ДӘРІС 12. ҚАЗАҚТЫҢ КЕҢЕСТІК ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

1938 жылы 28 маусымында Қазақстан К(б)П Орталық Комитетінің 
бюросы үгіт-насихат, баспасөз бөлімдері мен Қазақ КСР-і Главлит ұсынған 
Халық   жауларының   отқа   жағылуға   тиісті   117   кітаптан   тұратын   тізімді 
бекітті.   Тізімде   көрсетілген   Ілияс   Жансүгіровтің   25   атау   кітабы   (Кеңес 
дәуірінде   баспадан   шыққан   шығармаларының   түгелі),   Телжан 
Шонановтың 18 атау кітаптары мен оқулықтары, Сәкен Сейфуллиннің – 
10,   Бейімбет   Майлиннің   –   9,   Ғаббас   Тоғжановтың   –   9   кітабы,   Санжар 
Аспандияров,   Темірбек   Жүргенов,   Абат   Әлібаев,   Әуелбек   Қоңыратбаев, 
Орынбек   Бековтың   т.б.   қаламгерлердің   туындылары   аталған   [318]   сол 
жылғы 13 қыркүйекте Қазақстан К(б)П ОК бюросы құртылуға тиісті халық 
жауларының кітаптарының жаңа тізімін бекітті [319]. Мұндай мазмұнды 
құжаттар   әсіресе   партиялық   комитеттерінің   іс-қағаздары   арасында   көп 
кездеседі.   Сөйтіп,   халық   өзінің   сүйікті   ақын-жазушыларының   есімдерін 
еске   түсіру   құқығынан,   олардың   әдеби   мұраларын   оқу   мүмкіншілігінен 
айырылды. 
Алматыдағы Қазақстан Жазушылар одағының бас ғимаратында “ХХ 
ғасырдың   алғашқы   жартысындағы   саяси   заңсыздық   салдарынан   құрбан 
болған   қазақстандық   қаламгерлер”   деген   атаумен   74   адамның   есімдері 
жазылған   мемориалдық   тақта   орнатылды.   Аяулы   азаматтарымыздың 
есімдерін   тасқа   қашап   ескерткіш   тұрғызған   жазушылар   ұйымының   бұл 
игілікті қадамы ризашылық сезім туғызады. Сонымен бірге саяси қуғын-
сүргінде   қаза   тапқан   қалам   қайраткерлерін   бұлайша   тізімдеу   тарихшы 
мамандарды таң қалдыратындығын жасыруға болмайды. 
Ең   алдымен   ескерткіш   тақтаға   бірталай   ақын-жазушылардың 
есімдері   енгізілуге   тиіс   еді.   Ағартушы   публицистер   Отыншы   Әлжанов 
(1873-1918), Имам Әлімбеков (1883-1937), ақын Олжабай Нұралин (1881-
1935), қаламгерлер Рақымжан Жаманқұлов (1898-1938), Ахмет Баржақсин 
(1894-1935),   Мұстафа   Қайыпназаров   (1904-1938),   Рақым   Сүгіров   (1904-
1938),  Абат  Әлібаев  (1905-1938), Рақым  Уалиахметов,  баспагерлер   Есім 
Байғаскин (1893-1938), Бірмұхамед Айбасов (1895-1938), Тайжан Берденов 
(1906-1938)   және   т.б.   Темірбек   Жүргенов,   Жалау   Мыңбаев,   Тұрар 
Рысқұлов   сынды   қоғам   қайраткерлері   енгізілгеннен   кейін   осы   қатарда 
Ілияс Қабылов (1904-1938), Сейітқали Меңдешев (1882-1938), Садықбек 
Сапарбеков (1902-1938) есімдері аталуға тиіс. Тізімдегі аты аталған Саттар 
Ерубаевтың   (1914-1937)   қуғындалғаны,   астанадан   Қарағандыға   кетуге 
мәжбүр   етілгені   рас,   бірақ   ол   қамауға   алынбағандығы,   өмірден   өкпе 
туберкулезінен кеткендігі белгілі. Ал Смағұл Сәдуақасовтың (1900-1933) 
қазасы осы күнге дейін жұмбақ күйінде қалуда. Иса Тоқтыбайұлы біздің 
дерек бойынша 1967 жылы қайтыс болды. 
Саяси   қуғын-сүргінде   баспагерлердің   түгелдей   қырғынға 
ұшыратылғаны   көзге   түседі.   Есім   Байғаскин   (1893-1938)   –   Қазақ 
мемлекеттік   баспасының   сектор   меңгерушісі,   осы   баспаның   директоры 
болған Рахымжан Жаманқұлов, директордың орынбасарлары Абат Әлібаев 
171

(1905-1938)   –   осы   кісі   жиырмасыншы-отызыншы   жылдары   көптеген 
оқулықтардың авторы болды, Тайжан Берденов (1906-1938), Бірмұхамед 
Айбасов   (1895-1938).   Партиздаттық   бас   редакторы,   Қазақтың   көркем 
әдебиет   баспасының   меңгерушісі   Хамза   Жүсіпбеков,   осы   баспаның 
редакторы Кәрім Жанғұрин (1904-1938) т.б. шығармашылар қаза тапты.
Тарихшылар   С.Смағұлова   мен   марқұм   Б.Байғалиев   Райымжан 
Мәрсековтың   мұрасын   теріп   құрастырған   жинақтың   арқасында   Шығыс 
Қазақстан   облысы   Ұлан   ауданының   тумасы,   Алашорданың   белгілі 
қайраткерлері   Райымжан   Мәрсековтың   отыз   жылға   жуық   көсемсөздік 
мақалалардың авторы, 1917 жылы Сарыарқа газетін ұйымдастырушы, әрі 
редакторы болған ірі қаламгер екендігі құжаттармен дәлелденді [320]. Бұл 
қайраткерлердің қазасы туралы түрлі гипотезалар жасалғанымен, анығы – 
Райымжан   Мәрсеков   коммунистер   тарапынан   жасалған   қуғында   қаза 
тапты.
Саяси   қуғын-сүргіннің   1937-1938   жылдардағы   толқынында   қаза 
тапқан ақындар мен жазушылардың басым бөлігі Қазан төңкерісіне дейінгі 
заманда   қызмет   еткен   зиялылар   еді.   Ахмет   Байтұрсынов,   Мағжан 
Жұмабаев, Бейімбет Майлин, Молдағали Жолдыбаев, Сәкен Сейфуллин, 
Халел   Досмұхамедов,   Елжас   Бекенов,   Н.Бекімов,   Біләл   Сүлеев,   Телжан 
Шонановтардың халық жаулары болып дүниеден өтуі – төңкеріске дейінгі 
ескі   шығармашылық   интеллигенциясының   түгелдей   дерлік   репрессия 
құрбаны болып, қаламгерлердің осы ұрпағынан аман қалғандардың некен-
саяқ екендігін көрсетті. Ескі оқығандар бір басқа, ал Хамза Жүсіпбеков, 
Әбдірахман   Айсарин,   Қошке   Кемеңгеров,   Әуелбек   Қоңыратбаев, 
Шәймерден   Тоқжігітов,   Ілияс   Қабылов   сынды   т.б.   қаламгерлерді 
әдебиетке әкелген де, саяси жау деп өмірлерін қиған да социализм болды. 
Сталиндік   репрессия   кезінде   қазақ   ақын-жазушыларының   ең 
таңдаулы   өкілдері   қаза   тапты.   Ұлтымыз   өзінің   аса   дарынды,   білімді, 
ұлтжанды   асыл   тұлғаларынан   айырылды.   Орны   толмас   шығынға 
ұшыратылған ұлттық мәдениетіміздің даму қарқыны бәсеңдеді. 
Отызыншы   жылдары   жаңа   қаулап   өсіп   келе   жатқан   қазақтың 
шығармашылық   интеллигенциясы,   оның   ішінде   өнер   қайраткерлері 
Коммунистік   партия   мен   Кеңес   өкіметінің   жазалау   органдарының   жіті 
бақылауы жағдайында қызмет етті. Саяси-идеологиялық қысым олардың 
маман ретінде өсуіне жасанды қиындықтар тудырды.
Коммунистік   идеология   тіпті   әншілердің   де   шығармашылығына 
саяси тұрғыдан шектеу қойды. Қазақ ән өнерінің тарихын зерттеуші Илья 
Жақанов   соғысқа   дейінгі   жылдары   ел  арасында   кеңінен   белгілі   “Соқыр 
қыз”   әнінің   мәтінінде   “алла-ау”   деген   бір   ауыз   сөз   үшін   Ғарифолла 
Құрманғалиевтің   айтуына   тыйым   салынғандығын   жазды.   Сол   тұста 
“Қанатталды”  атты   ән   айтқаны   үшін   Жүсіпбек   Елебеков   әсіреқызыл 
қандастарының   көрсетілуімен   НКВД   абақтысына   түсіп   “Неге   қанат 
172

талады?   Совет  өкіметі  қанатыңды   талдыратындай   не  көрсетіп  еді?”   деп 
қыспаққа алынды [321]. 
Жазушы   Жайық   Бектұров   1934   жылы   Алматыда   Қазақ 
драмтеатрында   Мұхтар   Әуезовтің   “Хан   Кене”   пьесасының   премьерасын 
көргендігін,   Қалыбек   Қуанышбаевтың   Кенесары,   Елубай   Өмірзақовтың 
Наурызбай   рөлін   шебер   ойнағандығын   (“Қалибек   жұрт   көзінде 
Кенесарының дәл өзі болды да шықты. Елубайды жұрт нағыз Наурызбай 
деп   түсінді”),   премьерадан   соң   пьесаға   жабық   талқылау 
ұйымдастырылғандығын, газет-журналдар бетінде пьесаға қарсы, Абылай 
хан әулетіне, шығарма авторы Мұхтар Әуезовке қарсы қаралау науқаны 
басталғандығын   жазды  [322].   Мұхтар   Әуезов   “жаздым-жаңылдым”   деп 
жазса да (1932 жылы маусым) оған саяси сенімсіздік жалғаса берді. Ол 
әдебиетші ретінде де ауық-ауық орынсыз айыптауларға ұшырады. 
Өнер   қайраткерлерінің   қиын-қыстау   шақта   азаматтық   бейнесін 
айқындай түсетін қызықты деректерді белгілі журналист, марқұм Армиял 
Тасымбеков   келтіреді  [323].   1937   жылы   7   қазанда   Бейімбет   Майлин 
ұсталып кеткенде, жазушының қызы Ғалия Майлинаға Серке Қожамқұлов, 
Елубай   Өмірзақов,   Мұхтар   Әуезов,   Ғабит   Мүсірепов   қолдау   көрсетті. 
“Әкеңді   халық   жауы   дегендердің   өздері   жау”   деп   (Серке),   Ғалияның 
Алматы мединститутына оқуға алынуына көмектесті. Жазушы Сапарғали 
Бегалин ел арасында кеңінен таралған ән-күйлердің авторы қарағандылық 
әнші, әрі сазгер Дайрабай Ерназарұлының (1860-1937) елінен көшіп кетуге 
мәжбүр етілгендігін, бұрынғы сал-серілігі үшін қызылдардың қуғынынан 
қашқанымен құтылмағандығын жазды  [324]. 1937 жылдың күзінде Орал 
музыкалық-драмалық театрының директоры Жұмат Шанинмен байланысы 
бар деп Алматыда Қазақ филармониясы директорының орынбасары күйші-
композитор Қамбар Медетов (1901-1938) ұсталып, абақтыда атылды. 
Қазақстанның Халық артисі Шахан Мусин (1913 жылы туған) саяси 
қуғын-сүргіннің   зардабын   мол   көрді,   өмірінің   17   жылын   абақты   мен 
айдауда өткізді. Бірақ ол рухы күшті өнер қайраткері, шын зиялы азамат 
болғандықтан сағы сынбады, зорлық пен қиянатқа мойынсынбады. Оның 
шығармашылығына жоғары поэзия, романтика, жарқын болашаққа деген 
кіршіксіз   адал   сенім,   өмірге   құштарлық   басым   орын   алды.   Шахан 
Мусиннің өмірі мен қызметі кейінгі ұрпақ тағлым алатын үлкен мектеп 
болып табылады.
Сталиндік   саяси   қуғыннан   аман   қалған   өнер   қайраткерлері   Отан 
соғысының майданына алынып, бір бөлігі қайтып оралмады. Сыбызғының 
саңлағы, сазгер, Қазақтың халық аспаптар оркестрінің мүшесі, 1934 жылы 
халық   өнерпаздарының   бүкілқазақстандық   І   слетінің   жүлдегері,   1939 
жылы Мәскеуде өткен ұлттық музыка аспаптарында орындаушыларының 
Бүкілодақтық   байқауында   үздік   өнерін   көрсеткен   Ысқақ   Уәлиев   (1902- 
1944) қаза тапты. Жауынгер-композитор аталған Ысмағұл Көшекбаев 1936 
жылдан бастап мемлекеттік филармонияда домбырашы болып істеген еді. 
173

Ол   Мәскеу   консерваториясы   жанындағы   қазақ   студиясының 
композиторлар   бөлімін   үздік   бітірді   (1940),   Шымкентте   (1939)   және 
Ащысайда (1941) халық аспаптар оркестрлерін ұйымдастырды. Бірталай 
әсем   ән,   романстар   жазып   қалдырды.   Кезінде   (1938   ж.)   Ленинградтың 
сахналық   өнер   техникумының   қазақ   студиясын   бітіріп   Шымкент   драма 
театрына келген топтың мүшесі Халел Шаженов (1908-1943) қаза болды. 
Отан соғысының батыры, сазгер Рамазан Елебаев (1910-1943) өзінің 1931 
жылы   шығарған   “Жолдастар”   атты   алғашқы   өлеңімен   елге   танылған, 
өлеңдерін   нотамен   жаза   бастаған   тұңғыш   қазақ   сазгерінің   бірі   еді.   Ол 
майданда жүріп қазақ жігіттерінен концерттік бригада құрды. Аса дарында 
күйші   Ғабдұлман   Матов   (1914-1942)   қазақтың   халық   аспаптары 
оркестрінің дирижері болып қызмет істесе, шертпе күйдің шебері Мәлік 
Жаппасбаев   (1935-1941)   әрі   мемлекеттік   филармонияда   домбырашы, 
дирижер болды. 1932 жылы Мәскеуде рабфакта оқып жүріп студенттердің 
домбыра   оркестрін   ұйымдастырған,   тамаша   әндердің   авторы,   халық 
әндерін, Абай өлеңдерін фортепианоға салған Әли Базанов (1918-1944) та 
соғыстан   оралмады.   Соғыс   алдында   Әли   Базанов   Мәскеу 
консерваториясында оқыды. 
Темірбек   Жүргеновтің   (1893-1938)   көсемсөздік   мақалалары 
ертеректе   жариялана   бастағанымен   1933   жылы   Л.И.Мирзоянның 
шақыруымен   Қазақстанның   Оқу   халкомы   қызметіне   келгеннен,   1937 
жылдың тамызында ұсталғанына дейінгі аралықта ұлт мәдениетінің өзекті 
мәселелерін   көтерген   байыпты   мақалалары,   баяндамалары   мен   сөздері 
көптеп   жарияланды   [325].   Бұл   жарияланымдар   халкомның   ұлттық 
интеллигенцияның   үлкен   қамқоршысы   болғандығын   көрсетеді. 
Т.Жүргенов   қазақ   әдебиеті   мен   тілі   жөнінде   тың   мәселелер   көтерді, 
мәдениет қызметкерлеріне талапкершілікті күшейтті, қаламгерлердің сан 
және сапа жағынан бірдей өсуіне жағдай жасалуы үшін көп еңбектенді. Ол 
Оқу   халкоматының   аппаратына   жазушы   Ғабит   Мүсіреповті,   ғалым-
профессорлар   Санжар   Аспандияров   пен   Құдайберген   Жұбановты   алды, 
қаламгерлердің туындыларының кітап болып шығуына нақты көмек етті 
[326].
1937   жылы   20   сәуірде   өз   қолымен   жазған   өмірбаянында   Қайсар 
Тәштитов   (1904-1938)   1930   жылы   Мәскеудегі   Свердлов   атындағы 
Комуниверситетті бітірген соң БК(б)П Қазөлкекомының баспасөз бөлімін 
басқарғандығын, Қызылорда, Қарсақпайда жұмыс істеп, Алматыға келіп 
КомВУЗ-да   партия   тарихы   пәнінен   дәріс   оқығандығын,   (1930-1933) 
жылдары   Халық   ағарту   халкомының   орынбасары,   1933   жылдың   қазан 
айынан   Қазақстан   комсомолының   бірінші   хатшысы   қызметін 
атқарғандығын   жазды   [327].   Қ.Тәштитовтің   қазақ   жастарын   оқу-білімге 
тартудағы   атқарған   ерен   еңбегі   оны   ұлттық   шығармашылық 
интеллигенцияның   қалыптасуына   едәуір   үлес   қосқан   қоғам   қайраткері 
ретінде бағалауға негіз болып табылады.
174

Мұрағаттарда   Қазақстан   КП   Орталық   Комитетінің   идеология 
жөніндегі хатшысы, кейін ҚазССР Министрлер Кеңесінің төрағасы болған 
Сәлкен Дәуленов (1907-1984), Сібірде өскен, Қазақстанда небәрі 2-жылдай 
қызмет істеп үлгерген Ғабдолла Бұзырбаев (1908-1941), соғыс алдындағы 
жылдары   Шығыс   Қазақстан   облыстық   атқару   комитетінің   төрағасы,   ал 
соғыс жылдары Қазақстан өкіметін басқарған Нұртас Оңдасыновтың ақын-
жазушыларға   көрсеткен   көмектері   туралы   деректер   кездеседі.   1939 
жылдың 16 наурызында Сәлкен Дәуленов қазақ тілін зерттейтін ғалымдар 
мен әдебиетшілердің мәжілісін өткізді. Осы мәжілісте ол қазақ әдебиетін 
жандандыруға   бағытталған   бірталай   шараларды   ұсынды   [328].   Ақын 
Әбділда   Тәжібаев   “Жамбыл”   атты   поэмасын   (1940)   әлденеше   қайтара 
жазды.   Осы   поэманың   алғашқы   екі   нұсқасын   қатар   оқыған   Ғабдолла 
Бұзырбаев  өз  пікірін орысша жазып:  “Первый вариант  после  некоторой 
доработки   может   быть   приемлемым,   а   второй   вариант   абсолютно 
непригоден. Мне кажется тов. Тажибаев, работая над вторым вариантом, 
увлекся   любовной   стороной,   а   существо   забыто.   Бузурбаев”   [329]   деп 
тұжырымдапты. 
Кеңестік дәуірдің алғашқы жылдарынан басталған сөз бостандығына 
шабуыл Л.И.Мирзоян тұсында да (1933-1938) толастаған жоқ. Жекелеген 
қаламгерлердің аға ұрпақ жолын баспасөзде де ұстауға тырысқандығының 
көріністері   әр   жерде   бой   көрсеткенімен,   бірте-бірте   ұлттық   газет-
журналдарда   жалаң   пролетарлық   идеология   айқын   үстемдік   алды. 
Баспасөз   қағаз   жүзінде   ғана   бүкіл   халықтық   сипат   алып,   іс   жүзінде   ел 
мүддесін білдіретін мінбер болудан қалып, коммунистер қоғамындағы ел 
санасын   улайтын   қуатты   құрал   болды.   Ал   осы   салада   қызмет   істейтін 
интеллигенция   өкілдерінің   бір   бөлігі   шығармашылық   жұмыспен 
айналысатын мамандар болудан гөрі партия аппаратының идеологиялық 
қызметкерлеріне көбірек ұқсайтын болды.
Газет   редакторларын   тағайындау   партия   комитеттерінің 
құзырындағы   іс   болды.   Жазушы   Жұмағали   Сәрсековтың   (1899-1963) 
журналистік   өміріне   байланысты   екі   мұрағаттық   құжат   бұл   іске 
республикадағы   ең   жоғарғы   партия   басшыларының   тікелей 
араласқандығын көрсетеді. БК(б)П Қазақ өлкекомының бірінші хатшысы 
Л.И.Мирзоян Қарағандыда арнайы тапсырмамен жүрген Г.И.Пинхасик пен 
Ілияс Қабыловқа төмендегідей мазмұндағы жеделхат жіберді (1937 жылы 
26 мамыр): “В качестве редактора Вашей областной газеты рекомендуем 
Сарсекова,   работающего   сейчас   завпромотделом   “Социалистик 
Казахстана”. Он в свое время редактировал Семипалатинскую областную 
газету.   Затем   был   выдвинут   секретарем   Аулиеатинского   райкома. 
Газетную работу знает неплохо. Мирзоян”. Жұмағали Сәрсеков 1932-1934 
жылдары   Семейдің   облыстық   “Социалды   шығыс”   газетінде   редактор, 
1934-1937 жылдары “Социалистік Қазақстанда” бөлім меңгерушісі болып 
істеген   еді.   Қарағандыдағыларға   Сәрсеков   таныс   болмаса   керек,   олар 
175

“Қарағанды   пролетариаты”   газетінің   редакторлығына   “Социалистік 
Қазақстанның”   қызметкері   Ғайса   Сармұрзинді   сұратты.   Сол   күні 
Л.Мирзоян Қарағандыға екінші жеделхат жіберді: “Сармурзин, которого 
вы просите в качестве редактора, один раз исключался из партии и сейчас 
на него имеется материал, который еще не рассмотрен. Из всех работников 
редакции   “Социалистик   Казахстана”   наиболее   подходящим   является 
Сарсеков.   Сарсеков   по   справке   товарищей   никогда   не   путался   с 
антипартийными   людьми.   Другого   рекомендовать   кроме   Сарсекова   не 
можем.   Л.Мирзоян”   [330].   Нәтижесінде,   Л.Мирзоянның   сөзі   өтімдірек 
болғандықтан, Қарағандыға Жұмағали Сәрсеков кетті.
БК(б)П   Қазақ   өлкелік   комитетінің   бюросы   1936   жылдың   20 
желтоқсанында   “Лениншіл   жас”   газетінің   редакторы   Зарап   Темірбеков 
(1906-1938)   туралы:   “За   притупление   большевистской   бдительности   и 
засорение   редакции   газеты   чуждыми   элементами   тов.   Темирбеков 
заслуживает снятия с работы, но учитывая признание им своих ошибок, 
ограничиться   объявлением   ему   выговора   с   занесением   в   личное   дело” 
[331] деген қаулы қабылдады. Зарап Темірбеков “Лениншіл жасқа” дейін 
Мәскеудегі КИЖ-ді бітіріп “Социалды Қазақстанда”, Қарағанды облыстық 
“Ленин   туы”   газетінде   қызмет   істеген   еді.   Жалынды   жас   қаламгер 
замандастарының жадында өнегелі істерімен қалып, саяси қуғын-сүргіннің 
құрбаны болып қаза тапты. 1938 жылдың қыркүйегінде “Лениншіл жас” 
газеті   редакторының   орынбасары   Қабыш   Сиранов   қуғынға   ұшырай 
жаздады.   Сол   жылғы   11   қыркүйекте   жарияланған   “Комсомолдың 
құрылуы” атты тарихи мақалада жіберілген саяси қате үшін ол қызметінен 
қуылып, журналистикадан біржола қол үзуге мәжбүр болды [332].
Республикадағы   қазақ   тіліндегі   жетекші   ресми   журнал   болған 
“Қызыл   Қазақстан”   журналының   әр   жылдары   редакторлары   болып 
Нығымет Нұрмақов, Ораз Жандосов, Хамза Жүсіпбеков, Рақым Сүгіров, 
Әйтеке   Мусин,   Ұ.Сарыбаев   қызмет   істеді.   Бұл   қаламгерлердің   бәрі   де 
кейін   репрессияға   ұшыратылды.   БК(б)П   Қазақ   өлкекомы   бюросының 
шешімімен   1933   жылдың   3   шілдесінде   Жанайдар   Сәдуақасов   “Ауыл 
коммунисі”   және   “Большевик   Казахстана”   журналдарының   екеуіне   де 
редакциялық алқасына мүше болып енгізілді [333]. 1937 жылы 20 шілдеде 
журналдың  жауапты редакторы болып Мырзағұл Атаниязов (1899-1945) 
тағайындалғанымен   [403]   ол   көп   ұзамай   тұтқындалып,   ГУЛАГ-қа 
жөнелтілді.
1937   жылы   Шығыс   Қазақстан   облыстық   “Екпінді”   газетінің 
басшылығы   түгелімен   ауыстырылды.   1936-1937   жылдары   “Екпіндінің” 
редакторы   болған   Мұстафа   Қайыпназаров   (1904-1938)   орнынан   алынып 
Алматыға   шақырылды   да   1937   жылы   қыркүйекте   тұтқындалды.   Оның 
алдында,   11   тамыз   күні   газет   редакторының   орынбасары   Хамза 
Қадырбеков   (1908-1938)   тұтқынға   алынды.   1937   жылы   10   қазанда 
“Екпіндінің” жаңа редакторы Рақым Сүгіров (1904-1938) ұсталды. Ол бұл 
176

қызметке сәуір айынан бастап кіріскен сияқты. Ал екінші бір мұрағаттық 
құжатта   Рақым   Сүгіровтің   1937   жылдың   4   мамырында   БК(б)П   Қазақ 
өлкекомы   бюросының   шешімімен   Алматы   облыстық   “Сталин   жолы” 
газетінің   редакторы   етіп   тағайындалғаны   айтылды   [334].   Ал   “Сталин 
жолының”   бұрынғы   редакторы   Хасен   Өзденбаев   (1904   ж.т.)   “Екпіндің 
газетінің   редакторлығына   жеберілді.   Риддер   қаласында   шығатын 
“Жұмыскер”  газетінің редакторы Мақсұт Тойшыбаев (1904-1938) атылып 
кетті,   ал   одан   кейін   редактор   болған   Төленді   Баймұратов   (1908   ж.т.) 
орнынан   алынып,   қуғынға   ұшыратылды.   Кезінде   “Екпінді”   газетінің 
жауапты   редакторы   болған   Уәли   Орынбаев   та   (1899-1938)   (орысша 
құжаттарда   –   Орумбаев   Увалий)   саяси   сүргіннің   құрбаны   болды.   1928 
жылы   Мәскеудің   Шығыс   еңбекшілерінің   коммунистік   университетін 
(КУВТВ)   бітірген   Уәли   Орынбаев   “Ленин   туы”   (Қызылжар),   “Оңтүстік 
Қазақстан” газеттерінің де редакторы болған еді. 
1934-1937 жылдары Қазақ АКСР-і ішкі істер халық комиссарының 
орынбасары   болған   Серікқали   Жақыпов   (1892-1939)   1919   жылы 
Мәскеудегі   А.Свердлов   атындағы   коммунистік   университетте   оқыған, 
“Еңбекші қазақ”, “Лениншіл жас”, “Жас қазақ” басылымдарының белсенді 
авторы болған. Серікқали Жақыповтың 1926 жылы мінездемесінде: “Қазақ 
арасында   теңдесі   жоқ   публицист   ретінде   белгілі”   делінсе,   1929   жылғы 
мінездемеде:   “Саяси   және   көркем   әдебиет   туындыларын   орысшадан 
қазақша   және   керісінше   де   аударуда   жақсы   маман”   [335]   болып 
саналатындығы жазылған. 1937 жылы республикалық ОГПУ алқасының 
мүшесі   болған   Серікқали   Жақыпов   Сәкен   Сейфуллин   сынды   арыстың 
тұтқындалуына ашық наразылық білдіріп, сол жылғы қыркүйекте өзі темір 
торға түсті. Чекист Жақыповтың зиялыларға ара түсуі жалғыз бұл оқиға 
болмауға   тиіс.   Серікқали   Жақыповтың   өмірбаянын   зерттеген   жазушы 
Қалмұқан Исабаев пен оның мерзімді басылымдардағы қызметін зерттеген 
ғалым   Темірбек   Қожакеев   Серікқалидің   Мұхаметжан   Сералин, 
Сұлтанмахмұт Торайғыров, Бейімбет Майлин, Сәбит Мұқанов т.б. ақын-
жазушыларға   жақын   болғандығын   ерекше   атайды.   Оны   көрнекті 
журналистердің қатарына қосады [336]. 
Иса   Тоқтыбаев   (1894-1967)   есімі   көрнекті   журналист,   әрі 
көсемсөзшілер   қатарында   аталуға   лайық.   Бұл   қаламгер   “Ақжолдың” 
редакторы болуымен қатар, 1922-1923 жылдары  “Шолпан” журналының 
(Ташкент) жауапты редакторы, 1928 жылы Семей облыстық “Қазақ тілі” 
газетінің   редакторы   болды.   Журналистік   қызмет   оны   ұлтжандылыққа 
баулыды. Компартияның бағытына кереғар көзқарастары үшін ол үш рет 
тұтқындалып (1933-1950 жж.) өмірінің 15 жылдай уақытын лагерьде және 
айдауда өткізді. Жастарға арналған алғашқы басылымдардың бірі – “Жас 
қазақ” журналы жарыққа шыққанда (Орынбор, 1923-1925) оның жауапты 
хатшысы болып осындағы рабфактың студенті Біржан Манкин (1900-1939) 
істеді [337]. Кейін бұл азамат Қазақ АКСР Халық Ағарту халкоматының 
177

сектор   меңгерушісі,   БК(б)П   Оңтүстік   Қазақстан   обкомының   бірінші 
хатшысы қызметтерін атқарып, репрессия кезінде қаза тапты.
Репрессия   құрбаны   Ілияс   Молдажанов   (1900-1937)   жұртшылыққа 
Қазақ   АКСР-і   Қаржы   халық   комиссары   болған   мемлекет   қайраткері 
ретінде ретінде белгілі. Бұл азамат үлкен поэмалар жазған майталман ақын 
әрі Семей облыстық “Қазақ тілі” газетінің жауапты редакторы қызметін де 
атқарды.   Оның   әдеби,   журналистік   қызметі   мамандардың   бағасын   әлі 
алмай   келеді.   Ғани   Мұратбаев   пен   Еркеғали   Алдоңғаровтың   ізбасары-
серігі   Сәдуақас   Баймаханов   (1903-1938)   “Жас   қайрат”   журналының 
редакторы   (Ташкент)   кейін   Қызылжарда   “Кеңес   ауылы”   газетінің 
редакторы,   Қазақ   КСР   Халық   ағарту   халкомының   орынбасары   болып, 
журналистика саласында өнімді еңбек етіп жүргенде ұсталып кетті [409]. 
Кезінде САГУ-ді бітірген дарынды журналист, көсемсөзші, жазушы Қадыр 
Тайшықовтың   (1900-1937)   зиялылығы,   шыққан   тегі   (бай   баласы)   және 
өткір қаламы репрессиға ұшырауына себеп болды.
Қазақ   баспасөзінің   көш   бастаушысы   “Социалистік   Қазақстан” 
газетінің саяси қуғын-сүргіннен көрген зардабы да бәрінен ауыр болды. 
Газеттің   бұрын-соңды   болған   редакторларының   бәрі   қуғынға   ұшырады. 
Сәкен   Сейфуллин,   Молдағали   Жолдыбаев,   Тұрар   Рысқұлов,   Ораз 
Жандосов,   Ораз   Исаев,   Ғаббас   Тоғжанов,   Әйтеке   Мусин,   Жанайдар 
Сәдуақасов 1937-1938 жылдары атылып кетті (Әбдірахман Байділдин 1931 
жылы   атылды,   Смағұл   Сәдуақасов   1933   жылы   қайтыс   болды).   “Аман 
қалды”   деген   екі   редактор:   Ғ.Мүсірепов   қызметтен   қуылып,   партиядан 
шығарылды,   ал   Жүсіпбек   Арыстанов   8   жылды   арқалап   ГУЛАГ-қа 
айдалды.   Сұлтан   Лепесов   (редактордың   орынбасары),   Ілияс   Ахметов, 
Жұмағали   Сәрсеков   (бөлім   меңгерушілері),   Ғазиз   Смағұлов   (әдеби 
қызметкер),   Мүталлап   Ахметов   (меншікті   тілшісі)   сынды   т.б. 
қызметкерлер “халық жауы” болып қаза тапты.
Шығармашылық   жолдары   басталған   қазақ   журналистерінің   үлкен 
бөлігі   жиырмасыншы-отызыншы   жылдары   Ұлы   Отан   соғысының 
майдандарында қаза тапты. 16 жасынан бастап газет жұмысына араласқан, 
Шығыс Қазақстан облысы Зайсан аудандық “Социалистік жол” газетінің 
жауапты хатшысы, облыстық “Екпінді” газетінде әдеби қызметкер бөлім 
меңгерушісі, республикалық “Пионер” журналының редакторы болып өсіп 
келе жатқан Қасен Сейілханов 1942 жылы майданда қаза тапты. Қазақша-
орысша   бірдей   жазған   білікті   журналист,   әрі   белгілі   ақын,   Қызылорда 
облыстық   “Ленин   жолы”  газетінің   қызметкері   Асқар   Нұртазин   әскери 
ұшқыш болып соғысып, 1944 жылы Польша жерінде сүйегі қалды. Шығыс 
Пруссияда   1945   жылы   қаза   тапқан   қазақтың   дарынды   журналисі   Ғұмар 
Молдағалиевтің   шығармашылық   қызметі   зерттеушілерін   күтуде. 
Мұрағатта   Ғұмар   Молдағалиевтің   Қазақ   республикалық   кәсіпшілер 
одағында (Казсовпроф) нұсқаушы болып істеп жүрген жерінен “Лениншіл 
жасқа” редактор болып бекітілгендігі (1929 ж. 1 наурыз) жөнінде дерек 
178

сақталған   [338].   Бұл   азаматтың   өмірі   мен   мұрасын   түсінуге   ол   туралы 
замандастарының естеліктері көп пайда келтіреді [339]. Алматы КИЖ-ін 
бітірген,   өзіндік   қолтаңбасын   танытып   үлгерген   жас   журналист, 
“Лениншіл жастың” редакторы Қажым Көшеков (бүркеншік есімі Эразм 
Торанский) те майданнан оралмады. 
Ұлттық баспасөз тарихында терең із қалдырған Аманғали Сегізбаев 
(1897-1944)   аса   көрнекті   жорналшы   болды.   Аманғали   Сегізбаев   өзінің 
шығармашылық   жолын   ақын   болып   және   “Еңбекші   қазақ”   газетінің 
Қостанай   уезіндегі   тілшісі   ретінде   бастады.   Ол   1923-1925   жылдары 
Орынборда   шыққан   қазақ   жастарының   тұңғыш   әдеби   журналының 
жауапты хатшысы, яғни редакторларының бірі болды. 1924 жылдан бастап 
майданға   аттанғанынша   “Еңбекші   қазақ”   -   “Социалистік   Қазақстан” 
газетінде өнімді еңбек етті. Үлкен дарын иесі Аманғали Сегізбаев немістің 
Кенигсберг (Калининград) қаласы маңында қаза болды.
Орынбордағы   Қазақтың   практикалық   халық   ағарту   институтының 
(ПИНО) түлегі Сабыржан Үсенов (1904-1943) бірнеше газеттерде жауапты 
қызмет атқарып, замандастарының құрметіне бөленді. Белгілі журналист 
Зейнолла   Тұрарбеков   (1909   жылы   туған)   Сабыржан   Үсеновты   “ісі, 
тәжірибесі,   білімдарлығы   жөнінен   көбімізден   көш   ілгері   тұрған   аға 
журналист   еді”   [340]   деп   еске   алады.   Ақын,   әрі   журналист   Несіпбай 
Манашев   (1910-1945)   жиырмасыншы   жылдары   “Тілші”   (қазіргі   Алматы 
облыстық   “Жетісу”   газеті)   редакциясында   журналистік   еңбек   жолын 
бастап, “Лениншіл жастың” жауапты редакторына дейін өсті. 1939 жылы 
Мәскеу КИЖ-ін бітіріп, соғысқа дейін “Социалистік Қазақстан” газетінің 
хабар   бөлімін   басқарды.   “Социалистік   Қазақстанның”   әдеби   қызметкері 
Зәкір Құсайынов (1898-1945), Әнуар Омарбеков (1911-1943), “Лениншіл 
жастың”   қызметкері   ақын   Әли   Есмәмбетов   майданға   аттанып,   қайтып 
оралмады.
1937-1938   жылдары   саяси   қуғын-сүргінде   сирей   түскен   қазақ 
журналистерінің   қатары   соғыс   жылдары   тағы   да   қатты   азайды. 
Тарихшылардың бастамасымен соңғы жылдары жергілікті жерлерде Ұлы 
Отан соғысында қаза тапқан жауынгерлердің тізімдері жасалып, облыстық 
“Боздақтар” кітаптарын том-том етіп шығару ісі қолға алынды. Егер бұл 
игі бастама ойдағыдай істеліп, аяғына жеткізілсе осы кітаптар негізінде 
республика   бойынша   қанша   қазақ   қаламгерлерінің,   облыстар   бойынша 
қанша   журналистердің   соғыс   майданында   қаза   тапқандығын   айқындау 
мүмкіндігі туады. Әр басылымның майданнан қайтпаған қызметкерлерін 
анық   жазатын   боламыз.   Ұлттық   шығармашылық   интеллигенцияға 
соғыстың тигізген шығын-зардабын нақтырақ түсініп, қаза болған барлық 
қаламгерлердің есімдерін білетін боламыз.
Мұрағаттық  құжаттарға  қарағанда, отызыншы жылдары Қазақстан 
Жазушылар одағы басқармасы аударма істеріне айрықша көңіл бөліп, жиі 
талқылады.   Орысша   жазылған   әдебиеттің   қазақшаға   аударылуы 
179

социалистік   мәдениет   құрылысының   өзекті   саласы   деп   қаралып, 
Компартияның Қазақстандағы басшылығы осы жұмыс саласына шұқшия 
қадалды.   Аудармашылардан   саяси   қателерді   іздеп   табумен   айналысқан 
адамдар пайда болды. Партия комитетіндегілер аудармашылар жұмысына 
көңілі толмай, қатал сынға алып, сөгіс беру, жұмыстан қуу сияқты жазалау 
шараларын жиі қолданды. 
Мысалы, БК(б)П Орталық комитетінің партиялық бақылау жөніндегі 
Қазақстандағы   өкілдігі   1935   жылы   мамырда   Бейсенбай   Кенжебаевты 
өзгелерге   үлгі   боларлықтай   жазалауға   шешім   қабылдады:   “Объявить 
строгий   выговор   тов.   Кенжебаеву   Б.,   члену   ВКП(б)   с   1928   г., 
политредактору   и   переводчику   ряда   книг   “Политбеседы”   Ингулова, 
“Краткая история ВКП(б)” Кнорина, “Беседы о ленинизме” Карпинского и 
др.,   за   систематическое   извращение   в   переводах   и   редактуре 
партлитературы” [341].
1936 жылы  27 қазанда   БК(б)П Қазақ   өлкелік комитетінің   бюросы 
А.С.Пушкиннің   қаза   болуына   100   жыл   толуына   байланысты   бірталай 
мәдени   шараларды   белгілеумен   қатар,   ақынның   қазақ   тілінде   3-томдық 
шығармалар   жинағын   басып   шығару   жөнінде   қаулы   қабылдап,   оның 
шығармаларын қазақшалауға ең үздік әдеби күштерді жұмылдырды. Бюро 
осы   тұста   БК(б)П   Қазөлкекомының   саяси-ағарту   жұмысы   секторының 
меңгерушісі   болып   қызмет   істеген   Ғабит   Мүсіреповтің   жетекшілігімен 
құрамында Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Сәбит 
Мұқанов,   Мұхтар   Әуезов   болған   шығармашылық   топқа   А.С.Пушкиннің 
туындыларын   қазақшаға   сапалы   аударылуына   барлық   жауапкершілікті 
артты [342]. 
Осы қасаң саясатқа байланысты Жазушылар одағының басшылығы 
да аудармашылар құрамын жиі талқылап, саяси тұрғыдан қате жіберді деп 
танылған   қаламгерлерге   сенімсіздік   көрсетіп,   оларды   аударма   ісінен 
аулақтату   туралы   шешімдерін   шығарып   отырды.   Айта   кету   керек, 
жазушылардың   материалдық   жағдайлары   өте   нашар   болған   осы   тұста 
аудармашылық   кәсіптің   маңызы   үлкен   еді.   Сондықтан   Қазөлкеком   мен 
Жазушылар   одағының   басшылығы   аударма   ісін   саудаға   айналдырды. 
Еркін   ойлы,   ұлтжанды   қаламгерлерге   аударма   бермей,   материалдық 
жағынан қысым көрсетті.
Ал   шыққан   тегі   кедей,   идеологиялық   жағынан   сенімді   делініп, 
аударма жұмыстары тапсырылған авторлардың білім деңгейінің, шеберлік 
дәрежесінің   кемдігі   көріне   берді.   Әдеби-көркемдік   сипаты   нашар 
болғанымен саяси тұрғыдан кіршіксіз аударылған кітаптар көбейді. Бұл, 
жалпы алғанда, сапасыз әрі түсінуге қиын туындыларды зорлықпен енгізу, 
ұлттық   танымға,   қазақ   мәдениетіне   коммунистердің   тигізген   соққысы 
болып табылды. 
1917-1941   жылдары   аудармалар   негізінен   орыс   тілінен   қазақ-шаға 
жүргізілді.   Бұл   аудармалардың   басым   бөлігі   саяси   мазмұндағы   әдебиет 
180

болды. “Интернационалды” аударған Ж.Аймауытов, Маркс пен Энгельстің 
“Коммунистік   партияның   манифестін”   аударған   М.Жолдыбаев, 
В.И.Лениннің шығармалар жинағын қазақшалаған Әзімбай Лекеров (1901-
1943),   Н.Островскийдің   “Құрыш   қалай   шынықты”   романын   аударған 
Хамза   Жүсіпбеков   (1900-1938),   коммунистерге   үлкен   еңбек   сіңірсе   де, 
репрессияның   құрбаны   болып   дүниеден   өтті.   Қуғын   көргенімен   тағдыр 
тәлкегінен   аман   қалған   Жүсіпбек   Арыстанов,   Ахмет   Елшібеков, 
Құрманбек Сағындықов,  Хасен Өзденбаев сынды аудармашылар көркем 
аударма   ісін   алға   бастыруға,   аудармашылардың   жаңа   ұрпақтарын 
тәрбиелеуге   көп   еңбек   сіңірді.   Көркем   аударма   мәселелерін   ғылыми 
дәрежеде зерттеп, осы тақырыпта диссертация қорғаған Сейділ Талжанов 
(1906-1972) орыс классикасын қазақ тіліне аударумен қатар, С.Сейфуллин, 
Б.Майлин,   М.Әуезовтің   шығармаларын   орыс   тіліне   шебер   аударушы 
болды. Ол Сәкеннің “Тар жол, тайғақ кешу”  тарихи-мемуарлық романын 
орысшаға аударды (И.Щеголихинмен бірге). Өміржан Майлыбаев (1915-
1967) ұзақ жылдар бойы аудармашылық қызметпен айналыса жүріп, тарих 
ғылымының   докторы,   профессор   болды.   1932   жылдан   “Лениншіл   жас” 
газетінің   әдеби   қызметкері   бола   жүріп   орыс   классиктерінің 
шығармаларын,   француз   жазушысы   Проспер   Меримэні   (“Кармен”) 
қазақшаға шебер аударған Әнуар Ипмағамбетовты (1912-1996) академик 
Зейнолла Қабдолов эстетикалық талғамы биік мәдениетті аудармашы [343] 
деп бағалады. 
Аударма ісінің негізінен бір бағытта жүргізілуі, орыс авторларының 
қазақша   кітаптарының   көбеюі   қазақтардың   орыстануына   қызмет   етті. 
Қазақшадан орысшаға аудару ісінің мардымсыз көлемде болуы кеңестік 
ұлт саясатының  әділетсіздігін  көрсетті. Қолдан  жасалған осындай  саяси 
кедергілер   мен   қиыншылықтарға   қарамастан   соғысқа   дейінгі   жылдары 
аударма   ісі   біршама   жолға   қойылып,   тәжірибе   жинақталды,   ұлттық 
аудармашылар кадрлары қалыптасты. Көркем әдебиетпен қатар ғылыми-
техникалық кітаптар, әсіресе білімнің сан-саласы бойынша оқулықтарды 
сапалы аударатын білікті мамандар өсіп-жетілді.
1937-1938   жылдары   Отандық   ғылымның   аса   ірі 
ұйымдастырушылары Санжар Аспандияров, Мирасбек Төлепов – екеуі де 
КСРО Ғылым Академиясының Қазақ филиалы төрағасының орынбасары 
болды, Сейітқали Меңдешев, Сәкен Сейфуллин ұсталып кетті. Сейітқали 
Меңдешевтің тұтқындалар алдында атқарған соңғы қызметі – Қазақ КСР 
Халық   Комиссарлар   Кеңесінің   жанындағы   Ғылым   істері   комитетінің 
төрағасы   еді.   1937   жылғы   27   қыркүйекте   БК(б)П   Алматы   қалалық 
комитеті оны халық жауы ретінде партиядан шығарды [344].
Ұлттық   шығармашылық   интеллигенциясы   ішінде   саяси   қуғын-
сүргінге ұшаратылғандардың өте үлкен бөлігін жоғарғы оқу орындарының 
оқытушылары   құрады.   Халық   Ағарту   Халық   комиссары   Темірбек 
Жүргеновтен (1898-1938) бастап, Нар-компрос аппаратында басшы қызмет 
181

атқарған   Сұлтанбек   Садықбеков   (1904-1938),   Совет   құрылысы 
институтының   директоры   Сермұхан   Бекбатыров   (1899-1938), 
Шымкенттегі   халық   ағарту   институтының   директоры   Мұхтар   Мурзин 
(1896-1937),   соңғы   атқарған   қызметі   Геология-барлау   институтының 
директоры   болған   Ыдырыс   Мұстанбаев   (1898-1937),   Алматы 
мединститутының   кафедра   меңгерушісі   Әлжан   Байғұрин   (1896-1938), 
Қазақ   кен-металлугрия   институтының   ректоры   Әшір   Бүркітбаев   (1906-
1938),   (бұл   кісі   аштық   жылдары   Риддер   қалалық   партия   ұйымын 
басқарды)   осы   институттың   оқытушылары   Мәулетхан   Мамыров   (1908-
1937),   Құлатай   Ақбердин,   КНИИМЛ-дың   Әзімбай   Лекеровтан   кейінгі 
директоры   Ғарифолла   Ысқақов   (1900-1938),   аударма   секторының 
меңгерушісі Нұғман Манаев (1894-1938), ғылыми қызметкерлері Қартқожа 
Тоғанбаев (1896-1938), Рахмет Шорманов (1905-1938) ұсталды. 
1938 жылдың ақпанында КазПИ-дің ректоры Шайхислам Бекжанов 
(1903-1938)   атылды.   Мұрағаттық   құжаттарға   қарағанда   ол   Ташкенттегі 
Казинпростың   алғашқы   түлектерінің   бірі   (1924),   1923-1929   жылдары 
Ортаазиялық   коммунистік   университетінің   оқытушысы,   кейін   Қостанай 
және   Орал   педагогикалық   институттарының   директоры   қызметтерін 
атқарған   зиялы   адам   болған.   Қазақ   пединститутының   ректорлығына   ол 
1935   жылғы   2   маусымда   бекітілген   еді   [345].   КазПИ-дің   жетекші 
оқытушылары профессорлар Халел Досмұхамедов, Құдайберген Жұбанов, 
кафедра   меңгерушісі   Шарафи   Әлжанов,   доценттер   Телжан   Шонанов, 
Молдағали   Жолдыбаев,   Ибадолла   Ақбергенов,   математик   Фейдахмет 
Әубәкіров (1908-1938) қаза тапты. 
КазПИ   жанындағы   рабфактың   директоры   Үмбет   Жаманов   (1890-
1938)   ұсталып   кетті.   Оның   қызы   Роза   Жаманова   КСРО   Халық   артисі 
атағына   ие   болды.   1937   жылдың   қазан   айында   болашақ   КСРО   Халық 
артисі   Бибигүл   Төлегенованың   әкесі,   Шығыс   Қазақстан   облысы 
Катонқарағай   аупарткомының   хатшысы   Ахмет   Төлегенов   (1904-1938) 
ұсталып кетті.
1917 жыл мен Ұлы Отан соғысының аралығындағы кезең қазақтың 
ұлттық шығармашылық интеллигенциясының қанды қырғынға ұшыраған 
заманы болды. Бұл кезеңде шығармашылық интеллигенцияның алғашқы 
ұрпағы болып табылатын – театр қызметкерлері, журналистер, ғылымның 
көптеген салаларындағы тұңғыш ғалымдардың шоғыры атылып-жойылды. 
Ұлттың  ары   мен   ұйтқысы,   рухани   күші   болған   алдыңғы   қатарлы 
азаматтардың   –шығармашылық   интеллигенцияның   бүкіл   бір   ұрпағының 
құртылып-жойылуының зардабы өлшеусіз ауыр болды. 
182

жүктеу/скачать 1,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: