Ўзбекистон республикаси

336 
ёрдамида сифатдош ясалиши жуда пассив ҳодиса. Бу аффикс билан 
ясалган айрим сўз феълдан кўра сифатга кўпроқ яқин туради: 
о қ а р сув, с 
ў н м а с ҳаёт
каби. Ҳозирги келаси замон феълининг 
келади, ишлайди
ва 
келадиган, ишлайдиган
типидаги формаси келиб чиққач, 
-(а)р
аффикси 
ёрдамида ясалувчи форма ҳозирги келаси замон феъли формасига 
айланган». 
1
Бу шаклнинг бўлишсиз кўриниши -
мас
айрим ўринда тамоман янги 
лексема ҳосил қилувчанлик хусусиятига эга бўлади, яъни сўз луғавий 
маъносига таъсири «жиддийлашади». Академграмматикада сифат ясовчи 
санаб ўтилар экан, «каммаҳсул ясовчи» сифатида 
(-мас)
шакли ҳам 
берилиб қуйидаги келтирилади: 
ўтмас (пичоқ), индамас (одам), бўлар-
бўлмас (гап), билмас (бола), тиниб-тинчимас(киши).
2
Ўзбек тили 
грамматикаси бўйича яратилган бошқа асосий дарсликларда ҳам
3
бу шакл 
«асли сифатдош ясовчи бўлиб, ҳозирги ўзбек тилида 
-(а)р, -мас
аффикси 
ёрдамида сифатдош ясалишнинг пассивлашиб кетиши натижасида, мазкур 
аффикс ёрдамида сифат ясалиши активлашиб бормоқда» деб изоҳланади.
4
Академграмматиканинг 
ва 
юқорида 
айтилган 
дарсликнинг 
«Сифатдош» баҳсида эса 
-(а)р
шаклининг бўлишсиз кўриниши деб -
мас
шакли кўрсатилиб, мисол тариқасида 
сўнмас ҳаёт 
бирикмаси берилган. 
Хўш, бу шакл асли сифат ясовчими ёки сифатдош ҳосил қилувчими деган 
саволнинг туғилиши табиий. Чунки 
ўтмас пичоқ
ва 
сўнмас ҳаёт
бирикмасининг орасида деярли ҳеч қандай тафовут йўқ эканлигини сезиш 
қийин эмас. Ҳар иккала шаклда ҳам ҳаракат маъносига қараганда белги 
маъноси устунлик қилмоқда. Аниқроғи, ҳар икки бирикмадаги 
-мас
шаклининг луғавий маънога таъсири бирдек кучли бўлиб, бу шакл луғавий 
шакл ясовчиликдан кўра, янги лексема ясовчиликка яқин туради. Айрим 
ўринда сифатдошнинг сўзшакл ҳолида бошқа сўз туркумига кўчиши юз 
1
Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. Мас.муҳ. Ғ.А.Абдураҳмонов ва бошқ. –Т.: 
Фан, 1972, –Б. 514.
2
Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. Мас.муҳ. Ғ.А.Абдураҳмонов ва бошқ. –Т.: 
Фан, 1972, –Б. 284. 
3
Шоабдураҳмонов Ш., Асқарова М., Ҳожиев А. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. I қисм. –
Т.: Ўқитувчи, 1980. –Б. 191. 
4
Ярцева В.Н. Иерархия грамматических категорий и типологическая характеристика языков // 
Типология грамматических категорий. –М., 1975. –С. 191. 

337 
беради. ҳозирда от туркумига мансуб 
чопар, каллакесар, бешиктерватар
каби бирикув тарихан сифатдош шакли бўлиб, уни 
-(а)
р шаклининг 
луғавий маънога таъсири кучайиши натижасида сўз ясовчилик касб этиши 
деб изоҳлаш мумкин. Юқоридагидан келиб чиқиб, 
-мас
ва унинг бўлишли 
-(а)р
шаклини тамоман сўз ясовчи сирасига киритиб юбориш мумкинми 
деган ўринли савол туғилади. Нутқимизда қўлланувчи «
К е т а р одамга 
йўл яхши», «Ў л а р ҳўкиз болтадан қайтмас», «А й т а р гапни айт, а й т 
м а с гапдан қайт», «Мол т о п м а с йигит бўлмас, ўғил т у ғ м а с аёл 
бўлмас»
каби Мақ. ва афоризм таркибидаги, шунингдек, жонли 
сўзлашувдаги «
Опамнинг к е л а р вақти яқинлашган эди», «душанбага ў т 
а р кечаси», «гиёҳ у н м а с жой»
каби бирикмадаги мазкур шаклнинг сўз 
ясаш эмас, луғавий шакл ясашга мойиллиги аниқ сезилиб турибди. 
Демак, 
-(а)р
ва унинг бўлишсиз кўриниши бўлган 
-мас
шакли ҳозирда 
сўз луғавий маъносига таъсири доирасига кўра айрим ўринда сўз ясовчи, 
айрим ўринда луғавий шакл ясовчи сифатида аффиксал омонимияни 
келтириб чиқаради. Мазкур шакл сўз ясовчи сифатида ҳам, луғавий шакл 
ясовчи сифатида ҳам унумли аффикс сирасидан чиқарилади. Умуман, 
сифатдошнинг сифатга ўтиши туркий тил тараққиётида типик ҳодиса. 
-қ(-
иқ, -уқ, уғ), ғин(-ғин, -қин, -кин), -гун(-кун, -қун), -гу(-ку, -қу, -ғу, -ги, -қи), -
қур(-ғур, гир, -ғир, -қир) 
ва шу каби айрим феълдан от ва сифат ясовчи 
қўшимчанинг барчаси тарихан сифатдош шакли сифатида амал қилган.
1
Бугунги кунда луғавий маънога муносабатнинг ўзгаришига қараб, 
-(а)р, -
мас
шакли мисолида сифатдошнинг сифатга кўчиши – ўтиш жараёнининг 
гувоҳи бўлиб турибмиз. 
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, -
(а)р
шакли луғавий шакл ҳосил 
қилувчи сифатида нутқда ўзи воқелантираётган феъл лесеманинг аташ ва 
вазифа семасига сезиларли таъсир этади, яъни асос феълдаги «ҳаракат» ва 
«бошқарувчилик» хусусиятини «сиқиб», унга «белги» ва «тобе узвлик» 
хусусиятини акс эттиради: 1. 
Е м а с ерга ўт битар, И ч м а с ерга сув 
битар 
(Мақ.). 2. 
Сувни сеп с и н г а р ерга, Сўзни қил с и ғ а р ерга
(Мақ.). 3. 
К ў р и н м а с бало - оёқ остида
(Мақ.). 4
. Завол кўрма ҳеч қачон, ўлкам, 
1
Нигматов Х.Г. Функциональная морфология тюркоязычных памятников XI–XII вв. –Т.: Изд. 
Фан,1989. Мухторов Ж.З. История развития причастных форм в узбекском языке: Автореф. дисс... док. 
филол. наук. –Тошкент, 1971. 

338 
Завол б и л м а с шу ёшинг билан
. 5
. Менинг бу оламда ўз а й т а р сўзим, Ва 
ўзим с и ғ и н а р мозорларим бор
(А.Орип.). 

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: