Ўзбекистон республикаси



Pdf көрінісі
бет41/303
Дата03.12.2023
өлшемі3,07 Mb.
#133510
түріМонография
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   303
Функционалистлар
– “Прага тилшунослиги тўгараги” тадқиқ 
тамойили билан алоқадор бўлган тилшунослик оқими Г.Пауль 
назариясини ривожлантириб, ҳар бир лисоний бирлик ўз зотий онтологик 
маъно (функцияси)га эга ва шу функция асосида нутқда ранг-баранг маъно 
бўёғига эга бўлади, деган ғояни илгари сурган бўлса, 
дескриптивистлар

аксинча, лисоний бирликнинг маъноси фақат нутқда, қўшни бирлик 
таъсирида ҳосил бўлади, деган фикрни билдирган. Айрим ишда эса ҳар 
иккала тамойилни аралаштириш ҳоли ҳам учрайди. Чунончи, келишик 
шаклининг система сифатидаги тадқиқи билан шуғулланган З.Қодиров 
1
Нигматов Х.Г. Функционалная морфология тюркоязычных памятников XI–XII вв. –Т.: Фан, 
1989; Нигматов Х.Г., Абдуллаев К.М., Банару В.И., Махмудов Н.М., Мухаммедова Д.А., Нурманов А. 
Структура предложения и актуальные вопросы синтаксиса тюркских языков. (тезисы формально – 
функционального исследования) // Советская тюркология, - 1984, -№5. 


92 
тадқиқот ишининг 1- бобида келишикнинг зотий маъноси мавжудлиги 
ғоясини илгари сурган ҳолда, 2- бобида келишик шаклининг маъноси 
матндагина ҳосил бўлиши мумкинлиги ҳақида фикр билдиради. Бу унинг 
қуйидаги сўзидан равшан: 
“-дан
нинг чиқиш келишиги формаси эканлиги келишик 
парадигмасига тушганда аниқланади. Чиқиш келишигининг маъноси 
конкрет қўлланишга нисбатан умумийдир”.
1
Зотийликка қаратилган ушбу фикрга зид жумла тадқиқот ишининг 62- 
бетида кузатилади: “Ўрин келишиги ўзбек тилида бошқа келишик каби 
таркибида турган сўз маъносига ва шу сўзни бошқариб келган сўзнинг 
маъносига қараб ... қатор маънони ифодалайди”. 
Тил қурилишининг субстанциал диалектик тадқиқ усули дастлаб 
Прага тилшунослик мактаби намояндасининг, энг аввало, Р.Якобсоннинг
ишидан бошланганлигини таъкидлашга тўғри келади. Келишикнинг 
умумий маъноси матндаги хусусий маънонинг умумий мажмуи эканлиги 
илк бор мазкур олимнинг ишида қайд этилган.
2
1926 йилда ташкил қилинган Прага лингвистик тўгараги ўз атрофига 
рус лингвист олими – Н.Трубецкой, Р.Якобсон, С.Карцевский; чех 
тилшуноси–В.Матезиус, В.Скаличка, Ф.Травничек кабини бирлаштирди. 
Прага лингвистик тўгараги (ПЛТ)нинг “Труды” кўп томли нашри таъсис 
этилган эди. Мазкур нашрнинг I томида Прага лингвистик тўгарагининг 
тилга формал-функционал, субстанциал ёндашув билан алоқадор тезиси 
эълон қилинган. Тезисда келтирилган қуйидаги фикр тилнинг функционал
система эканлигини яна бир карра тасдиқлайди: “....язык есть система 
средств выражения, служащая какой-то определенной цели. Ни одно 
явление в языке не может быть понято без учёта системы, к которой этот 
язык принадлежит. Славянская лингвистика также не может игнорировать 
этот актуальный комплекс программ”.
3
1
Қодиров З. Ўзбек тили грамматик категориясини систем тадқиқ этиш (Келишик категорияси) : 
филол.фан.номз. ...дисс...автореф. –Самарқанд, 1993, 21- б.
2
Якобсон Р.О. Заключительное слово по докладу // IV международный съезд славистов. 
Материалы дискуссии.Т.2. Проблемы славянского языкознания. –М., 1962. стр.47–48. 
3
Звегинцев В.А. История языкознания XIX-XX веков в очерках и извлечениях. Часть II. –М.: 
Просвещение, 1965. –С. 123. 


93 
Р.Якобсон қарашида умумграмматик маъно муаммоси, Н.Трубецкой 
изланишида фонеманинг умумлисоний маъноси, фонологик зиддият
ўрганилган бўлса, Л.Ельмслев ишида нутқ фаолиятида лисон ва нутқ 
босқичини фарқлашга қаратилган масалани кузатамиз. 
Прага лингвистик тўгарагида, хусусан, Р.Якобсон, В.Скаличка, 
А.В.Исаченко тадқиқотида ҳар бир лисоний бирлик, жумладан, грамматик 
шакл ўз умумий маъносига эга эканлиги ғояси илгари сурилди ва 
Р.Якобсон ҳамда А.Исаченко бу умумий маънони грамматик шакл 
(лисоний бирлик) нутқда воқелантириши мумкин бўлган хусусий 
маънодаги умумийлик, яъни формал логиканинг хусусийликда 
умумийликни ажратиш тамойили асосида ҳосил қилинган мавҳум 
умумийлик сифатида тавсифлади. Тил қурилиши талқинига субстанциал 
ёндашишга асос бўлган олдинги давр самарали куртаги ҳам мана шунда – 
ҳар бир лисоний бирликнинг зотий табиатида унинг нутқий воқеланиши 
учун асос бўладиган ва ранг-баранг хусусийлик билан мураккаблашган 
ҳолда нутқда воқеланадиган мавҳум умумий маъно (функция)нинг 
бирликнинг онтологик табиатида мавжудлик назарияси бўлди ва бу 
даврни тил қурилиши талқинига субстанциал ёндашиш


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   303




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет