З. ҚҰламанова т. ЖаңАҚҰлов б. Момышұлы шығармашылығындағы топонимикалық атаулар

60
61
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
архиве  ГУК  МО  (Главное  управление  кадров  Министерства  обо-
роны).
16 сентября 1945 года в газете «Воин родины» была напечатана 
заметка  сержанта  Б.  Васильева  «Двое  отважных»;  в  подборке  «Па-
мятные  факты»  писалось: «Первыми  достигли  здания  рейхстага  и 
установили  на  нем  красный  флаг  лейтенант  Кошкарбаев  и  красно-
армеец Булатов...»
В  иллюстрированной  газете  № 8 Главного  политического  уп-
равления  МО  в  апреле 1946 года  был  опубликован  фотодокумент, 
где  Кошкарбаев  заснят  на  фоне  рейхстага  рядом  с  М.  Кантария, 
М.  Егоровым,  С.  Неустроевым.  Под  фотографией  текст  с  заголов-
ком: «На страже завоеванного мира».
В  газете  «Красная  звезда» (28 апреля 1946 года)  опублико-
вана  статья  генерала  В.  Шатилова  (бывшего  командира 150-стрел-
ковой дивизии). 30 апреля того же года в этой же газете была опуб-
ликована  статья  полковника  В.  Дермана  «Исторические  сраже-
ние».  В  этих  статьях  писалось  о  подвиге  Р.  Кошкарбаева  (том 21. 
стр. 125-126).
Олардың  рейхстагқа  ту  тіккендері  туралы  сол  кезде  жазған 
түрлі  газет  авторларының,  оның  ішінде  генерал  В.  Шатиловтың, 
полковник  В.  Дерманның,  жазушы  Б.  Горбатовтың,  атақты  киноо-
ператор Р. Карменнің естеліктері, көргендері жазылады; на стр. 421 
книги «Штурм Берлина» рассказывается о подвиге Р. Кошкарбаева, 
в  журнале  «Новый  мир» (№5. 1960) в  воспоминаниях  В.  Субботи-
на под названием «День тысяча четыреста десятый», глава «С фла-
гом» целиком посвящается подвигам Кошкарбаева. В газете «Фрун-
зевец» (орган ТуркВО) от 9 мая 1960 года участники штурма рейх-
стага,  Герои  Советского  Союза  М.  Кантария  и  М.  Егоров  в  статье 
«Мы  шлем  вам  привет»  пишут: «...Первыми  в  рейхстаг  ворвались 
роты, которыми командовали старший сержант Сьянов и лейтенант 
Кошкарбаев.  Отважные  советские  воины  завязали  рукопашный 
бой  с  противником.  Среди  фашистов  наступило  минутное  замеша-
тельство.  Воспользовавшись  этим,  основные  силы  двух  батальо-
нов  бросились  в  рейхстаг  и  развили  успех  рот  Сьянова  и  Кошкар-
баева».
Таков,  товарищ  Председатель  Совета  Министров,  перечень 
документов, обнаруженных мною в архивах.
Я  с  Р.  Кошкарбаевым  лично  не  знаком.  Как  воин  испытываю 
к нему чувство гражданской гордости за его подвиги.
Повторяю,  что  эту  записку  я  пишу  как  справку  лично  для  Вас, 
ибо  я  не  вправе  давать  какие-либо  советы  или  делать  какое-ли-
бо  предложение,  так  как  Вы  сами  лучше  меня  понимаете – Ерлік 
елеусіз  қалмауы  керек  (Подвиг  не  должен  остаться  неотмечен-
ным) (том 21. стр. 127-128).
Адамзат  тарихында  бұрын-соңды  болмаған  бұл  сойқан  соғыс-
тан  елін-жерін  қорғаған  батырлардың,  оның  ішінде  фашизмнің 
ордасы  болған  Берлиндегі  Рейхстагқа  бірінші  совет  туын  тігу 
асқан  көзсіз  батырлықтың  бұлтартпас  белгісі  еді.  Совет  Одағының 
батыры  атағын  көптеген  соғысқа  қатысушылар  алды.  Бірақ,  мүм-
кін  саяси  астар  бар  ма,  кім  біледі,  əйтеуір  екі  адам  ғана:  орыс  Его-
ров  пен  грузин  Кантария  ту  тікті  деп  жарияланып,  екеуіне  де  Со-
вет  Одағының  Батыры  деген  атақ  берілді.  Бұл  жерде  тарихты 
бұрмалаушылық орын алды ма, ол жағы бізге беймəлім. Осыдан өзі 
емес  өзгенің  мүддесін  қорғаған,  əділеттілікті  қызғыштай  қорыған 
Баукеңнің адамгершілігінің таудай екендігін байқау қиын емес.
«Ешкім де, ешнəрсе де ескерусіз қалмау керек» деген əділ прин-
ципті  ұстаным  етсек,  Қошқарбаев  пен  Булатовқа  герой  атақтары 
берілуі  орынды  болар  еді.  Өйткені  кешегі  соғыста 1941 жылдың 
қарашасында  Москваның  тағдыры  қыл  үстінде  тұрғанда  Волоко-
лам  тас  жолының  бойында  кескілескен  соғыста 28 панфиловшы-
лардың  жанын  пида  етіп  немістердің  бір  танкісін  де  Москваның 
Қызыл алаңына қарай жібермей қорғауы ерліктің ерлігі, патриотизм-
нің  шыңы  десек  те  болады.  Сол  қорғаушылардың  бірі  Бауыржан 
Момышұлы  қанша  рет  ұсынылса  да  герой  атағын  ала  алмай,  еске-
русіз  қалды.  Бұл  жерде  де  Баукеңнің  кесіп  айтатын  шыншылдығы 
кедергі болды ма, əлде «ұлтшыл» деген жаланың кесірі ме, əйтеуір 
Москвада  отырған  үлкен  маршал,  генералдың  теріс  пікірі  болды 
ма,  Қазақстан  басшыларының  аяқтан  шалуы  болды  ма,  əйтеуір, 
Баукең  көптеген  кедергілердің  əділетсіз  құрбаны  болғаны  шын-
дық.  Кейін  Қазақстан  тəуелсіздік  алғаннан  кейін  президент  Н.  На-
зарбаевтың  тікелей  араласуымен  Москва  тарихи  əділеттілікті  қал-
пына келтіріп, оған Совет Одағының батыры атағы берілді.
Өзі  емес,  өзге  үшін  өмір  сүретін  асыл  текті  Баукеңнің  Р.  Қош-
қарбаевқа  тарихты  қайта  түлетіп,  əділеттілікті  қалпына  келтіру 
үшін  арпалысуы  үлкен  адамгершіліктің  тұтқасын  мықтап  ұстай  бі-
летін  ұлы  тұлғаның  нышаны  болса  керек.  Мұндай  ерлік  келер  ұр-
паққа  əбден  үлгі,  аңызға  арқау  боларлық  батылдық  десек  қате-
леспейміз.
Əділеттіліктің  ақ  жолын  мығым  ұстаған  Бауыржан  Момышұлы 
Ұлы  Жеңістің 25 жылдығы  қарсаңында  бұл  мəселеге  қайта  орала-
ды.  Əділеттілік  ежелгі  заманнан  келе  жатқан  əлеуметтік,  моральдік 
принцип  жəне  норма.  Қоғамда  əділеттілік  белгілі  экономикалық 

62
63
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
қатынастарға  негізделген  əдет-ғұрпы,  заңдарды,  ережені,  мемлекет-
тердің,  халықтардың,  жеке  адамдардың  іс-əрекеттерін  бейнелейтін 
жəне  реттейтін  моральдық,  праволық  норма.  Бірінші  ұмтылысы 
сəтсіздікке  ұшыраған  ол  айтқанынан  қайтпай,  енді  Қазақстанның 
бірінші басшысы Д. Қонаевқа хат жазады.
13.02.1970 г.
Уважаемый Динмухаммед Ахметович!
По  состоянию  здоровья  я,  к  сожалению,  не  смог  воспользо-
ваться  Вашей  любезностью  принять  меня.  У  меня  никаких  лич-
ных  просьб  и  других  дел  к  Вам  нет.  Я  хотел  Вам  доложить  об 
одном  обстоятельстве. «С  тех  пор  прошло 25 лет»,  то  есть  о  под-
виге  Рахимжана  Кошкарбаева  и  Григория  Булатова,  которые  пер-
выми подняли Красный флаг над рейхстагом.
В  результате  долгих  поисков  в  архивных  материалах  я  написал 
справку  для  Вас.  Надеюсь,  Вы  найдете  время  прочесть  ее.  Я  обра-
тился  к  некоторым  товарищам  с  просьбою  подписать  ее,  но  иные 
из  них  подписать  отказались.  Из  каких  соображений,  для  меня  это 
неизвестно.
«Ерлік  елеусіз  қалмасын» («Подвиг  не  должен  остаться  неот-
меченным») – это  мой  афоризм.  Кошкарбаев  и  Булатов  живы.  Их 
героическому подвигу исполнилось четверть века.
Я  как  гражданин  и  как  воин  обращаюсь  к  Вам  с  просьбою 
объективно  разобраться  в  этом  вопросе;  мне 60 лет – у  меня  есть 
воинское  самолюбие.  Очень  надеюсь,  что  Вы  меня  правильно  пой-
мете» (том 21, стр. 115).
Бұл  жерде  сол  кездегі  Министрлер  Советінің  Председателі 
Ж.  Ташеновке  Жеңістің 15 жылдығына  орай  жазған  хатындағы 
материалдардан  да  қомақты  деректердің  жинағын  келтіреді.  Өйт-
кені,  Қошқарбаев  пен  Булатовтың  ерліктерін  суреттейтін  тың  ма-
териалдар  Москваның  орталық  газет-журналдарының  бетінде  жа-
рияланған-ды.  Мысалы, «Стоит  внимания  заметка  «Незабываемые 
факты»,  опубликованная  в  этой  же  газете 16 сентября 1945 года. 
В  ней  рассказывается: «Первыми  достигли  рейхстага  и  водрузили 
флаг  над  ним  лейтенант  Кошкарбаев  и  красноармеец  Булатов.  Зна-
мя Победы водрузили над рейхстагом Егоров и Кантария. Первыми 
в  рейхстаг  ворвались  со  своими  войсками  Сьянов,  Грищенко, 
Неустроев, Давыдов, Логвиненко».
Восхищались  героическим  подвигом  двух  отважных  извест-
ный  писатель  Борис  Горбатов,  в  то  время  военный  корреспондент, 
и известный кинооператор Р. Кармен.
Борис  Горбатов  в  статье,  помещенной  в  «Литературной  газете» 
от 18 декабря 1948 года, пишет: «В самом деле, пора уже перестать 
сравнивать воинов нашей армии с орлами и беркутами. Какой беркут 
может  сравниться  с  казахом  Кошкарбаевым,  который  на  моих  гла-
зах вместе с другими товарищами водрузил знамя победы над рейх-
стагом.  Чтобы  показать  такого  героя,  нужен  совсем  иной  поэтиче-
ский  строй,  иные  образы,  иная  поэзия – поэзия  социалистического 
реализма».
Очень высокая оценка!
Р. Кармен в своей беседе с корреспондентом, которая была опуб-
ликована в газете «Казахстанская правда» 8 мая 1949 года, говорит: 
«Мы сейчас особо остановимся на трудовых делах бывших фронто-
виков.  С  одним  из  них – с  товарищем  Кошкарбаевым – мне  очень 
бы  хотелось  встретиться  снова.  Где  он  сейчас?  У  меня  сохрани-
лись  кадры,  отображающие  доблестного  воина  в  тот  момент,  когда 
он  прикреплял  Красный  флаг  на  крыше  рейхстага.  Это  был  памят-
ный день 1945 года».
Василий  Субботин – один  из  тех,  кому  был  дорог  подвиг  Кош-
карбаева и Булатова, будучи корреспондентом дивизионной газеты, 
в свое время неоднократно писал об их мужестве с большой симпа-
тией.  К  этой  теме  товарищ  Субботин  возвращался  не  однажды  и  в 
послевоенные  годы.  Вот  перечень  его  материалов: «На  руинах  Ко-
ролевской площади» (альманах «Крым», №2, 1948 год); «Знамя по-
беды» (журнал  «Дружные  ребята»,  №5, 1948 год); «У  стен  рейхс-
тага» (журнал «Советский воин», №9, 1949 год)» (т. 21, стр. 116-117).
Қошқарбаев  пен  Булатовтың  естеліктерін  паш  ететін  материал-
дар көптеп шыққан. Өйткені бұл соғыс совет халқына жойқын қыр-
ғын  алып  келді,  оның  шарпуы  тимеген  бірде-бір  отбасы  болмады, 
адам шығыны мен рухани шығынды есептеу мүмкін емес еді. Басқа 
шығындарды былай қойғанда, осы төрт жылда аналар жесір қалып, 
қаншама миллиондаған балалар дүниеге келмей қалды.
Тақырыпқа  қайта  оралсақ,  Бауыржан  Момышұлы  жазған  кез-
де  Қошқарбаев  пен  Булатов  тірі  еді.  Əттең,  Москва  жіберген  əді-
летсіздікті  мойындап,  кеш  болса  да  оларға  Герой  атағын  бергенде 
ғой,  халқымыз  орталық  туралы  жылы  лебіз  танытар  еді.  Бірақ  ха-
лық  тілегіне  құлақ  аспаған  Орталық  халықтың  қарғысын  тағы  да 
арқалады десек қателеспейміз.
«Кроме  указанных  материалов,  на  страницах  республиканской 
печати  Казахстана  были  опубликованы  материалы  казахского  жур-
налиста  Какимжана  Казыбаева,  который,  ссылаясь  на  достоверные 
исторические документы, подробно рассказывает о высоких подви-

64
65
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
гах Кошкарбаева и Булатова. Вот перечень его материалов: «Подвиг 
молодого  казаха» (газета  «Лениншил  жас»  от 21 февраля 1958 г.); 
«Джигит, водрузивший флаг над рейхстагом» (газета «Социалистик 
Казахстан» от 21 сентября 1960 г.); «Первый флаг над рейхстагом» 
(журнал  «Жулдыз»,  №1, 1960 г.); «Знамя  победы  над  рейхстагом» 
(Журнал «Простор», №5, 1960 г.).
Документы, события последних лет не только подтверждают, но 
и  дают  право  еще  с  большей  уверенностью  и  гордостью  говорить 
об  историческом  подвиге  Кошкарбаева  и  Булатова.  Самым  выдаю-
щимся  среди  них  является  выход  в  свет  в  прошлом  году (1963) 
пятого  тома  «Истории  Великой  Отечественной  войны 1941-1945 
гг.». В этом томе штурм рейхстага описан на основе тщательного из-
учения, анализа и сопоставления фактов, документов и личных вос-
поминаний.  Теперь  в  «Историю»  внесены  неведомые  имена  участ-
ников  исторического  штурма,  в  том  числе  Кошкарбаева  и  Була-
това» (том 21, стр. 118-119) аталмыш  материалдың  астына  Ғ.  Мү-
сірепов, Ғ. Мұстафин, И. Шуховтар қол қойған.
Ең  соңында  «Перечень  документов  о  подвиге  Рахымжана  Кош-
карбаева  и  Григория  Булатова»  деп 30 пункттен  тұратын  құжат 
келтірілген.
Адамгершілік  санатына  жататын  Б.  Момышұлының  бұдан  да 
басқа  азаматтық  борышының  биік  екенін  дəлелдейтін  көптеген 
адами іс-əрекеттерін келтіруге болады.
Соғыс  аяқталғаннан  кейін,  Бауыржан  Момышұлы  дивизиясы-
ның штабы Литвада орналасады. Олжа ретінде қолға түскен қарасы 
аса  көп  сиырлар  колоннасы  бес  жүзге  тартады,  ол  он  километрге 
созылып  келеді.  Жол  ауыр,  сиырлар  машиналардың  қайта-қайта 
сигнал беріп жатқанын елер емес, жолды бергілері жоқ, маң-маң ба-
сып, аяқтарын əзер басып, аянышты халмен мөңіреп келеді. Қарын-
дары  қабырғаларына  қабысып,  бөкселері  ішке  кіріп,  бірнеше  күн 
аш келе жатқандықтарын білдіреді. Үйірдің ортасында қамшы иіріп 
жүрген  бірнеше  аттылар  бар.  Қалың  үйірден  жол  көрінбегендіктен, 
машинамен  келе  жатқан  командир  Бауыржан  Момышұлының  жүр-
гізушісі  амалсыз  тоқтауға  мəжбүр  болады.  Он-жиырма  километр 
айналып өтетін жол жоқ.
–  Бері  кел, – деп  Б.  Момышұлы  бір  аттыны  шақырады.  Ол  бұ-
рылыпта  қарамастан  қалып  қойған  бірен-саран  сиырларын  қазақша 
əке-шешесінен қайырып жатты.
Екінші рет, – Əй қазақ, бері кел, – деп дауыстағаннан кейін, əлгі 
қазақ  Б.  Момышұлының  қасына  жетіп  келеді  де,  аттан  түсіп  сəлем 
береді. Бауыржан Момышұлы өзінің комдив екенін таныстырғанда:
–  Ойпырм-ау,  Қазақстанда  генерал  бар  екен  ғой, – дейді  қысық 
көз,  үйрек  мұрынды,  жұқа  ерінді,  сирек  мұртты  қазақ.  Ал,  екіншісі 
сержант  екен.  Сиырларды  Кенигсбергтен  Каунасқа  қарай  айдап 
бара жатыр екен. Ол жақта сиырларды жүк вагондарына салады дей-
ді.  Сержант  сиырлардың  тұяқтарының  айырылғанын,  олардың  əзер 
жүріп  келе  жатқандықтары,  сиыр  айдаушылардың  тамақтары  мен 
темекілерінің таусылғанын айтып, наразылық білдіреді.
Бауыржан  Момышұлы  бұл  күйімен  сиырларды 500 км  жерге 
жеткізе алмайтындарын дəлелдеп, мынадай ақыл береді:
–  Сендер  сиырларды  тас  жолға  емес,  жолдың  жиегімен  айдаң-
дар.  Сиырлар  шөп  жеп,  жайылып  барады.  Олар  мал  қорада  ұстал-
ғандықтан,  біздің  жақтың  сиырлары  сияқты  жайыла  алмайды  екен. 
Бауыржан  Момышұлы  адъютантына  айтып,  оларға  бір  қорап  бело-
морканал, нан, қазан-ошақ, котелок бергіздіреді.
Штабқа  жете  салысымен,  бір  походная  кухня  жəне  т.б.  керек 
заттарды сиыршы қазақтарға жібертеді.
– Сиырларды қанша адам айдап бара жатырсыңдар?
– Он екі.
– Қазан-ошақтарың бар ма?
– Қайдан болсын. Котелоктар ғана.
– Араларыңда офицер бар ма?
– Бар, бірақ та ол лейтенант фаэтонға мініп, алға кетіп қалды.
– Онда сендер мына ірі қараларыңды жолдан шығарыңдар. Жол 
жағасының бəрі шабылмаған шөп. Соны талғажау етіп жылжи бер-
сін. Тасырқаған жануарлардың тұяқтарына жер жұмсақ. Мына жол-
мен олардың бəрібір қадымдары ұзармайды.
–  Ойбай-ау,  əлгі  лейтенант  неге  тез  айдамайсыңдар  деп  қуы-
рып-пісіріп,  бəріміздің  сары  суымызды  сыртымызға  шығарады, – 
деді солдат. 
– Жолда жолықса, лейтенантпен өзім сөйлесемін. Ол жігіт «Қой 
бақпаған қуып жүріп өлтірер» дегеннің бірі болар.
– Иə, сүйтіңіз.
–  Штабқа  жете  салысымен,  сендерге  бір  походная  кухня  жібер-
гізем, керек заттарды мына капитанға айтыңдар, жазып алсын.
– Əрине, алдымен нан.
– Ет ше? – деп солдат сержанттың сөзін бөлді.
– Мына қалың қараның ішінен союға жарайтын бір тайынша та-
былар, – дегенімде, лейтенант:
– Егер де бір сиыр жоғалатын болса, сотталасыңдар деген, – деп 
солдат сөзді бөлді.
–  Иə,  оныкі  де  дұрыс  болар.  Бұл – үкіметтің  сендерге  тапсыр-
ған аманаты. Аманатты сақтау керек.

66
67
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
– Онда неге сойып жеңдер деп отырсыз?
– Ашықпаңдар дегенім ғой.
–  Ойбай-ау,  бір  тайыншаға  бола  елге  қайтар  алдында  түрмеге 
түспекпіз бе?» (т. 21, 231-б.).
Ол  да  дұрыс,  тəртіп  сақтау  керек  екендігін  де  естеріне  салады. 
«Қанына  бұрмағанның  қары  сынсын»  дегендей,  жырақта  ерні  ке-
зеріп,  аш,  жетімсіреп  жүрген  бауырларына  қолынан  келген  қайы-
рымдылығын  аямай  көрсетуі,  тұяғы  жарылған,  аш  сиырларды  аман 
сақтап,  діттеген  жеріне  жеткізудің  амалын  айтып,  өзі  асығып  бара 
жатса да ақылымен бөлісуі адамгершіліктің белгісі іспеттес еді. Бұл 
жерде  Бауыржан  Момышұлы  тек  өз  қандастары  емес,  қиналғандар 
басқа  ұлттың  өкілдері  болса  да  қолынан  келген  шараны  іркілмес 
еді.  Бұл  жерде  Абайдың  «Əкеңнің  баласы  болма,  адамның  баласы 
бол», – деген философиялық қағидасы жалпы азаматтық құндылық-
тың аясынан көрінеді.
Айта  берсе  баршылық,  адамгершілік  пен  əділеттілік  егіз  ұғым-
дар  ғой.  Əскери  тəртіпке  жауапкершілік,  адамгершілік,  əділеттілік, 
қанына,  азаматтық  құндылығына  сіңген  Бауыржан  Момышұлы  тү-
йінді тағы бір мəселені қара қылды қақ жарғандай етіп шешеді.
Əлгі  сиыр  айдаушылардың  бастығы  лейтенант  екен.  Бауыржан 
Момышұлы  сиыршыларды  тамақтандырып,  тентек  сумен  көңілде-
рін  көтеріп  бір  серпілтеді.  Солардың  ішінен  аттарына  бара  жатқан 
бір қызу солдат:
Жасым қырыққа жеткенде сиыр бақтым,
Бұл дағы бір саласы келген бақтың,
Қан кешіп белуардан қан майданда,
Қырық жыл қырғын соғыста аман қаппын, –
деп  əндетіп  бара  жатқанда,  сержант  оның  бүйірінен  түртіп  қала-
ды (21 т., 232-б.).
Байқаса, қарсы алдынан пар ат жеккен үлкен солқылдақ фаэтон 
екпіндете  ұшып  келеді.  Жақындағанда  Б.  Момышұлы  қолын  көте-
ріп тоқтатады.
Фаэтон қарқынын баса алмастан өте беріп тоқтайды. Көмекшісі 
Ложкин  мəшинеден  секіріп  түсіп  барып,  қыйқалаң  басқан  лейте-
нантты  ертіп  келеді.  Ол  тілі  күрмеліп  рапорт  беріп,  өзін  лейтенант 
Влякин деп таныстырады.
«Лейтенанттың  беті  күп  болып  іскен,  көзі  қып-қызыл,  ерні  көк-
пеңбек, үстіндегі киімінің барлығы мыж-мыж еді...
 – Қыз бен делбешіні шақыр! – дедім Ложкинге. Ол оларды ер-
тіп келді. Еңгезердей дəу мұртты өзін қатардағы жауынгер Сыпчен-
комын деп таныстырды.
– Ал сен кім боласың?
– Ол осы жердегі анау көрініп тұрған деревняның адамы. Орыс-
ша бір ауыз сөз білмейді, – деп ыржалаңдай ол үшін делбеші жауап 
берді.
– Кімнің қатыны?
– Кім біледі, жолдас полковник? – деп делбеші аңқаулана өтірік 
күліп, лейтенантты көрсетіп көзін қысты.
– Бүгін қайда түнедіңіз, лейтенант?
– Деревняда.
– Мынаның үйінде ме?
– Иə, жолдас полковник.
– Шнапсты өлгенше ішіп, түні бойы оны жақсы көрдің ғой?
Лейтенант үндемеді. Ақсары шаш жатық таралған əдеміше кел-
ген  əйел  үлкен  сұр  көздерін  адырайта  делбешінің  қасында  қорқы-
ныштан діріл қағып тұр.
– Шпрехин зи дойч? – немісше білесіз бе? – деп сұрадым одан. 
Ол көзін жыпылықтатып, басын изеді.
– Ложкин, бізден қорықпасын деп айтыңыз оған дедім. Біз оған 
ешқандай жамандық жасамаймыз.
Ложкин  менің  сөзімді  оған  аударып  берді.  Ол  жылап  тұрып, 
асып-сасып өзі жайлы айта бастады. Шешесі, кішкене сіңлісі үшеуі 
тұратынын,  кедей  де,  бай  да  емес  екендіктерін,  кеше  кешкісін  лей-
тенанттың  үйіне  келгенін,  құрметті  қонағындай  күткендігін,  түнде 
оның өзін зорлағанын, шнапс үшін үлкен сиыр беремін деп уəде бер-
генін,  олар  оны  шнапспен,  тамақпен,  тұздалған  қиярмен  сыйлаға-
нын, енді сол сиырды алуға келе жатқанын шапшаң айтып шықты.
– Ол өтірік айтады, жолдас полковник, – деді лейтенант. 
– Өз кінəңізді мойындауға ерік-жігеріңіз жетпей тұр ма?
– Мен кінəлі емеспін, жолдас полковник.
–  Өз  командаңызды  тастап,  ірі  қара  малдарды  тастап,  фаэтонға 
отырып  алып,  хуторлар  мен  деревняларды  аралап  арақ  ішіп,  ойы-
ңызға  келгенді  істеп,  трипер  мен  сифилис  жұқтыруға  құмарланып 
жүргеніңіз күнə емес пе? Жексұрын!
Əйел  бірдемелерді  айтып  жылап  тұр.  Ложкин  оның  сөзін  ау-
дарды:
– Шешеме не деп айтамын, сиыр қайда десе, не деймін? Шнапс-
ты тегін бергені ме сонда?
– Сізде ақша бар ма, лейтенант?
– Бар.
– Қанша?
– Мың бес жүз ғой деймін.

68
69
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
– Оған бес жүз сом беріңіз.
Лейтенант  аспа  сөмкесінен  бес  жүз  сомды  санап  алды  да,  əйел-
дің күртешесінің қалтасына салды.
–  Оған  айтыңыз,  бұл  кешегі  ас-суыңыздың  ақысы,  ал  махаббат 
түні,  жақсы  көру  өз  еркіңмен  болған, – дедім.  Зорлады  деп  өтірік 
айтып  тұр. «Сиыр  көзін  сүзбесе,  бұқа  жібін  үзбес  еді»  деген  сөз 
бар.  Қазір  енді  үйіне  кетсін.  Əйел  кеткеннен  кейін,  Ложкин  менің 
бұйрығым  бойынша  лейтенанттың  қару-жарағын  алып  қойды.  Лей-
тенанттың қарсыласқанына мен былай деп жауап бердім:
–  Құдайға  мың  да  бір  шүкіршілік  деңіз,  менің  сізді  атып  таста-
мағаныма.  Сіз  қамауға  алыңдыңыз.  Делбешіге  өз  командасына  ба-
рып  қосылуды  бұйырдым.  Лейтенанттың  орнына  басқа  офицерді 
жіберетінімді де айта бар дедім.
Мариям  полктегі  біздің  дивизияның  штабына  келгеннен  кейін, 
Ложкин  лейтенант  Сыпченконы  дивизияның  прокурорына  алып 
барды.  Менің  тылдағы  орынбасарым  Кузнецов  Федор  Степанович 
ширақ  əрі  адал  аға  лейтенант  Селихов  бастаған  алты  адамды  бір 
жүк  машинасына  керек-жарақтарын  əзірлеп  салып,  сиыр  айдаушы-
ларға аттандырып салды.
Барлық  істелген  іс-шаралар  соғыс  тылының  бастығына  баян-
далды.  Ол  менің  бастауымды  дұрыс  деп  тауып,  шешімімді  бекіт-
ті (6 том, 233-235-бб.).
Біздің  пайымдауымызша,  соғыстың  келбеті  бейбітшіліктің  кел-
бетінен  өзінің  қаталдығымен,  тездігімен,  патриоттығымен,  жауап-
кершілігімен  ерекшеленеді.  Ал  адамгершілік  сияқты  этикалық  ка-
тегорияда,  оны  іске  асыруда  олар  бірігіп,  қосарланып,  жалпы  аза-
маттық  құндылыққа  қызмет  етеді,  олардың  мақсат-мүддесі,  тілегі 
бір арнаға бағытталады. 
Майдангер жазушының соғыс жағдайында да, бейбіт өмір кезін-
де  де  адамгершілікке  дегендегі  қатынасы  біреу-ақ,  ол – көптеген 
адамдарға қызмет ету, қолынан келген жақсылықты аямау. Маркске 
«Бақыт  дегенімізді  қалай  тарқатасыз»? – деген  сұраққа  ол: «Слу-
жить  найбольшему  количеству  людей», – деп  жауап  береді.  Бұл 
жерде осы сөз еске түседі.
Баукең  соғыс  жағдайындағы  қатаң  талапты  қол  астындағылар-
ға қоя да білді, орындай да білді, жауапкершілікті арттыра да білді, 
адамгершілік  парызын  атқара  да  білді.  Жеңісті  жақындатып,  жау-
дан  Отанын  сақтап  қалуды  адамгершіліктің  құзар  шыңы  деп  білді. 
Атыс,  дүрсіл  қиян-кескі  соғыстан  кейінгі  өлі,  жаралы  денелерді 
жаудың  табанына  таптатпай  түгел  жинатып  əкелу  адамгершілік 
пен  гуманизмнің  адал  нышаны  еді.  Бір  сəт  соғыстан  тыныштық 
орнаған  кезінде  солдаттары  мен  офицерлерінің  қамын  ойлап,  олар-
дың  тамақ,  киімін  қару-жарағын  түгендеп,  командирлік  ақыл-ке-
ңесін  айтып,  көңілдерін  көтеріп  отырған  олардың  ата-анасының, 
бауырларының,  қарындастарының,  туған-туыстарының  тілек  тілеп 
елде  қалғанын  естеріне  салып  жадыратады,  патриоттық  сезімдерін 
ұштайды,  сөйтіп  келесі  шайқасқа  дайындайды.  Осының  жемісі  мен 
нəтижесі Москваны қорғағанда байқалды. 
Баукең кейіннен былай деп еске алады. 
Қас  қарайғанда  есіктің  қоңырауы  сыңғыр  етті.  Шайлығып  қал-
ған жүрегім «тағы кім болар екен?» деп барып аштым.
– Мүмкін бе, полковник жолдас, – деді орта бойлы, басында са-
ламнан  қалпағы  бар,  қасында  сұңғақ  бойлы,  ат  жақты,  қыр  мұрын, 
салпақ ерін, қалың қасты, дудар шашты, жас өспірім жігіті бар қазақ.
– Жоғары шығыңыздар.
Жігіт оның сұр макинтошын иығына алды. Қонақтың сол иығы-
нан бастап қолы жоқ екен. Ол өзі сау қолымен бас киімін алып ілді. 
Жұмыр басы жылтыр қасқа екен.
–  Мына  бөлмеге  жүріңіздер, – деп  бастадым, – Төрге  отыры-
ңыздар.
– Сəлеметсіз бе, Бауке? Денсаулығыңыз қалай? – деп орындыққа 
отыра салысымен шұбырта сұрақ берді.
–  Отыр,  қарағым, – дедім  түрегеп  тұрған  бала  жігітке.  Ол  қы-
сылыңқырап  орналасты.  Төрде  отырған  адам  бұрынғылардай  сөзін 
көбейтпей, орағытпай, тоқетерін бір-ақ айтсын деп, – «Жол болсын 
демесе сөз бастай алмайсың, төрге шық демесе, қайда отырарыңды 
білмейсің» дегендей. Үйде жалғыз отыр едім. Бастаңыз».
–  Екі  жылдан  аса  қарамағыңызда  солдат  болғандардың  бірі 
едім.  Алматыға  бірінші  рет  келіп  отырғанымыз.  Сізді  көрмегеніме 
жиырма  төрт  жыл  бес  ай  болыпты.  Əрине,  сыртыңыздан  естіп, 
кітаптарыңызды  оқып  жүргендердің  біріміз.  Бəріміз  сіздің  есіңізде 
қалайынша болалық. Бірақ та сіз менің есімдесіз. Доқтырлар есімде. 
Мен өлгенімше есімдесіздер, – деп қамығып көзіне жас алды.
Адам қамыққанда денесі босайды. Оған мен қарама-қарсы отыр 
едім.  Байқағаным,  еңсесі  төмен  түскенде  жүгі  ауған  түйедей  оң 
иығынан  сол  иығы  жоғарылап  кетті.  Адамның  иықтарын  тең  ұс-
тайтын  қол  салмақтары  екен  ғой.  Қисайғандығы  сонша – кемтар 
иығында кемістігін теңдеу үшін істелеген қалың протезаның салда-
рынан  жоқ  сол  қолдың  жеңі  салып  қойған  сол  қалтасынан  шығып 
салбырап тұрды.
Жұмыр  жалтыр  қасқа  басы  мен  маңдайынан  моншақтай  тер 
ақты. Өзін-өзі ұстай алмағанына қысылғандай терін сүртіп:

70
71
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
–  Қаншама  ұстамдылық  еткім  келсе  де,  көңіл  шіркін  кей  кезде 
босап  та  кетеді  екен.  Кешіріңіз,  полковник  жолдас, – деп  еңсесін 
көтерді.
Маңдайдан  орайға  дейін  сынық  сүйемге  жақын  қызарған  тыр-
тыққа көзім түсті. Бас құйқа жарасын доғдырлар кезінде шебер тік-
кен екен. Жараның орны ырсиып тыртықтанып тұрған жоқ. Қызара 
сүйірленіп, жуалдызданып тұр.
– Майданның қай бағытынан кетіп едіңіз?
–  Новичкиннің  қасынан  есіңізде  болар, – деп  оң  қолымен  сол 
иығын  ұстап, – мына  қолымды  қылышыңызбен  шапқан  сіз  емес  пе 
едіңіз!? 
Таңдана қарадым.
– !?
Рас, есімде. Ол былай болып еді.
1943  жылдың  қысқы  шілдесі.  Екі  жігіт  ат  үстінде.  Аттарының 
жал-құйрықтары  қырау,  сауырлары  қар,  тұяқтары  мұз,  аяздан 
таңауымыз  тарылып,тұншыққандай  булығамыз.  Қақ  маңдай,  беттің 
сүйер  жерлері,  мұрынның  ұшы,  иектің  шоқша  сақал  өсер  жерлері 
аязға шыдамсыз келеді екен. Көгере қарайып таңбалана кетеді. Оған 
да  үйрендік,  сырын  біліп  алдық.  Қармен  бетімізді  уақытылы  үгіп, 
ысқылап  алып  жүргендерге  үсік  жоламайды  екен.  Аяздың  ызғарын 
самалдап  соққан  жел  күшейтеді,  одан  қайда  паналарыңды  білмей-
сің. Жай бораннан жым-жырт, мылқау аяздың қысымы қатты келеді.
Қар қылаң. Шаңғы теуіп, шабуылда жүрген кезіміз. Новичкиннің 
алдында  бір  өзеншенің  бойында  бөгеліп  қалдық.  Жау  бекінісін 
бұзып  өту  əрекетімізден  нəтиже  шығар  емес.  Алда  бекінген  жау 
жағадан  алса,  артымызда  қамтамасыздықты  үлгере  ала  алмағанды-
ғымыз  аяғымызды  тұсап,  етегімізден  тартып  тұрған  жағдайымыз 
дағдарыста.
«Естігенге  сенбе,  көргенге  сен»  деген  сөз  бар.  Алдыңғы  шеп-
тен  келген  хабарлар  оншама  көңіл  жұбатарлық  емес.  Жаудың  бо-
рандай  атылған  оқтары  жер  бауырлатып  жатқызып,  бас  көтертер 
емес  дейді.  Оны  артиллерия  тілінде  «не  вижу  не  стреляю»  дейді. 
«Көздеместен  далаға  оқ  жұмсама».  Қорамсақта  оқ,  снарядтар  тап-
шылана  бастағанда  есептен  тысқары  бір  снаряд,  бір  мина  тысқары 
жұмсауға болмайды. «Есепсіз істелген іс есерсоқтыққа жатады» де-
ген де сөз бар. Құбылмалы соғыс жағдайында ойланбай болған қи-
мыл опатпен аяқталғанына дəлелдер аяқ астынан табылғандарының 
куəлері  арамызда  аз  болған  емес,  соның  біреуі  мен  өзіммін. «Дове-
ряй,  но  обязательно  проверяй,  сеніп  тапсырғын,  бірақ  та  қадағалап 
тексеріп бақылап отырғын» деген тағы бір сөз бар.
Алдыңғы  шепті  көріп  қайтқалы  он  шақты  жауынгерді  қасыма 
ертіп келемін. Орманның үлкен алаңына шықтық. Соғыс адам сезі-
мін  жіпке  тізгендей  сақтыққа  қалыптандырады.  Тіс  қаққан,  тəжіри-
белі  солдат  қауіптің  қайдан  келетініне  сезімтал  келеді.  Снаряд 
зуылдап, мина ұлып ұшады. Солардың үндерінен (əсіресе құлдилап 
төмендеп  келе  жатқанына – нисходящая  траектория)  олардың  қай 
жерге түсерін де сезеді. 
Миналардың  ұлулары  жақындағанда  бəріміз  де  оққа  ұшқандай 
жалп  етіп  құлап  қарға  көміле  жатып  қалдық.  Адам  шын  сасқанда 
есінен  танады.  Айнала  тарс-тұрс  жаңғырық.  Естігенім  сол-ақ... 
Есімді жинап алып, «Сау ма екенмін?» деп аяқ-қолдарымды, денем-
ді  қимылмен  тексеріп  болып, «Е,  сау  екенмін  ғой»  деп  орныман 
тұрдым.
Қарасам,  алаңға  түскен  миналардың  воронкалары  үй  орнындай 
қарауытып  шұқырланып  жатыр.  Солдаттардың  біреуі  ғана  тұрмас-
тан  жатыр.  Жау  тарапынан  ірі  оқты  пулеметтар  сарнай  бастады. 
Жата  қалдық.  Қай  жақтан  келгендерін  білмеймін  екі  санитарка-
лар,  оқтардың  зуылына  қарамай  жаңағы  тұрмай  қалған  солдаттың 
қасында  күйгелектеп  жүр. «Біз  қорқақ,  əйелдер  батыр  келеді  екен 
ғой.  Жаралы  жанды  көргенде  олар  жеке  басының  қаупін  ойларына 
да  алмайды  екен....»  деген  оймен  қастарына  бардым.  Басы  ақ  мар-
лемен орала байланған, бет аузы қара түкті, қой көз, қыр мұрын қа-
зақ  үн  қатпай  жатыр.  Қар  үсті  қан.  Шын  солдат  жарақаттанғанда 
айқайламайды, жыламайды – не ыңырсып, не тістеніп жатады. Мы-
нада үн жоқ.
–  Нина,  шалбарын  шешіп  төмен  түсірсеңші,  астындағы  қанды 
көрмейсің  бе? – деді  үлкені  бір  алақаннан  кең  марле  пакетін  асыға 
ашып  жүгіне  отырып...  Шатының  оң  санына  төрт  елі  төмен  мина-
ның  үш  саусақтай  жаңқасы  тиген  екен.  Санитаркалар  жалма-жан 
жаралы  санын  таңып  жатқанда  сол  иығынан  қызарып  ұршығының 
жұп-жұмыр  басы  көрініп  тұр. «Адам  баласының  да  иық  жілігінің 
басы жұмыр келеді екен-ау» (?!)..
Қолтықтан  тиген  минаның  ірі  жаңқасы  сол  қолды  балтамен 
шапқандай иықтан ажыратыпты.
– Енді мынаны қайттік, құдай-ау, – деп сасқалақтап, ені төрт елі 
етпен  теріге  ілініп  жатқан  қолды  қарай  бастады.  Қарасам,  екі  күре 
тамырлар көгеріп білеуленіп тұр.
Қылышымды  қынынан  суырып  алып,  бір  ағаштың  басбармақ-
тан жуандау бұтағын шауып алып, бір қарыстай етіп тағы шаптым. 
Оны қақ ортасынан ортасына жеткенше жарып «Қысқыш» істедім де: 

72
73
Т. Жаңақұлов
Б. Момышұлы шығармаларының философиялық сарыны
–  Мына  қол  енді  орнына  түспейтін  қол.  Қолтық  пен  иықтың 
көлемді  ауыр  жарасын  қымтап  таңуға  да  кедергі  болып  тұр.  Мына 
екі күре тамыр үзілсе, қан саулап кетеді емес пе?
– Иə, солай. Бұдан да тез қаңсырап кетеді.
Нина  Лобозова  екеуміз  ілініп  тұрған  терімен  тамырларды  екі 
басынан  қысып  мықтап  байладық.  Қол  салбырап  жатыр.  Жауын-
герде  үн  жоқ.  Менің  атқосшым  Николайға  жуандығы  жеңді  қол-
дай  ағаштың  бөренесін  алдырып,  оның  үстіне  қолын  қойып  ілініп 
тұрған  жерінен  қылышымның  ұшымен  шаптым.  Солдатта  үн  жоқ. 
Екі көзі менде: «Тағы да не істемексің?» деген көзқарас. Екі сестра 
жалма-жан  жараны  мақтаға  қабып,  марлемен  мойнынан  орап  құн-
дақтап  жатыр.  Солдатта  үн  жоқ.  Штабтан  екі  солдат  кішкене  қол-
шананы сүйретіп келді. Жарақатты көрпеге орап шанаға арттық.
Медсанротаға  бір  жарым  сағаттан  бұрын  жеткізе  алмас.  Қатты 
аяз  жарақатының  қаны  азайған,  беті  сұп-сұр... «Бұл  дүниелік  бола 
қояр  ма  екен?  Қайтсе  де  қиналмасын»  деген  оймен  Синченконың 
флягасынан бір стақан спирт ұсындым.
– Ішпеуші едім, – деді ол.
–  Ішіңіз,  бұл  дəрі  болады.  Қан  толқытып,  дене  қыздырады.  Де-
міңізді ішіңізге тартып, иіскеместен бір-ақ сіміріңіз.
–  Тұншығып  демін  алмастан  аузын  ашып  бірнеше  ентіге  дем 
алды. Мен аузына бір уыс қар асаттым. Көзі жасаурап:
–  Ашты  екен-ай,  ашты  екен-ай! – деп  айқайлап  алды  да,  қатты 
күрсініп, – Іші-бауырымды өртеп барады, – деді де ентіге дем алып, – 
Жүдə!  Ашты  екен-ай, – деді.  Жүдəсына  қарағанда  оңтүстіктің  қа-
зағы  екенін  түсініп, «бұлар  суыққа  шыдамсыз  келуші  еді,  жаңағы 
спиртті дұрыс бергізген екенмін», – деп ойладым...
Жоғарғы айтылғандарды есіне салғанымда ол таңданып:
– Иə, сол солдатыңыз мен едім, – деп ол сөйлей бастады.
Госпитальға  қалай  жеткізілгенімді  білмеймін.  Бір  күні  көзімді 
ашсам  денем  зілдей,  қозғалуға  шамам  жоқ.  Құндақталып  жатыр 
екенмін.  Əйтеуір  сау  қолым  сыртта.  Басым  айналып,  көзім  бұлды-
райды. Су сұрадым, ішіп болып сестрадан: «Бұл неге тəтті су»? – деп 
сұрағанымда ол:
–  Сіз  екі  тəулік  тамақтанған  жоқсыз.  Арқау  болсын  деп  доктор 
шекер  мен  бал  араластыра  қостырып  еді.  Басқа  тамаққа  жақында 
ғана ілінесіз. Шыдаңыз, – деп ол басқа аурудың қасына кетті.
Маған  операция  жасаған  Абдукаримов  Камал  Каримович  деген 
хирург екен. Ұзын бойлы, сұңғақ, елуден жаңа асқан, ат жақты, қара 
торы кісі екен.
– Қалыңыз қалай? – деп сұрады ол бас жағымда отырып.
– Шүкір, доктор.
–  Қозғалмай  ятың, – деп  тамырымды  ұстады,  жүрегімді  тыңда-
ды,  қасындағы  доктор  əйел  қанымның  соғуын  өлшеді.  Өздерінің 
докторларша  тілімен  сөйлесті.  Менің  түсінгенім  олардың  сөзінен: 
«Давление  пониженное.  Тонус  сердце  еще  слаб»  деген  сияқтылар 
ғана.
–  Ал,  укам,  сізнің  халіңіз  күннан  күнга  яқшы  болип  келе 
ятипты...
– Рақмет, доктор бəрі сіздің арқаңызда.
–  Алдыңғы  шепте  зажимді  (қышқашты)  кім  салып  еді.  Ол  бол-
маса  қаңсырап  кетер  едіңіз.  Алып  келгенде  ес-түсіңізді  білмейтін 
мас  едіңіз  ғой.  Егер  де  сол  күні  қатты  аяз  болмаса,  уланып  жанып 
кетуіңіз  де  мүмкін  еді.  Бірақта  спирт  сізді  суықтан  сақтап  қалып-
ты.  Операцияға  дұрыс  шыдадыңыз.  Қатерлі  қауіпті  жағдайлар  өтті, 
олар артта қалғандай. Бұйырса, емдеп айықтырып, елге қайтарамыз. 
Шыдамды болыңыз, укам.
Кейіннен білдім, докторлардың менен аяғандары жоқ екен, күш-
ті  дəрі-дəрмектер  былай  тұрсын,  бірнеше  рет  қан  құйды  (қан  құй-
ғанда  адамның  денесі  қызады  екен),  екі-үш  рет  жаралардың  бітуге 
бет  алысы  жоқ  жерлеріне  қайта  операциялар  істеді.  Кейінгілерін 
ұйықтатпастан,  уколдар  салып,  ұйытып  істеді. «Қолтықтың  астын-
да көп бездер болады. Бірі емдеуге көнсе, біреулері емдеуге көнбей 
жатыр».  Кемал  Каримович  операция  істегенде  менімен  жайбарақат 
сөйлесіп  отырып  істейді.  Кемал  Каримович  өте  қадірлі  доктор  еді. 
Ол  кісі  көп  жауынгерлердің  жанын  алып  қалды.  Əкемізден  көрме-
ген мейірімділікті, қамқорлықты сол кісіден көрдік.
*  *  *

жүктеу/скачать 5,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: