазбалар,  құрылыс  ма-
териалдары);
- жер рельефі;
- əртүрлі табиғи құбылыстар, т.б.
Əлеуметтің (адамның) материалды жəне рухани мəдениетін біл-
діретін лексемалар негізін құрайтын географиялық объектілер атау-
ларын біріктіретін «адам-табиғат» байланысын көрсетуші топоним-
дер:
-  адам  есімдері  (антропонимдер,  этнонимдер,  генонимдер,  əлеу-
меттік жағдайына қарай адамдарды атау);
-  өндіріс-қожайын  құндылықтарының  атаулары  (тұрғындар  үйі, 
бастырмалар, тұрмыс заттары);
-  адамның  рухани  мəдениетін  білдіретін  атаулар  (анимистік  се-
нім,  жергілікті  рухты  қасиет  тұту,  діни  жəне  мифологиялық  көз-
қарастар);
- əр түрлі тарихи оқиғалар, т.б.
Топоним түрлерінің ерекшеліктерін ескерген дұрыс, себебі адам 
ат  тағуда  объекттің  негізгі  белгілерін  (табиғи,  функционалды,  жү-
йелік) көрсететін ақпаратты қолданады. Сонымен қатар ұлттық тіл-
дік сананы да ескеру керек.
Қазіргі  кезде  көркем  шығармадағы  ономастикалық  атауларды 
жүйелі  түрде  зерттеудің  бірнеше  принциптерін  немесе  жалпы  ас-
пектілерін  келесі  қарама-қарсы  жекелеуші  белгілері  арқылы  бөліп 
көрсетуге болады:
-  ономастикалық  атаулар  зерттеу  нысаны  бойынша:  əлеуметтік, 
лингвистикалық, энциклопедиялық, тарихи, т.б.;
- коннотация түріне қарай: стильдік (ішкі) - жалпы тілдік (сыртқы);
-  шығармадан  тыс  ақпарат  мазмұны  бойынша:  лингвистикалық 
(ономастикалық,  коннотативті) – экстралингвистикалық  (энцикло-
педиялық, əлеуметтік, тарихи-мəдени, болмыстық, т.б.);
көркем шығарма ономастикалық кеңістікті қамтуы бойынша: 
- толық – жекеше (спорадикалық);
-  көркем  шығармадағы  семантикалық  композиция  деңгейі  қа-
тысына қарай: ономастикалық-ономопоэтикалық;
көркем  шығармадағы  ономастикалық  атаулар  жүйелі  байланыс 
түрлері бойынша (əр семантикалық композиция деңгейіне қарай): 
- парадигматикалық-синтагматикалық;
- ономастикалық атаулар семантикалы-стилистикалық талдау ас-
пектілері бойынша: құрылымдық-функционалдық.
Əр  ономастикалық  атаулар  кез  келген  сөз  сияқты  текст  ішінде 
көптеген  байланысқа  түсіп,  жеке  тұрып  емес,  тығыз  байланыста 
қызмет атқарады.
Көркем  шығармалардағы  топонимдердің  қызметі  жалпы  жалқы 
есімдерге қарағанда ерекше, себебі ол тек жекелеуіштік, атауыштық, 
яғни  адрестік  емес,  сонымен  қатар  сол  шығарманың  ономастика-
лық  кеңістігін  құрап,  стильдік,  текст-түзушілік,  танымдық-тəрбие-
лік, т.б. қызметтерін де атқарады.
Қазақстанда  жалпы  ономастикалық  зерттеулер  бойынша  соңғы 
елу,  алпыс  жыл  ішінде  елуден  аса  еңбек  қорғалды  десек,  соның 
ішінде тек бірнешеуі ғана көркем шығармалардағы жалқы есімдерге 
арналған. 
Олар:  К.З.  Жаппардың  «О.  Сүлейменов  поэзиясындағы  жалқы 
есімдердің  эстетикалық  қызметі»  атты  кандидаттық  диссертациясы 
2000  жылы  қорғалса,  Г.  Оразғалиева  «А.С.  Пушкин  прозасындағы 
түркі  тілді  жалқы  есімдер»  атты  кандидаттық  диссертациясын 
1990  ж.  қорғаған.  В.  Махпиров  Махмұд  Қашғаридың  «Дивану-лұ-
ғат  ат-түрк»  ескерткішіндегі XI ғасыр  жалқы  есімдерін  зерттеп, 
1980  ж.  кандидаттық  диссертациясын  қорғаған  болса,  Д.М.  Керім-
баев  «Қазақ  фольклорындағы  жалқы  есімдердің  құрамы  мен  линг-
востилистикалық  қызметі» (Ғ.  Мүсіреповтің  «Ұлпан»  повесі  бо-
йынша) атты кандидаттық диссертациясын 2004 жылы қорғады. Де-
генмен,  көркем  шығармадағы  жалқы  есімдер  көптеген  зерттеулер 
ішінде жəне мақала түрінде қарастырылған. 
Қырғыз ғалымы Б.О. Орузбаева «Манас» эпосының жалқы есім-
деріне  жан-жақты  талдау  жасаған:  біріншіден,  эпостағы  онимдерге 
статистикалық  талдау  жүргізген,  екіншіден,  этнонимдерге  лексика-
семантикалық  талдау,  үшіншіден,  зоонимдерге,  соның  ішінде  жыл-
қы  атауларына  құрылымдық-семантикалық  талдау  жүргізіп,  жал-
қы есімдер этимологиясын ашқан.

230
231
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
Қазақ  ономастикасында  көркем  шығармадағы  жалқы  есімдер 
мəселесіне  назар  аудару  көп  уақыттан  бері  орын  алған.  Мəселен, 
«Қазақ  эпосындағы  жер-су  атаулары  мен  кісі  аттары  жайында» 
мақаласында  Ə.  Қайдаров  пен  А.  Мұқатаева  «Қозы  Көрпеш  Баян 
сұлу»  дастанындағы  жалқы  есімдерді  қарастыруда  үш  мəселені  кө-
терген: 
1. Поэманың дүниеге келу дəуірі; 2. Таралу географиясы; 3. Олар-
ды жалпы түркі ономастикасының тарихи даму кезеңдері мен тілдік 
ерекшеліктеріне сəйкес топтастыру. 
Мақала авторлары аталған үш мəселені шешуде жалқы есімдер-
ді талдай отырып, аталмыш дастанның VІ-ХII ғасырлар аралығында 
Қазақстан  топырағында  пайда  болғанын,  əсіресе,  бұрынғы  Се-
мей,  Павлодар,  Қарағанды,  Жезқазған,  Талдықорған,  Алматы,  т.б. 
облыстардағы  жер-су  атауларымен  салыстыра  отырып,  Қазақстан 
жеріне  толық  таралғандығын,  атауларда  көне  түркі  əлементі  мен 
дəстүрі мол сақталғанын анықтаған.
А.  Жұбанова,  Е.  Жұбанов  сынды  ғалымдар  Ш.  Уəлихановтың 
«Манас»  қырғыз  эпосын  талдауы  жөнінде  мысал  келтіріп,  қазақ 
халқының  эпикалық  жырларының  бірі  «Қобыланды  батыр»  оно-
мас-тикасына  тоқталады.  Онда  келтірілген  антропонимдер  мен  то-
понимдерге  статистикалық  талдау  жүргізе  отырып,  кейбір  жалқы 
есімдерге  берген  ғалымдардың  этимологиялық  талдануын  да  кел-
тірген,  сол  деректер  арқылы  жыршының  көркемдік  шешімін  тапқа-
нын ашқан.
М.  Əуезовтің  «Абай  жолы»  эпопеясы  көптеген  ғалымдарымыз-
дың  зерттеу  нысанына  айналған.  Ғалым,  қазақ  ономастикасының 
негізін  қалаушылардың  бірі – Т.  Жанұзақ  та  мақалаларында  жалқы 
есімдерге толық талдау жүргізген. Сондай-ақ, аталмыш эпопея тілін 
арнайы  зерттеген  ғалым  Е.  Жанпейісов  ономастикалық  материал-
дарды  қарастырып,  ондағы  кейіпкер  ретінде  тікелей  қатысқан  төрт 
жүз елудей кісі есімі, екі жүз елуден аса жалқы есім кездеседі дейді.
Сонымен,  жоғарыда  келтірілген  еңбектерге  шолудан  біз  көркем 
шығармалардағы  ономастикалық  атауларға  зерттеу  жүргізіліп  жат-
қанын байқадық. Қазақ халқының Б. Момышұлы сынды біртуар ба-
тырының  шығармаларындағы  топонимдердің  тілдік  қолданыс  қыз-
метін  анықтау,  тілдік  талдау  жасап  түсіндіру,  қазіргі  кезде  қазақ 
ономастикасының  салыстырмалы  түрде  дамыды  деген  шақта  көр-
кем  шығармалардағы  ономастикалық  кеңістікті  анықтау,  яғни  оно-
мастикалық бірліктердің «өзіндік бір тарихи ескерткіштер» екендігін, 
олардың  танымдық,  тəрбиелік,  тарихы  мəнін  ашып  беру  біздің  кі-
табымыздың басты мақсаты болып табылады. 
Көркем  шығарма  ономастикасы  бойынша  көптеген  мақалалар 
мен  еңбектердің  жарық  көруі – бір  теориялық  концепция  жасау-
ға  мүмкіндік  береді.  Бұл  мəселеге  тоқталмас  бұрын  алдымен 
Б.  Момышұлының  шығармаларының  зерттелуі  туралы  сөз  етсек, 
2010  жылы  батырдың 100 жылдық  мерейтойына  арналған  «Бауыр-
жан  Момышұлы  мұрасы  ХХІ  ғасыр  көгінде»  атты  жоба  аясында 
«Бауыржантану»  ғылыми-зерттеу  орталығының  басшылығымен 
Бауыржан  Момышұлының  көптомдық  шығармалар  жинағы  жарық 
көрді. «Бауыржан  Момышулы  в  истории  казахского  народа» (Ста-
новление и боевая деятельность батыра) деген тақырыпта Қ.С. Мұ-
хамедқалиевтің докторлық диссертациясы, «Бауыржан Момышұлы-
ның  «Ұшқан  ұя»  шығармасындағы  ұлттық  дəстүрлер  көрінісі»  де-
ген  тақырыпта  Қ.М.  Оразбаевтің, «Бауыржан  Момышұлының  шы-
ғармашылығы  мен  əдеби  көркем  бейнесі»  тақырыбында  Ж.О.  Има-
налиевтің  кандидаттық  диссертациялары  қорғалды.  Сонымен  қатар 
«Бауыржантану»  орталығында  ғылымның  əртүрлі  салалары  бойын-
ша,  мəселен,  тарихтан  М.  Айтказина,  əскери  саладан  Л.Н.  Бакаев 
жəне əдебиеттен Ғ.А. Орынханова, т.б. ғалымдар зерттеулер жүргіз-
ді. Ал педагогика саласы бойынша зерттеуші Е. Жұматаеваның «Қа-
зақстан  майдангер  жазушыларының  шығармалары  арқылы  оқушы-
ларға  патриоттық  тəрбие  беру»  атты  кандидаттық  диссертациясын-
да майдангер жазушылар: Б. Момышұлы, Қ. Қайсенов, Ə. Шəріпов-
тердің  еңбектері  мен  ерлік  істерін  бүгінгі  ұрпақ  тəрбиесіне  пай-
даланудың жолдары қарастырылды.
Халық қаһарманы Б. Момышұлы туралы көптеген ғалымдар ең-
бектері  мен  мақалалары  жарияланды.  Бауыржантанудың  негізін  қа-
лаған  ф.ғ.д.,  профессор  М.  Мырзахметұлының  еңбегі  жүргізіліп 
жатқан  зерттеулерімен  ерекшеленетіндігін  айтқан  орынды.  Бауыр-
жан Момышұлының көптомдық жинағына оның бұрын жарық көр-
меген қолжазбалары, хаттары, өлеңдері, естеліктері, кездесулері, əс-
кери тақырыптағы əңгімелері, т.б. эпистолярлық стильде жəне басқа 
да жанрларда жазылған барлық еңбектері барынша енгізілген. Жал-
пы  қай  ғалым,  ақын  немесе  жазушы,  қайраткер  болсын  олардың 
шығармаларын жинақтағанда оның бар болмысы мен өнегелі өмірі, 
еңбегі,  қалдырған  бар  рухани  дүниесі  қамтылады.  Осы  ретте  біз 
Б.  Момышұлының  кеңес  дəуірінде  қазақ  халқынан  шыққан  асқан 
батыр,  яғни  қазақтың  «Жері,  суы  дуалы  Жуалы»  өлкесінде  туған, 
сонау қазақ халқының тарихынан сыр шертер Ұлы Жібек жолының 
бойындағы  Мыңбұлақтан  жолға  аттанып,  халық  қаһарманының  өз 
Отаны  үшін  қаншалықты  жан  кешкендігі,  қан  майданды  басынан 
өткізгендігінің  айғағы  ретінде  оның  шығармаларындағы  кездесетін 

232
233
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
топонимдерді  бірізділікпен  тілдік  тұрғыдан  талдап,  ондағы  кезде-
сетін  топонимдердің  этномəдени,  танымдық,  тарихи,  тəрбиелік  мə-
нін  ашып  көрсетуді  мақсат  еттік.  Сондай-ақ  кейбір  топонимдердің 
қалай,  не  себепті  атанғандықтарының  уəждері  мен  себептерін  көр-
сетуге  тырысамыз.  Өйткені  олар – тарихи  мəні  бар  «Батыр  қала-
лар». Қазіргі таңда батыр жауынгер-жазушы əлемін, оның маңызды-
лығы  мен  құндылығын  анықтауда,  ұлттық  тарихымыздың,  əдебие-
тіміздің,  тіліміздің,  т.б.  өзіндік  ерекшелігін  айқындауда  көптеген 
зерттеулер жүргізіліп келеді.
Б. Момышұлының көптомдық шығармалар жинағы «Ұшқан ұя» 
романынан басталады. Роман əуелі орыс тілінде 1947 жылы «Наша 
семья»  деген  атпен  жазылған.  Бұл  жинақтың  екінші  кітабына  ен-
гізілген.  Ал  отызыншы  томы  «Жүректен  жырлап  толғаймын»  атты 
кітаппен аяқталады. 
*  *  *
Туған жер мен балалық шақ, есею 
жылдарына қатысты топонимдер 
Топонимдер  қоғамда  болып  жатқан  барлық  өзгерістерден  көрі-
ніс береді, тарихи реалийлерді (шындықтарды) өзіне жинақтап сақ-
тайды. Олар, негізінен, тілдің көне қалпынан бастап көрініс береді. 
Жалпы  есімдерде  жасырын  сақталған  көптеген  фактілер  топоним-
дерді  талдап  көрсету  барысында  ашылуы  мүмкін,  себебі  соңғысы 
өте  көне  болып  есептеледі.  Міне,  осындай  топонимдер  қатарына 
Əулиеата, Мыңбұлақ, Евгеньевка, Бурное жəне т.б. көптеп кездеседі. 
Шығармада  Əулиеата  топониміне  қатысты  төмендегі  сөйлем-
дерде кездеседі. Əкем ол күні Əулиеата шаһарында екен (Б.М., 1 т., 
297-б.).
Біздің  ауылдың  Байтоқ  деген  кісісі  алпыс  шақырым  Əулие-
атаға атсабылтып жетіп, əкем жатқан үйге кіріп келіп, бір ауыз сөз 
айтуға  дəрмені  келмей,  Момышты  құшақтап  жылай  беріпті  (Б.  М., 
1 т., 298-б.).
Əулиеатадан  əкем  қайтып  келгенде,  ағайын-жекжат  құтты  бол-
сынға жиналып қалған екен (Б.М., 1 т., 298-б.).
Ақ  жауын  нөсерлетіп  төгіп  тұр.  Əулиеата  көшелері  лай  судан 
көлкіп, батпағы молайып, миы шығыпты (Б.М., 1 т., 438-б.).
Əулиеата  қаласы  жəне  оның  тұрғызылуы  туралы  тарихқа  жү-
гінсек,  көптеген  мəліметтер  баршылық.  Қазақстан  тарихы  кітабын-
да  жəне  Ш.  Уəлиханов,  Е.  Бекмаханов  А.И.  Добромыслов,  С.Р.  Ер-
дəулетов, К. Рысбаев, Б. Əбілдаұлы жəне т.б. еңбектерінде айтылған. 
«Əулиеата  қаласын  тұрғызған  Абылай  хан  еді.  Ш.  Уəлиханов 
пен  өзбек  тарихшысы  Махмудқа  сенсек,  шындық  осындай»  деп 
жазады Б. Əбілдаұлы өз мақаласында жəне көп тарихи мəселелерге 
қатысты  деректер  келтіреді.  Нақты  мысалдар  келтірсек, «... Талас 
өзенінің  жағасы.  Баяғы  Тараз  қаласының  қираған  жұртынан  тек 
Əулие  ата  атымен  белгілі  Ша-Махмуд  Қараханның  еңселі  күмбезі, 
одан  сəл  əрірек  Шамансұр-Дəуітбектің  шағын  кесенесі  сораяды. 
Уақыт  табынан  мұжыла  бастапты.  Алыстағы  қыраттан  Тектұрмас 
əулиенің мазары қарауытады.
