Ўзбекистон республикаси
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| ганча
шакли. Равишдош ҳосил қилувчи бу шакл адабиётларда деярли қайд этилмайди. 1 Кўп ҳолда унга - гунча шаклининг варианти сифатида қаралади. Аммо - ганча шаклининг маъновий хусусияти унга мустақил равишдаги шакл сифатида қарашни талаб этади. Юқорида кўриб ўтилганидек, -гунча шакли луғавий шакл сифатида феълга «пайт», «шарт», «қиёс» оттенкасини берса, - ганча шакли асос феълни «тарз» маъносини бериш билангина нутққа олиб киради. Таққосланг: Шуни врач қ и л г у н ч а оёғи олти, қўли етти бўлиб югурди-ку, «аячаси!» (Ў.Ҳош.). - Ерда чўккалаб ў т и р г а н ч а «мен сенинг онангман» деб йиғлаган хотин хаёлимдан кетмасди (Ў.Ҳош.). Ҳатто боядан бери ўша томонга интилаётган чолим ҳам пуштага ч ў к к а л а г а н ч а оғир киприк қоқди. У қирғоқдаги кесакларни т а т а л а г а н ч а эмаклаб юқорига чиқа бошлади (Ў.Ҳош.). - ганча шаклли равишдошнинг ўзига хос хусусиятидан бири шуки, гапда равишдош ва ҳоким феълнинг фоили ҳар доим битта бўлади ва бу шакл ўзи шакллантираётган сўздаги «ҳаракат» маъносини кучсизлантириб, нутқда «тарз» маъно бўёғини орттирган ҳолда воқелантиради: Жиннидек ч и н қ и р г а н ч а закунчига талпиндим (Ў.Ҳош.). Равишдош шакли тизимининг луғавий шакл ҳосил қилувчилик хусусиятини кўриб ўтиб, унинг маъновий моҳиятини умумлаштирган ҳолда қуйидагича хулосалаймиз. Равишдош гарчи умумий, барқарор синтактик моҳиятга эга бўлса-да, ўзаро ўзга категория тажаллиси асосида хилма-хил маъновий парадигматик муносабатда бўлади. Хусусан, -гани ва - гунча шакли ҳоким 1 Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. Мас.муҳ. Ғ.А.Абдураҳмонов ва бошқ. –Т.: Фан, 1972, –Б. 141. 332 феъл ифодалаган ҳаракатдан кейин юз берувчи ҳаракатни ифодалайдиган кўрсаткич қаторини ҳосил қилади. Шу билан бирга, у ўзига хос хусусияти асосида тенг қийматли зиддият ҳосил қилади. Аниқроғи, - гани шакли ўзида майл категорияси тажаллиси кучлилиги ҳамда бажарувчининг яккалиги билан бунга салбий муносабатда бўлган ва ўзида замон категорияси тажаллиси кучли даражада мавжуд бўлган - гунча шаклига қарама-қарши туради. - гач ва (-и)б шакли тобе ва ҳоким феъл ифодалаган ҳаракатнинг бажарувчиси билан ўзаро зидланади. Тобе узв -(и)б кўрсаткичи билан шаклланганда, ҳар иккала феъл субъекти битта бўлади: Салим хатни ўқиб ўйланиб қолди. Тобе ўзв - гач кўрсаткичи билан шаклланганда тобе ва ҳоким феъл бажарувчиси битта ҳам( Салим хатни ўқигач, ўйланиб қолди ), бошқа-бошқа ҳам( Салим хатни ўқигач, ҳалим ўйланиб қолди) бўлиши мумкин. Кўринадики , Салим хатни ўқиб, ўйланиб қолди гапида ўқимоқ ва ўйланмоқ феълининг бажарувчиси бошқа-бошқа бўлиши мумкин эмас. - гач шаклида бунга тўсиқ бўлиш имконияти йўқ. Бундай зиддиятли нуқтани ҳар бир шакл мисолида кўплаб келтириш мумкин. Ортиқча тафсилотдан тийилиб, равишдош шакли парадигматик муносабатини яхлитлик нуқтаи назаридан хулосалашга ҳаракат қиламиз. «Феълни феълга боғлаш» умумий грамматик маъноси остида бирлашган шакл даставвал «бошқарувчи феъл ифодалаган ҳаракат пайтига муносабат» белгиси остида приватив зиддият ҳосил қилади. - а / жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|