Ўзбекистон республикаси
да айтилган (макон). Чиқиш келишиги
жүктеу/скачать 3,07 Mb. Pdf көрінісі
|
9690089a-e551-4f56-b4a9-9a2e62630397
| да
айтилган (макон). Чиқиш келишиги . Чиқиш келишиги ягона кўрсаткичга эга: -дан . Бу қўшимча кўрсатиш олмошига қўшилганда бир н товуши орттирилади: уҚданқундан, шуҚданқшундан . Айтилганидек, бош келишик билан чиқиш келишигининг ўрин алмашиши ниҳоятда чекланган: нон дан енг-нон енг, чой дан ичинг-чой ичинг каби. Чиқиш келишиги даги сўз гап таркибида ҳол, 402 тўлдирувчи, эга, кесим вазифасида келади. Эга ва кесим вазифасида келганда чиқиш келишиги моҳияти воқеланмагандек туюлади. Мисол: Мунирада шу китоб дан бор. Ҳижолати вазифани бажармагани дан . Эътибор қилинса, бунда лисоний қисқарув мавжуд: Мунирада шу китоб дан (бир нечтаси) бор. Ҳижолати вазифани бажармагани дан (дир) . Биринчи гапда аслида бир нечтаси сўзшакли эга, иккинчи гапда -дир (турур) кесим бўлган. Чиқиш келишиги тушум келишиги билан ҳам ўрин алмашиши мумкин. Бунда семантикада фарқ сезилади: нон дан енг-нон ни енг, чой дан ичинг-чой ни ичинг . Чиқиш келишиги нинг қаратқич келишиги билан ўрин алмашишида ҳам шундай ҳол кузатилади: ўқувчи дан бири – ўқувчи нинг бири . Эслатма . Дарслик ва грамматикада ҳар бир келишикнинг йигирма- ўттиз маъно тури келтирилади. Унинг аксарияти келишик категорияси умумий грамматик маъносига хос бўлмаган, бирикувчи сўзнинг луғавий ва грамматик маъносига боғлиқ ҳодиса. Шу боисдан ҳар бир келишик моҳиятини келишик категорияси умумий грамматик маънодаги категориал маъно – «олдингги сўзни кейинги сўзга боғлаш» зотий моҳиятини қай тарзада хусусийлаштиришидан қидирмоқ лозим. Эслатма . Туркий тилларда келишикнинг семантик ва вазифавий жиҳатини бир-биридан алоҳида ва ҳар хил микросистемага кескин бўлиб ўрганиб бўлмайди, чунки бу тиллар келишигининг маъно ва вазифаси диалектик бирликда яшайди, келишикнинг турли функцияси бир-бирига турли белгиси билан қарама-қарши қўйилади. Масалан, жўналиш келишиги, ўрин-пайт келишиги ва чиқиш келишиги бир хил – ҳол ва тўлдирувчи вазифасида кела олади. Бироқ у бу вазифани турлича бажаради. Дарслик ва грамматикада ҳар бир келишикнинг йигирма-ўттиз маъно тури келтирилади. Унинг аксарияти келишик категорияси умумий грамматик маъносига хос бўлмаган, бирикувчи сўзнинг луғавий ва грамматик маъносига боғлиқ ҳодиса. Шу боисдан ҳар бир келишик моҳиятини келишик категорияси умумий грамматик маъносидаги категориал маъно – «олдинги сўзни кейинги сўзга боғлаш» субстанциал моҳиятини қай тарзда хусусийлаштиришидан қидирмоқ лозим. 403 Туркий тилларда келишикнинг семантик ва вазифавий жиҳатини бир- биридан алоҳида ва ҳар хил микросистемага кескин бўлиб ўрганиб бўлмайди, чунки бу тил келишигининг маъно ва вазифаси диалектик бирликда яшайди, келишикнинг турли функцияси бир-бирига турли белгиси билан қарама-қарши қўйилади. Масалан, жўналиш келишиги, ўрин-пайт келишиги ва чиқиш келишигидаги сўз бир хил – ҳол ва тўлдирувчи вазифасида кела олади. Бироқ улар бу вазифани турлича бажаради. Келишик категорияси кўпроқ от туркуми сўзи учун хосланган. Бош келишикдаги от ким, нима, қаер сўроғига жавоб бўлиб, қуйидаги вазифада келади: Эга: 1. жүктеу/скачать 3,07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|