Жорығы  жеңіспен  тамамдалған  Абылай  хан  тобы  осы  əулие-
лерге  құран  бағыштауға  келген  еді.  Бұл  топ  ішінде  дарабоз  қарт 
батыр  Қабанбай  да,  Керей-Жəнібек  бастаған  Арқа  батырларынан 
бөлек үйсін Қойгелді, Өтеген, Сəмен, Рысбек, Мəмбет, Таңсыққожа, 
Сеңкібай,  Шойбек,  Наурызбай,  Нұрабай,  Төлек,  жалайыр-арықты-
ным  Қарабатыр,  Жауғаш  батырлар,  Ақтайлақ  би  сияқты  ел  ағала-
ры да бар еді.
...  əңгіме  Əулие  ата  Қарахан  жайына  ауысты.  Абылай  ғана  үн-
сіз, ой үстінде. Əңгімені туған жер тарихын жақсы білетін білімдар 
Қойгелді бастады:
– Алдияр хан ием, ағайын! Мына мазар астында бір кездері қа-
ра  қытайларды  қылышымен  қойдай  қырып,  Таласқа  еліктерін  то-
ғытқан  бабамыз  Қарахан  Ша-Махмуд  жатыр.  Жарықтық  жауын 
жеңген  соң  тағын  тастап,  осы  жерден  қылует  қазып  алып,  өле-өл-
генше  Аллаға  зікір  айтумен  өтіпті.  Қашқарлық  ғұлама  Махмуд  ба-
бамыздың  «Түрік  сөздігі»  кітабына  қарағанда  қарахандар  əулеті 
шайыр  ақын  Фердауси  жырлайтын  Афрасиабтан  тарайды.  Шын 
аты – Мадай,  лақабы  Алып  Ер  Тоңа.  Парсы  шахы  Кейқұсырау  ал-
дап,  улап  өлтірген  осы  Алып  Ер  Тоңа – Афрасиабтың  қаза  тапқа-
нына  қазір  дəл  биыл 2400 жыл  толған  екен.  Қарахандар  əулетінің 
тұқымын  тұздай  құртқан  Хорезм  шах  Мұхаммед  еді,  соның  əулеті-
нің де ақыры тақыр болды – Сіздің арғы бабаңыз Шыңғыс хан қы-
рып салды.
Дұға  оқылып  біткен  соң  жұрт  орындарына  жапа-тармағай  тұр-
ғанда  шыдамсыздау,  қызба  мінезді  шымыр  жаңабай  Таңсыққожа 
батыр Абылай ханға қарап, оқыс тілек айтты:
– Алдияр! Сіз енді Сарыарқаға кетесіз. Біз, үйсін баласы, осын-
да  туған  жерде  қаламыз.  Міне,  кешегі  ақтабан  шұбырынды,  Алқа-
көл  сұламаға  дейін  жоңғарлар  қиратқанша,  өртегенше  мына  үйін-
ділер болған үйлерде ата-бабаларымыз тұрушы еді. Бұл күнде жоң-
ғарлар  да  жоқ,  біздің  Тараз  қаласы  да  жермен-жексен  болған.  Са-
рыарқаны  қоршай  орыстар  салып  жатқан  қалалар  мен  сонау  Сай-

234
235
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
рам,  Шымкент,  Ташкент  арасында  қазақтың  атын  байлайтын  қа-
зығы  сияқты  еш  қаласы  қалмапты.  Жетісуда  да  ешқандай  керуен 
тоқтап,  тыным  алатын  сарайымыз  да  жоқ.  Жау  шапса  паналайтын 
бір қорған қамалымыз да көрінбейді осы аралықта. Рас, Түркістаны-
мыз  бар,  Ташкентіміз  бар.  Жел  қуған  қаңбақтай  ұшып-қонып  жүр-
ген  көшпелі  қазақтар  да  баяғыда  сарайлар  салып,  жат  елдің  елші-
лерін  қабылдап  жатушы  еді.  Хан  ием,  Сіз  кеткен  соң  мына  қалың 
үйсіннің  күні  не  болады?  Əбілфайыз  сұлтан  Ташкентте  отыра  бер-
сін,  ал  мына  қираған  Тараздың  орнына  Əулиеата  баба  мазарының 
маңына тағы да үйлер тұрғызып, қала салсақ қайтеді? Соған Өзіңіз-
дің немереңізден шыққан бір сұлтан ұлыңызды əкім етіп қалдырса-
ңыз қайтеді? – деп арындап барып тоқтады. 
Абылай  тамағын  сəл  кенеп,  даусын  көтере  сөйлеп  кетті: – Уа, 
қалың елім, қазағым! Өшкенді қайта жаңғыртайық дейсіңдер, қира-
ған қаланы қайта салайық дейсіңдер. «Көп түкірсе – көл» деген. Ха-
лық қаласа, хан астындағы атын союы тиіс. Болсын солай! Баяғыда 
халық үшін əзиз басын көрге тірідей тыққан Əулие ата бабамыздың 
мазары  айналасына  қала  салынсын!  Менің  жарлығым – осы!  Əкім-
дерің – Əділ сұлтан! Қала салуды қайным Құлашбек батыр мен со-
нау  жылдары  мені  жоңғар  тұтқынынан  босатуға  барған  досым 
Мəмбет  батырға  тапсырдым!  Қаламыздың  атауы  ұмытыла  бастаған 
Тараздың  орнына  Əулиеата  болсын!  Əумин!  Жұрт  түгел  бет  сый-
пасты.  Абылай  бастаған  қалың  қол  қырғыздар  көшін  бастап  Сары-
арқаға  аттанды  да,  Əділ  сұлтан  мен  үйсіндердің  игі  жақсылары 
Талас  өзенінің  жағасында  қала  берді.  Көп  ұзамай  Құлашбек  батыр 
өзінің  Арал  теңізіне  таяу  жайғасқан  ағайын  қарақалпақтықтарын 
көшіріп  əкелді.  Олар  күннің  жылы  шағында  қала  салып  үлгеру 
үшін  саз  балшықты  илеп,  қыш  құйып,  қызу  іс-əрекетке  кірісті  де 
кетті.  Бұл 1774 жылдың  көктемі  еді.  Бірақ  қарақалпақтар  мен  үй-
сіндер  өздері  осыншама  еңбекпен  салған  қаланы  көршілес  қоқан-
дықтар ширек ғасырдан соң қирататынын қайдан білсін?!.
Алайда,  Əулиеата  қаласын 1774 жылы  Талас  өзені  жағасына 
Абылай  хан  салғызды,  оның  басына  билеуші  етіп  ұлы  Əділ  сұл-
танды  қойды!  Əділ  сұлтан  Əулиеатаны,  Сайрамды,  Шымкентті, 
Ташкентті  қайтарып  алып, 1815 жылы  көз  жұмды  деп  атап  көрсет-
кен  Шоқан  Уəлихановтың  осы  оқиғаларға  куə  болған  аталарынан 
естіген  сөзін  əлі  күнге  дейін  елеп-ескерген  бірде-бір  қазақ  тарих-
шысы  болмай  келді.  Тіпті,  Қазақ  Ұлттық  университетінің  кафедра 
меңгерушісі,  ғылым  докторы  С.Р.  Ердəулетов 1983 жылы  «Қазақ-
стан»  баспасынан  жарық  көрген  «Тараз – Əулиеата – Джамбул» 
деген  кітабының 16-бетінде  жоғарыдағы  А.Н.  Добромысловтың 
кітабынан  келтірілген  дəйексөзді  көшірмесе  де  дəл  сол  мағынада 
Əулиеата  қаласын  жəне  қорғанын 1826 немесе 1827 жылы  қоқан-
дықтар  салды  деп  көрсетеді.  Бір  айта  кететін  жəй,  А.Н.  Добро-
мысловтың  пікірлері  Тараз  тарихына  байланысты  барлық  кітап-
тарда,  тіпті  энциклопедияларымызда  да  əлі  күнге  дейін  сыналап 
орын алып келеді. Өзбекстан тарихшыларының өздері, оның ішінде 
молда  Əлім  Махмуд  қажы  мен  молда  Ниязы  Мұхаммед  бен  Ашур 
Қоқанның  хан  лауазымын  тұңғыш  рет  алған  билеушісі  залым  Əлім 
жаулап  алғанын 1914 жылы-ақ  атап  көрсеткен  болса  да,  Əулие 
атаны  қоқандықтар  емес,  үйсіндердің  өтініші  бойынша  қарақалпақ-
тар  Абылай  ханның  бұйрығымен 1774 жылы  тұрғызғандығын  əлі 
күнге  дейін  ескере  қоймаған  зиялыларымызға  не  дерсің?»  дейді. 
Бұл  келтірілген  деректерді  саралай  ден  қоя  түпкі  мағынасына  мəн 
берсек,  əлі  де  болса  тарихымызды  тереңдей  зерделей  зерттеу  мəсе-
лесі тұрады. 
– Төл немерең, бел немерең ғой. Бата жөні де өзіңдікі, – десіпті 
ақсақалдар. Сонда Имаш бабам былай деген екен:
Алатаудың қыраны мол еді –
Қырағы болсын, құлыным –
Қойнауы суға мол еді –
Бұлағы болсын, құлыным.
Елінің тілегі зор еді –
Шырағы болсын, құлыным.
Ата тілегі оң еді –
Құмары болсын, құлыным.
Бұл жер батырлар төрі еді –
Сыңары болсын, құлыным (Б.М., 1 т., 298-б.).
Б.  Момышұлы 1910 жылдың 24 желтоқсанында  Жамбыл  об-
лысының  Жуалы  ауданындағы  Мыңбұлақ  округінің  Көлбастау  (Ев-
геньевка) ауылында туған.
Имаш  бабасы 1911 жылы 92 жасында  дүниеден  өткен.  Əкесі 
Момыш  өз  бетімен  ескіше  сауат  ашқан,  орыс  алфавитімен  оқуды 
меңгерген  сол  кезеңдегі  көзі  қарақты  адамдардың  бірі  болған.  Ел 
арасында  ағаш  ұстасы  жəне  етікші,  зергерлігімен  танылған.  Имаш 
атасы  қартайған  кезінде  барлық  шаруашылықты  Момыш  ұлына 
табыстаған. Əжесінің есімі – Қызтумас, қартайған шағында ағайын-
туыс  «сары  кемпір»  деп  атаған.  Анасы  Рəзия  дүниеден  ерте  өтіп, 
Бауыржан 3 жасынан  бастап  Қызтумас  əжесінің  қолында  Жуалы 
ауданында өседі.
Б.  Момышұлының  «Ұшқан  ұя»  повесі – қаламгердің  автобиог-
рафиялық  шығармасы.  Жазушы  туындыға  өз  өміріндегі  ең  бір  қы-

236
237
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
зықты кезең – балалық шағын арқау еткен. Жазушы туған жеріндегі 
өз басынан кешкендерін көңілге тоқып, көкейге түйгендерін жазады.
Оның  рухани  жан  дүниесінің  кеңдігі  балалық  шағынан  бастау 
алады.  Өмір  бойы  сол  қыр  астында,  туған  жерінде  қалған  жастық-
тың  жасыл  белесінен  көркем  бояу  тауып,  соны  қайыра  көз  алдына 
елестетіп,  жаны  байып  жаңарып  отырады.  Б.  Момышұлы  да  өзінің 
балалық,  жастық  шағынан  мол  қазына  жинаған.  Балалық  шағы 
өткен  өлкесінің,  туған  жерінің  майса  шөбі  мен  көкорай  шалғын 
бе-лін,  тауы  мен  тасының,  бұрала  аққан  суының  сылдырын,  Мың-
бұлақ  өңірінің  келісті  көрінісін  «Ұшқан  ұя»  повесінен  көруге  бо-
лады.  Мұнда  ол  əрбір  жер-су  атауының  мəн-мағынасы  мен  аталуы, 
оның орналасуының кейбір тұстарын да сөз етеді. 
Біздің ауыл Мыңбұлақ басын ала, 
Басыңдағы орамал жасыл-ала.
Көңілің бізде болса, а құдаша,
Біразырақ отыршы қасыңа ала (Б.М., 1 т., 296-б.).
Мыңбұлақтың сулары сылдырайды,
Сұлу қыздың бұрымы бұлдырайды.
Құдаша деп сыртыңнан құмартушы ем,
Ескергейсің ендігі біздің жайды (Б.М., 1 т., 297-б.).
Мыңбұлақтың  бір  көзі – Көлбастауда  почта  станциясы  бола-
тын (Б.М., 1 т., 338-б.).
Сөйтсек,  алма  дегенің  біздің  Мыңбұлақтың  бойына  өскенде  де 
мəуелеп қалады екен (Б.М., 1 т.).
Біздің  атамекеніміз  Алатаудың  бауырында  болады.  Жеріміздің 
аты Мыңбұлақ деп аталады. Қысы қатты, жазы салқын келеді. Жері 
майда, шөбі тəтті келеді. Əулиеата (Жамбыл) базарында осы уақыт-
қа дейін Жотаның қойы бар ма, Жотаның қымызы бар ма, Жотаның 
жемісі бар ма? – деп сұрайды. Жота деген биік деген түсінік. Біздің 
ел қараөлең басқан ойда емес, қырда.
Мыңбұлақ – ежелгі  мекен.  Жамбыл  облысы  Жуалы  ауданын-
дағы өзені алабында орналасқан. Мыңбұлақ туралы деректер қытай 
жиһанкезі  Сюань-Цзянның  жазған  сапарнамасында  кездеседі. 
Мыңбұлақ  туралы  Араб  жиһанкездері  Абайдаллаһ  ибн  Хордад-
бех (846) жəне  Құдама  ибн  Жафар (10 ғасырдың  басында)  күнде-
ліктерінде: «…Бұл Абарджадж үлкен төбе, оның айналасында мың-
даған  бұлақ  көздері  бар.  Олар  қосылып  бір  өзен  құрайды.  Өзен 
шығысқа  қарай  ағады,  сондықтан  оның  аты  Баркуаб  (өзені);  бұл 
сөз-дің  аудармасы  «кері  бағытта  ағатын  өзен»  деп  жазған.  Кейбір 
деректер  арқылы  бізге  жеткен  араб  жиһанкездерінің  шығармала-
рында  VІІІ  ғасырдың  басынан  белгілі  болған,  жақсы  бекіністері 
бар  Абарджадж  қаласы 651 жылы  салынып,  Батыс  Түрік  қаған-
дығының  орталығы  болған.  Мұнда 1223 жылы  Орта  Азияға  жаса-
ған  жорықтардан  қатты  қалжыраған  Шыңғыс  хан  нөкерлерімен 
демалып,  үлкен  той  жасаған.  Мыңбұлақ  мекені – көне  мəдениет 
ошағы,  ондағы  жартастарда  палеолит  жəне  қола  заманының  адам-
дары  қашап  салған  суреттер  мен  тарихи  жəдігерлер  көптеп  кез-
деседі.
Сан  есім  категориясының  сөз  таптары  құрамында  алатын  орны, 
лексика-грамматикалық  қызметтері  əр  алуан.  Сан  есімдерден  жа-
салған  зат  есімдердің  бай  тобы – топонимдер.  Жалпы  сан  есім+зат 
есім тұлғасынан жасалған топонимдер моделі көптеп кездеседі. 
Сан  есімдердің  құрамындағы  «үш», «жеті», «тоғыз»  сандары 
бірде  «матастырғыштық»  функцияға  ие  болса,  бірде  «киелі», «қа-
сиеттілік» мəнде қолданып отырады. 
Мың  сан  есімімен  байланысты  топонимдер:  Мыңбұлақ – мың 
(сан есім) + бұлақ (зат есім), Мыңтөбе – мың (сан есім) + төбе (зат 
есім), Мыңшұңқыр – мың (сан есім) + шұңқыр (зат есім).
Қазақстандағы  ономастика  соның  ішінде  топонимикалық  атау-
лар олардың шығу дəуірлерін айқындауға қазақ тілі мамандарының 
тілтанушы ғалымдардың көңіл бөлгені мəлім. Бірақ əкімшілік-əмір-
шілдік  үрдіс  орныққан  Кеңестік  тұста  негізінен  ерте  замандардағы 
топонимдер  ғана  зерттеліп,  топонимикалық  кеңістігіміздің  қалып-
тасуы  ежелгі  сақ,  иран,  хұн,  түрік,  моңғол  дəуірлері  деп  қана  қа-
лыптастырылды.  Қазақстан  топонимикалық  кеңістігінің  қалыптасу 
тарихы,  осылайша,  тек  көне  дəуірмен  шектелінді.  Өйткені,  Қазақ-
стан  топонимикалық  кеңістігінің  қалыптасу  тарихын  жете  терең 
зерттеу  кеңес  басшыларының  топонимикалық  бұрмалаушылығына 
қарсы  тұра  алатын  мықты  тосқауыл  еді.  Екінші  жағынан,  өлкеміз-
дің  топонимикасына  қатысты  нақтылы  эмпирикалық  деректер  де 
жеткіліксіз  болатын.  Осы  себептерге  байланысты  Қазақстан  топо-
нимикалық кеңістігінің қалыптасу тарихы түбегейлі зерттелмеді.
Қазіргі  таңда  ғалымдарымыздың  топонимикаға  ерекше  назар 
салып,  топонимикалық  атаулар  қорының  молаюын  жəне  ең  басты-
сы еліміздің тəуелсіз мемлекетке айналуы бұл мəселемен шұғылда-
нуға толық мүмкіндік тудырып отыр.
Еліміздің  топонимикалық  кеңістігінің  қалыптасу  тарихын  тө-
мендегідей етіп қарастырамыз: 
1.  Қазақстандағы  ежелгі  тайпалар  одағы  мен  түркілердің  мем-
лекеттік бірлестігі кезеңіндегі; 
2. Моңғол билеушілігі кезеңіндегі; 

238
239
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
3. Қазақ хандығы тұсындағы; 
4. Россия империясы үстемдігі уақытындағы; 
5. Кеңестер басшылығы мезгіліндегі.
Сондай-ақ  Тəуелсіз  Қазақстан  Республикасы  заманындағы  дə-
уірлер  деп  нақтыласақ,  əрбір  топонимикалық  атау  туралы  мол 
мағлұмат,  яғни  атаулардың  ұлттық,  тілдік  белгісін,  халықтардың 
көші-қонын,  аймақтарды  қоныстандыру  тарихын,  елді  мекендердің 
пайда болуы, олардың атаулары мен қайта аталуы, мазмұны, мағы-
насы  тəрізді  сұрақтардың  жауабын  қоғам  тарихымен,  көзқарасы-
мен,  дінімен,  шаруашылығымен,  қоршаған  табиғи  ландшафтымен 
байланыстыра қарауға кең мүмкіндіктер ашылады.
Өйткені,  еліміздің  қазіргі  топонимикалық  кеңістігінде  жоғары-
да көрсетілген дəуірлердің барлығынан да ескерткіш атаулары күні 
бүгінге дейін сақталған. 
Патшалық империя əкімшілігі қазақ топонимдерін өзгерту мəсе-
лесін жоспарлы түрде жүргізді. М. Мырзахметұлы төңкеріске дейін-
гі Қазақстанда жүргізілген осы процестің үш кезеңін бөліп зерттеген: 
а) 1731-1822 ж.  аралығында  патша  үкіметі  қазақ  хандықтарын 
сырттан  билеп,  протекторат  есебінде  ұстанған  кезінде  жер  атаула-
рын  өзгертуді  өте  сақтықпен,  қазақ  даласының  қас-қабағына  қарай 
жүргізді;
ə) 1822-1867 ж. аралығында хандық жойылып, аға сұлтандық ел 
билеу жүйесі енген соң, қазақ жерін бөлшектеп, отаршылдық прин-
цип  негізінде  көптеген  əкімшілік  территорияларға  жіліктеді.  Бұл 
тұста  да  ру  басшыларын  бір-біріне  айдап  салып,  отаршылдық  сая-
сатын  оңай  жолмен  жүзеге  асыру  кезеңінде  жер  атауларын  өзгерту 
əрекеті жиілеп толыға түсті;
б)  үшінші  кезеңдегі  отаршылдық  күшейген  тұста,  яғни 1868 ж. 
Жаңа Низам ережесімен 1917 ж. аралығында отарланған Қазақ жері 
мемлекет  меншігі  ретінде  ресми  түрде  жарияланған  соң,  отаршыл-
дық  мазмұндағы  географиялық  жер  атаулары  мүлде  күшейіп,  ба-
рынша  қаулай  дамыды.  Қазақтардың  ұлан-асар  өлкесіндегі  ғасыр-
лар  бойы  қалыптасқан  тарихи  атауларын  отаршыл  өкімет  саналы 
түрде өзгертуді шындап қолға алды» (35, 36). 
Жуалы  өңірінде  кісі  фамилиясынан  қойылған  топонимдер:  Ев-
геньевка,  Юсуповка,  Зыковка,  Самсоновка,  Петровка,  Кременовка, 
Алексеевка, (Жуалы  ауд.);  Гродиков,  Головочевка  (Жамбыл  ауд.) 
жəне т.б. 
Біз  қажетті  материалдар  жинау  барысында  ХХ  ғасырдағы  ма-
териалдарда (1911 ж.)  барлығы  дерлік  орыс  тіліндегі  жазылған  мə-
ліметтердің  куəсі  болдық.  Сонда  келтірілген  бір  мəліметтің  өзінен-
ақ  ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ  жеріндегі  топонимдердің  қан-
дай  ахуалда  болғандығын  аңғарамыз.  Сонымен  бірге  топоним-
дерді  нөмірлеп,  бұрынғы  атауын  сонымен  қоса  тарихын,  ұлттық 
намысын  жадымыздан  шығару  саясатының  астарына  кезінде  мəн 
бермегенбіз.
Шығармадағы  айтылатын  кезең  Бауыржан  Момышұлы  өзі  өмір 
сүрген – кеңес  өкіметі  қалыптасуының  алғашқы  жылдары.  Өзінің 
туған ауылы Көлбастау Евгеньевка аталатын. 
Жексенбі  күні  ертемен  Евгеньевка  жақтан  орыс  шіркеуінің  қо-
ңырау үні естілді (1 т., 466-б.).
Біздер  базардан  ол-пұл  қарыштап,  Евгеньевкадағы  Гончаров-
тардың үйіне келдік (1 т., 469-б.).
Түп-түзу  көшесінің  қос  жиегін  көк  терек  көмкерген  Евгеньевка 
Алатаудың алақанында жатқандай көрінеді екен (1 т., 470-б.).
Əр  жылғаны,  бастау  басын  қуалап  үрке  қонған  біздің  ауыл  Ев-
геньевканың жанында ойыншықтай көрінеді (1 т., 470-б.). 
Ертеңіне  көкем  Евгеньевкаға  барып  қайтты.  Кешкі  ас  үстінде 
ол  менің  Гончаровтардың  үйінде  жүріп  оқитынымды  айтты (1 т., 
473-б.). 
Осы  орайда  облыстық  архив  материалдарынан  деректер  келтір-
сек, «1976 жылы 1 қаңтарда  аудан 12 сельсоветтен  құралды:  Ак-
тюбинский,  Биликульский,  Большевикский,  Бурненский,  Бурно–
октябрьский,  Евгеньевский,  Казанский,  Кременевский,  Луначар-
ский, Петровский, Самсоновский, Талдыбулакский.
1991  жылы 5 шілдеде  аудан  орталығы  Бурный  селосы  Бауыр-
жан Момышұлы атына өзгерді.
1993 жылы 16 наурыздағы Облыс əкімінің шешімі бойынша ауыл 
мен сельсовет атауы былай өзгертілді:
- Большевикский – Көктөбе сельсоветі, орталығы – Луначарка.
- Боролдайский сельсоветі, орталығы – Көлтоған ауылы.
- Евгеньевский – Аксайский сельсоветі, орталығы – Көкбастау.
- Петровский сельсоветі, орталығы – Қарасаз ауылы.
1993  жылы  Жоғарғы  Кеңестің  шешімімен  келесі  атаулар  өзгер-
тілді:
- Самсоновский – Куренбельский сельсовет, орталығы – Күреңбел.
- Кременевский – Шакпакский, орталығы – Шақпақ ата.
1994  жылдан  бастап 12 сельсоветке  бөлінді:  Актюбинский,  Ак-
сайский,  Биликульский,  Боралдайский,  Бурненский,  Бурно-Октябр-
ский,  Жетытюбинский,  Карасазский,  Көкбастауский,  Куренбель-
ский,  Талдыбулакский,  Шакпакский».  Осы  мəліметтерді  сараптап, 
саралай  талдасақ,  топонимикалық  атаулардың  орфографиясы  мен 

240
241
З. Құламанова
Б. Момышұлы шығармаларындағы топонимдер
семантикасы  назар  аударарлықтай.  Демек,  сол  дəуірдегі  саясаттың 
салдарының салқыны анық көрінеді. Орыс империясы барынша өзі-
нің  отаршылдық,  тотолитарлық,  үстемдік  ішкі  саясатын  жүргізіп 
отырды.  Тарихтан  белгілі,  орыс  империясы,  совет  өкіметі  октябрь 
революциясынан  бұрын-соңды  біздің  елге  переселендерін,  орыс 
мұжықтарын, түрмеден босанып шыққан адамдарын жіберіп, қоныс-
тандырып  отырды.  Олар  қоныстанғанда  да  біздің  ең  шұрайлы,  құ-
нарлы, ауасы таза, жанға да, қай шарушылықтың түрі болмасын со-
ған  жайлы  елді  мекендерде  қоныс  тепті.  Олар  өздері  отырған  жер-
лерге  сол  мұжықтардың  есімдері  немесе  жоғарыдан  келген  «пəр-
менмен»  топопонимдерді  (жер-су  атауларын)  ауыстырып  отырды. 
Б.  Момышұлы  туған  ауыл 1993 ж.  дейін  Евгеньевка  деп  аталып 
келген.  Бұл  кісі  есімімен  байланысты  аталған  топоним. «Евгеньев 
кім,  қайдан  келді,  қандай  мақсатпен  келді,  неліктен  оның  есімі  бе-
рілді?» – деген сұрақтар туады.
Ал  Көлбастау – Жуалы  ауданындағы  ауыл,  Мыңбұлақ  ауыл-
дық  округінің  (бұрынғы  Ақсай)  құрамында.  Аудан  орталығы – 
Бауыржан  Момышұлы  ауылынан  оңтүстікке  қарай 2 км  жерде, 
бұта аралас сұлыбас, бетеге, селеу өскен бозғылт қоңыр топырақты 
тау  алды  жазығында  орналасқан.  Ауыл 1993 ж.  дейін  Евгеньевка 
деп  аталып  келген.  Ал  Көлбастау  атауына  ҚР  Жоғары  Кеңесі  Пре-
зидиумының 1993 ж. қаулысы бойынша өзгертілген.
Кеңес  дəуірінің  тұсында  тарихи  атауын  жоғалтқан  Жуалының 
ауылдары мен өзен-көлдері бүгінгі таңда қайта жаңғырды. Қызыла-
рық  ауылдық  округінің  құрамына  қарайтын  Ақтөбе  ауылы  бұрын 
Габаевка  деп  аталған.  Бүгінгі  таңда  ауыл  өз  тарихи  атауын  алды. 
Бұрын  бұл  жерде  биік  төбе  болған.  Топырағы  ақ  берішті  бұл  төбе 
алыстан  ағарып  көрінеді  екен.  Сонан  «Ақтөбе»  аталып  кеткен. 
Осындай  тарихи  атауларын  алған  ауылдар  көптеп  кездеседі.  Со-
нау  отызыншы  жылдары  Ел  шоғырланып,  алғашқы  шаруашылық 
құрылған  Диқан  ауылын  да  диқаншы  шаруалар  «Диқан»  деп  атап 
кеткен.
Ежелгі  Тараз  қаласы  ХІХ  ғ.  мен  ХХ  ғ.  басы  аралығында  «Əу-
лие  Ата»  деп  аталғандығы  мəлім.  Жамбылдың  ақындық  атағы  жер 
жарып, бүкіл елдің «абыз атасына» айналады. Мəскеуге барып, үкі-
меттің  құрметіне  бөленеді.  Үкімет  «Əулие  Ата»  ойкониміне  Жам-
былдың  атын  береді.  Ақын  үкіметтің  мұнысын  ішінен  қабыл  көр-
мей  тұрса  да,  үндемейді.  Мəскеуден  қайтып  келе  жатқан  жолда 
пойыздың жайлы төсегінде көз іле алмайды. Өзінің атын алған қала 
тұсынан  өтіп  бара  жатқанда  ақын  жүгініп  отырған  қалпы, «Əулие 
Атаның» аруағына сыйынып, құран оқып, толғау айтады. Ақынның 
қасындағы серіктері мынандай екі жол сөзді ғана естиді:
«Аруағыңнан айналайын, Əулие Ата
Атымды ап қойдың деп болма қапа», – 
деген екен. 

жүктеу/скачать 5,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: