Ўзбекистон республикаси
Келишик шакли. Бош келишик
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
- Бұл бет үшін навигация:
- ўқитувчи . Дил қулфи – тил
| Келишик шакли. Бош келишик
. Бош келишик (қисқ. БК) 0 шаклли бўлиб, унинг моҳияти бошқа келишикка қарама-қарши қўйилиш асосида белгиланади. бош келишик даги сўзшакл гап таркибида тобе мавқедаги истаган гап бўлаги, сўз ёки гап кенгайтирувчиси бўлиб кела олади. Мисол: Эга: Деразамнинг олдида бир туп ўрик оппоқ бўлиб гуллади . (Ҳ.Олим.) Аниқловчи: Билим - бахт калити . (Мақ.) Тўлдирувчи: Кўрпангга қараб оёқ узат . (Мақ.) Ҳол: Шип этди, Шибирғон кетди. (Топ.) Дарслик ва қўлланмада бош келишик кесим вазифасидаги сўзни ҳам шакллантиради дейилади: Отам – ўқитувчи . Дил қулфи – тил каби. Бироқ бунда ўқитувчи, тил сўзшакли кесим вазифасида бўлиб, бошқа бўлакка мутлақ ҳоким. Келишик категориясининг синтактик моҳияти эса «синтактик қурилмада олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш». Бу моҳият нуқтаи назаридан келишикка муносабатда бўладиган бўлсак, кесимда бош келишикни қидириш мантиқсиз. Чунки, а) кесимлик категорияси таркиби мураккаб бўлса-да, унда келишик шакли мавжуд эмас; б) келишик категорияси умумтуркумий категория экан, унда кесим вазифасидаги барча мустақил сўзда келишикни қидиришга тўғри келган бўлур эди; в) келишик категорияси синтактик моҳияти «олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш» экан, кесим энг охирги сўз бўлиб, ундан кейин боғланадиган бирлик йўқ; г) айрим тадқиқотда бундай пайтда келишик маъноси ва вазифаси ўта даражада кучсизлашади, дейилади. Аслида бунда кучсизлашиш шу даражадаки, келишик моҳияти мутлақо воқеланмайди – «кўринмайди». Бу эса ушбу позицияда келишикни қидирмасликни тақозо қилади. 1 Неъматов Ҳ. -га ва -дан келишик қўшимчасининг функционал алмашинига доир // Ўзбек тили ва адабиёти, 1973, --№ 4; Неъматов Ҳ. Чегара келишиги // Ўзбек тили ва адабиёти, 1971, --№ 4; Қодиров З.М. Ўзбек тили грамматик категориясини систем таҳлил этиш (Келишик категорияси) : филол. фанлари номз. ... дисс. автореф. –Самарқанд, 1983; Нурмонов А., Шаҳобиддинова Ш., Искандарова Ш., Набиева Д. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Морфология. –Т.: Янги аср авлоди, 2001. –Б. 75–100. 400 Тилшунослар туркий тилларда «бош келишикдаги сўз гапнинг хоҳлаган бўлаги бўлиб кела олиши»ни таъкидлашади. бош келишик нинг бу хусусияти бошқа келишикнинг ўрнини алмаштира олиши билан белгиланади. Аммо бу имконият чегараланган. келишик категорияси системаси икки микросистемадан иборат: бош келишик, қаратқич келишиги (қисқ. ҚК), тушум келишиги (қисқ. ТК) ва жўналиш келишиги (қисқ. ЖК), Ўрин-пайт келишиги (қисқ. ЎПК), чиқиш келишиги (қисқ. ЧК). Бош келишик биринчи микросистемага мансуб бўлганлиги учун унинг қаратқич келишиги ва тушум келишигини алмаштириши бемалол. Жўналиш келишиги, ўрин-пайт келишиги ва чиқиш келишиги га нисбатан бу имконият ниҳоятда чегараланган. Масалан, икки кун жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|