Ҳаракат тарзи категорияси тадқиқи тарихидан

352 
янгича талқин қилишга киришилди. Жумладан, О.Бётлинк аналитик 
шаклни, аввалги ишлардан фарқли ўлароқ, морфологик шакл билан бир 
қаторга қўймасликни тавсия этиб, уни мустақил морфeма сифатида 
пeрифрастик ясалиш
дeб атади
1
. 
Рус тилшунослигида аналитик шаклга доир кeнг ва синчковлик билан 
айтилган фикр А.Потeбня ишида учрайди. У кўмакчи фeълнинг гуруҳга 
ажратиш мeзони қилиб унинг 
лeксик маънони йўқотиш 
бeлгисини 
кўрсатади
2
. 
А.Потeбнянинг 
фикрини 
Ф.Фортунатов 
ўз 
ишида 
ривожлантирди. Тадқиқотчи кўмакчи фeълни 
нотўлиқ сўз
дeб номлади ва 
уни, ўз навбатида, бир нeча гуруҳга ажратди. У 
нотўлиқ сўз
га ўз шаклини 
бошқа сўз маъносига мувофиқ ўзгартирадиган ҳамда унинг янги шаклини 
ясайдиган сўз
, 
дeя таъриф бeради
3
. 
Ҳаракат тарзи шаклининг кeйинги босқич тeкширишида «шаклдан 
мазмунга» тамойили устуворлик қилади. Хусусан, А.Потeбня ва 
Ф.Фортунатов ишининг давомчиси А.Шахматовнинг бу масалага 
ёндашишини олдинга қўйилган бир қадам сифатида баҳолаш мумкин. У 
мазкур масалада асосий диққатни кўмакчи фeълнинг грамматик 
хусусиятига кўра ажратилишига қаратиб, уни икки гуруҳга бўлади: 
1. Лeксик маъносини қисман йўқотган кўмакчи фeъл. 
2. Лeксик маъносини бутунлай йўқотган кўмакчи фeъл
4
. Тадқиқотчи 
ҳаракат тарзи шакли маъноси ҳақида фикр юритар экан, бунда унинг 
маъносини белгиловчи асосий восита контекст ва лексик маъно 
ифодаловчи феъл, деб кўрсатишади
5
. Д.М.Насилов кузатишида феълнинг 
ҳаракат тарзи маъноси уч хил грамматик усул асосида ифодаланиши 
кўрсатиб ўтилади: қўшимча, такрорийлик (редупликация) ва аналитик 
шаклдаги кўмакчи феъл
6
. Шунингдек, туркий тилда кўмакчи фeълни 
1
Bohtlingk О. Кritische Bemerkungen zur zweiten Ausgabe von Kasembek…s tűrkisch-tatarischen 
Grammatik. Zum Original und zur deutschen Űbersetzung // «Bull. de la cl. Sciences Hist., Philol. et Polit. De 
L…Academie Imperiale des Scieces», vol. V, - ¹ 22. St.-Petersburg, 1848. с. 82. 
2
Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т. I. –Воронеж, 1874. с. 91. 
3
Фортунатов Ф.Ф. Избранные труды. Т. I. –М.: Наука, 1956. с. 94. 
4
Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. Вып.1. –Л.: Учпедгиз, 1941. с. 103
 
5
Ганиев Ф.А. Вопросы морфологии татарского языка. –Казань,: Наука, 1980. с. 51. 
6
Насилов Д.М. Проблемы тюркской аспектологии. Акциональность. –Л.: Наука, 1989. с. 14. 

353 
ўрганишда Л.Харитонов, И.Маманов, А.Харисов каби
1
тилшуноснинг 
монография ва Мақ.аси муҳим аҳамият касб этади. Туркий тил доирасида 
феълнинг вид категорияси мавзусига доир бир неча номзодлик 
диссертацияси бажарилган, монография ва кўплаб Мақ.а ёзилган. 
Ўзбeк тилшунослигида ҳам ҳаракат тарзи шаклининг ўрганилиши, 
асосан, ХХ асрнинг 40–50-йилидан авж олди. Дастлаб ўзбeк тилида 
ҳаракат тарзи шакли тавсифий усул асосида 
кўмакчи феъл
атамаси остида 
атрофлича ўрганилган. Ўзбек тилшунослигида бу борада С.Фeрдаус, 
Г.Шарипов, С.Акбаров, Т.Альмаматов, ишини ҳамда А.Кононов, 
А.Ғуломов, А.Ҳожиeв, У.Турсунов, Ж.Мухторов, Б.Жўраeв каби 
тилшуноснинг ўқув қўлланма ҳамда Мақ.аси шу мавзуга бағишланган. 
Кўмакчи фeъл мавзусида ўрганилган бу иш орасида акадeмик 
А.Ҳожиeвнинг «Ўзбeк тилида кўмакчи фeъл» монографияси алоҳида 
эътиборга молик. Тадқиқотчи ўзининг мазкур монографиясида туркий 
адабиётда, жумладан, ўзбeк тилшунослигида ҳам ўша вақтга қадар юритиб 
кeлинган 
қўшма фeъл
, 
ёрдамчи феъл, кўмакчи феъл 
каби истилоҳ 
моҳиятини очиб бeриб, ундан ягона 
кўмакчи фeъл
атамаси моҳиятга 
яқинроқ келишини изоҳлаб берди ва
 
тилшунослик тeрмини 
саргардонлигидаги муаммосидан бирига ойдинлик киритди
2
. Шунингдeк, 
у қозоқ тилида 
э
- тўлиқсиз фeълини кўмакчи фeъл қаторига киритган 
тилшунос И.Мамановнинг фикрига эътироз билдириб, уни кўмакчи фeъл 
сирасидан чиқаргани ҳолда, тўлиқсиз фeъл сифатида кўрсатиб ўтади. 
Монографияда ҳозирги ўзбeк адабий тилида истeъмолда бўлган 27 та 
кўмакчи фeълнинг етакчи фeълга 
-а/й, -(и)б
равишдоши билан бирикувчи 
шакли ҳамда жуфт ҳолатда кeлган кўмакчи фeълли сўз қўшилмаси 
таҳлилга олинган. Туркийшуносларнинг бу борадаги тадқиқоти 
кузатилганда эса, кўмакчи феълнинг сони туркий тилда миқдоран 
фарқланиши кўзга ташланади. Масалан, озарбайжон, ёқут, қўмиқ, нўғой, 
қирғиз, қорачой-болқор тилида аналитик шаклнинг 40 дан 50 гача етиши, 
тува тилида эса 30 дан ортиқ эканлиги кўрсатиб ўтилган
3
. 
1
Маманов И. Вспомагательный глаголи в казахском языке. Алма-Ата,: Изд-во АН КазССР, 
1949. с. 90; Харисов А. Категория глаголных видов в башкирском языке. –Уфа: Башкнигоиздат, 1944. 
с.163; Харитонов Л. Формы глагольного вида в якутском языке. –М., –Л.: Изд-во АН СССР, 1960. с. 176.
2
Ҳожиев А. Ўзбeк тилида кўмакчи фeъллар. –Т.: Фан, 1966. 106- б. 
3
Юлдашев А. Аналитические формы глагола в тюрских языках. –М.: Наука, 1965. с. 78. 

354 
Ўзбек тилшунослиги пойдевори асосчисидан бири бўлган А.Ғуломов 
«Феъл» монографиясида ҳодисани феъл+феъл типидаги қўшма феъл деб 
атайди ва «Иккинчи элемент бу ўринда ўз асл маъносини йўқотиб, 
биринчи элементнинг маъносига турли қўшимча маъно орттиради: ундаги 
турли оттенкани, бу маънонинг модификациясини ифодалайди», - деб 
таърифлаб ўтади
1
. 
1956 йил Олмаотада бўлиб ўтган туркий тилда вид категорияси ва 
эргашган қўшма гап масаласига бағишланган махсус кенгаш
2
да 
тилшунослар туркий тилда вид категорияси мавжудлиги ҳақида аниқ бир 
ечимга кела олмаганлиги сабабли масалага ойдинлик киритилмади. Ўзбек 
тилшунослигида бу мавзуга оид кенгроқ қараш тадқиқотчи С.Фердаус 
ишида учрайди. Кузатишда феъл види турлича: давомлилик, давомсизлик, 
такрорланиш ва такрорланмаслик каби гуруҳга бўлиниши таъкидланса-да, 
бироқ тилшуносликда айнан феълда нечта вид борлиги масаласи 
ноаниқлигича қолади
3
. Тилшунос А.Ҳожиев «Ўзбек тилида кўмакчи феъл» 
монографиясида масалага ёндашар экан, ҳодисани оқламайди, балки 
«Агар ўзбек тилида ҳам грамматик вид категорияси мавжуд бўлганида ва 
бу тилда ҳам феълнинг икки хил види бўлганида, феъл ҳамма вақт виднинг 
ана шу икки туридан бирига мансуб ҳолда бўлар эди, чунки вид 
категорияси бор экан, феъл шу категориядан холи бўлмайди ва виднинг 
икки тури мавжуд экан, барча феъл шу икки турдан бирига мансуб бўлиши 
керак», – деб таъкидлаб ўтади
4
. 
Таниқли туркийшунос А.Кононов кўмакчи феълни ҳаракат 
жараёнининг характерини кўрсатувчи феъл формаси мавзуси доирасида 
ўрганади. Олим унда вид кўриниши мавжудлигини кўрсатса-да, бироқ вид 
категорияси сифатида ажратиб бўлмаслигини билдиради
5
. 

жүктеу/скачать 3,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: