Ўзбекистон республикаси
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
| Суҳбатда Мастоннинг
салмоғи тобора ортмоқда эди. Илгари “синглим” деб турган йигитлар сал ўтмай “опа” дейдиган бўлишди. (А.Қаҳ. “Мастон”) Табиийки, бу мисолда мазкур бирлик метафорик кўчма маънода қўлланилган. Маълумки, кўчма маъно ҳосил қилишнинг умумий қонунияти “сўзнинг семантик структурасидан айрим семани нейтраллаштириш, четлаштириш ва унинг эвазига бошқасини қучайтириш. 1 Морфеманинг умумий маъносини аниқлашда ҳам худди шундай йўл тутилади. Чунончи, тадқиқотчи бирлик сон умумий грамматик маънони “аниқ, ноаниқ миқдорни ифодалаш”, кўплик сон умумий грамматик маъносини “ноаниқ миқдорни ифодалаш” сифатида белгилайди. Умумлисоний маъно шу умумий маънога тегишли бўлмаган барча бегона тажаллини идрокий йўл билан эътибордан соқит қилиш асосида ҳосил қилинади. Биз кўриб ўтган кўплик сон шакли [-лар] нутқда ҳурмат маъносини ҳам ифодалаши мумкин. Аммо бу маъно [-лар] шаклининг умумий грамматик маъносига кирмайди. У умумий грамматик маъно билан бирга ҳамроҳ маъно сифатида юзага чиқиши ҳам, чиқмаслиги ҳам мумкин. Ёки [-моқда] шаклининг турли матний ва услубий қўлланиши мавжуд: насрий матнда образли ифодани, лирик шеърда кўтаринки ифодани бера олиш каби кўплаб хусусий маъно- вазифага ҳам эга. Аммо [-моқда] шакли мавжуд бўлган бир неча гапни қиёслаганда, улар орасидаги умумийлик “иш-ҳаракат нутқ пайтида давом этаётганлигининг ифодаси” эканлигига ишонч ҳосил қиламиз. Жумладан, [ WP m ] синтактик қолипи ҳам худди шундай келтириб чиқарилган. Гапнинг синтактик қурилишини аниқлаш учун нутқдаги гапдан носинтактик категория кўриниши –интонацион тугаллланганлик, гапнинг ифода мақсадига кўра тури, модал маъносига кўра тури ва бошқа бирма-бир олиб ташланган. Марказий бўлак аниқланиб, фикр ифодалаш кесим вазифасидаги сўзда мужассамлашганлиги, шу сўзнинг валентлиги асосида гап ҳосил қилинганлиги, унинг икки қисмдан [W]-луғавий маъно ифодаловчи қисм 1 Неъматов Ҳ. Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асоси. –Т.: Ўқитувчи, 1995. 86 ҳамда [P m ]-кесимлик кўрсаткичи қисмидан иборат эканлиги, бу қолипнинг умумий лисоний характер касб этиши ҳақида хулосага келинган. Натижада, биз хулоса қилиб айта оламизки, УЛМ (умумлисоний маъно) хоҳ фонема, морфема, лексема ёки конструкция босқичида бўлсин, нутқий ҳодисани, хусусийликни формал мантиқ асосида четлаштириш ва мавҳум умумийликни ҳосил қилиш асосида эмас, балки луғавий бирликнинг яшаётган парадигмасида, онгда мавжуд бўлган муносабати тизимидан очилади ва бу умумий маъно нутқий воқеаланишни тушунтиради, унга нисбатан умумийлик, моҳият, имконият, сабаб мавқеида бўлади. Лисоний умумий маъно ҳақида гапирганда умумлисоний маънога ёндош, ҳамроҳ ва омонимик маънони фарқлаш зарур бўлади. Умумлисоний маъно таркиби мураккаб. Чунки нутқда лисоний бирлик ёхуд грамматик шакл баъзан умумлисоний маъносида бўлмаган маънони, ҳамда ўзи учун хос бўлган умумий яъни ихтисослашган маънони ифодалаш жараёнида умумий маънога ёпишган, ундан ташқарида бўлмаган маънони ҳам юзага чиқариш имкониятига эга. Умуммаънодан ажратиб бўлмайдиган ва унга дахлдор маъно ёндош маъно атамаси остида, умумлисоний маънога дахлдор бўлмаган “бегона” маъно эса ҳамроҳ маъно атамаси остида олимларимиз томонидан таҳлилга тортилган. 1 Морфологик шаклни тадқиқ қилган Б.Менглиев умумий грамматик маънонинг асосини категориал маъно, умумий грамматик маъно таркибига кириб, моҳиятга мансуб бўлмаган, аммо у билан диалектик яхлитлик ҳосил қилган маънони ёндош маъно, умумий грамматик маъно таркибига кирмайдиган, шакл моҳиятига мансуб бўлмаган маънони ҳамроҳ маъно сифатида белгилади ва умумлисоний маънони очиш йўлини аниқлади. Юқорида таҳлилимиз манбаси бўлган сон категориясига мурожаат қилайлик. Сон миқдор ифодалашга ихтисослашган морфологик ҳодиса. Ушбу миқдор маъноси “ноаниқ”, “аниқ”, “сифат”, “бўлинувчан”, “бўлинмас” каби унсур билан бирга диалектик яхлитликда юзага чиқади. Чунончи, дейлик [-лар] шакли миқдорий кўплик ифодалар экан, у билан 1 Нигматов Х.Г. Функционалная морфология тюркоязычных памятников XI–XII вв. –Т.: Фан, 1989; Менглиев Б., Абузалова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. –Қарши, 2005; Шаҳобиддинова Ш. Грамматик маъно талқини хусусида: филол.фан.номз. ...дисс...автореф. –Самарқанд, 1993. 87 бир пайтнинг ўзида “бўлинувчан-бўлинмаслик”, “ноаниқ” каби белгини – ёндош маънони воқелантириб юборади. Бошқача айтганда, миқдор белгиси ҳеч қачон сифат белгисисиз юзага чиқмайди. [-лар] шакли нутқда “ҳурмат” маъносини ифодалаши мумкин: жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|