Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
113 
ҒАЗИЗ Жансерік Ерланҧлы, 
дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясының 2 «Б» сынып оқушысы, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ЕРКОСАЕВА Арайлым Едігеқызы, 
дарынды балаларға арналған ҥш тілде оқытатын Әл-Фараби атындағы 
арнаулы гимназиясының бастауыш сынып мҧғалімі, Алмалыбақ ауылы, 
Қарасай ауданы, Алматы облысы, Қазақстан Республикасы 
 
ТАСБАҚАЛАР 
 
Мақсатым:  тасбақаларды  зерттей  отырып,  тасбақаның  түрлерімен  танысу, 
ерекшеліктерін, пайдасын білу; тасбақаның тіршілігімен тереңірек танысу. 
Міндетім:  тасбақаларды  зерттей  отырып,  оның  адам,  қоғам  ҿміріндегі 
маңызын ашу; оның тіршілік ететін жерлерін, ҿсу ерекшеліктерін анықтау; олардың 
табиғаттың бір бҿлшегі екеніне кҿз жеткізу. 
 
 
 
Тасбақалар,  олардың  қазіргі  рептилилерден  ерекшелігі  –  тасбақалардың 
денесінің сүйекті сауытпен қапталуы. 
Басын,  мойнын,  аяқтарын,  құйрығын  қауіп  тҿнгенде  осы  сауытының  ішіне 
жиырып алады. Сауыты: а) жоғарғы жартысы – карапаксадан тұрады. Ол тері тектес 
пластинкалық  сүйектерден  пайда  болған,  оған  қабырғалар  жҽне  омыртқалардың 
кҿпшілігі  қосылып,  бірігіп  кеткен;  б)  тҿменгі  жартысы  –  пластрона,  бұл  да  тері 
тектес сүйектен тұрады. 
Бірақ  мұнымен  тҿс  сүйегі  мен  бұғана  қосылып  кеткен.  Кҿпшілігінің  сүйекті 
сауытының сыртын мүйізді қабыршақ қаптап жатады. 
Тасбақаның  мойын  жҽне  құйрық  омыртқаларынан  басқалары  карапакспен 
бірігіп кеткен. Сол сияқты жауырын мен каракоидта бос болады. Жамбас сүйектері 
карапаксқа сіңір арқылы бекиді немесе жіктер қосылып, бірігіп кетеді. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
114 
Оның  бас  сүйегіне  тҽн  ерекшелік  –  екінші  реттегі  сүйекті  таңдайдың  жетілуі, 
тістің  болмауы.  Тістің  қызметін  жақ  сүйектерін  қаптап  тұратын  мүйізді  ҿсінділер 
атқарады. 
Сүйекті  сауыттың  болуымен  байланысты  тасбақалардың  тұлға  еттері  нашар 
жетілген.  Керісінше,  мойын,  аяқ,  құйрық  еттері  ҿте  күшті  болады.  Тыныс  алу 
механизмінің де ҿзіндік ерекшелігі бар. Ауыз қуысының түп жағы біресе кҿтеріліп, 
біресе тҿмен түсіп, насостың қызметін атқарады. Осы кезде танау тесіктері арқылы 
ауыз қуысына ауа еніп, одан ҿкпеге ҿтеді.  Сонымен қатар тыныс алуға мойын мен 
иықтың қозғалысы да ҽсер етеді. Тасбақаның ҿкпесі күрделі, губка тҽрізді болады. 
Тасбақалар  дымқыл  тропикалық  жҽне  ыстық  шҿлді  жерлерде  тіршілік  етеді. 
Қазір тасбақалардың 183-ке жуық түрі белгілі. 
Карапас сопақ, аласа жҽне сҽл толпақ, тегіс елгезегі  бірігіп, қатты үлкен емес 
созылғыш  байланған  болып  келеді.  Жас  тасбақалар  карапакстардың  артқы  бҿлшегі 
домалақтау,  ҽлсіздеу,  орташалау  келеді.  Артқы  бҿлшегі  пластронның  бұралған 
белгісіз  ойықтау. 
Ақырында  жабықтыруы  ұзын  ҿткір  тырнақтарымен. 
Тырнақтарының  арасында  үлкен  тасбақалардың  құйрығы  ҿте  ұзын  ¾  панциря 
ұзындығынан  құралады,  ал  тасбақа  балаларының  құйрықтары  одан  да  ұзынырақ 
болады. Ондай құйрықпен суға түскенде жүргізуші руль тҽрізді. 
Тасбақа  орташа  кҿлемді  карапакстың  ұзындығы  12-35  см-ге  дейін.  Кҿп 
тасбақалар  1,5  кг  дейін  жетеді.  Панцирь  үлкен  тасбақалардың  үстілері  қараңғы  – 
зҽйтүн,  қошқыл,  қарақошқыл,  кҿбінесе  қара,  кішкентай  ала  қара  сары  түсті 
нүктелерімен болады. Пластрон  – қошқыл немесе сарылаудың басы, мойыны, алғы 
жҽне  құйрығы  қараңғы  қызғылттау  құбылмалы  болады.  Шеткі  жоқ  сүйектері, 
тұмсықтары болмайды. 
Таралуы.  Батпақ  тасбақалары  кең  арал  жҽне  оңтүстікте  таралады,  Шығыс 
жҽне  Орталық  Еуропада,  Кавказда,  Азияда,  Батыс  Түркменістанда  жҽне  Батыс 
Қазақстанда, шығыс, солтүстік-батыс Африкада. Кҿп жерлерде, солтүстік Еуразияда 
кездеседі.  Литвада,  Латвияда,  Беларуста,  Украинада,  Қырымда,  Молдавияда, 
Арменияда, Грузияда, Қазақстанда таралған.  
 
 
 
Ӛмір  бейнесі.  Ормандарды  мекендейді,  далалық  жҽне  орман-далалық 
аудандарда  кездеседі.  Ҽртүрлі  суларда  кездестіруге  болады.  Мысалы:  батпақтарда, 
ҿзендерде,  ҿзендерде,  арықтарда  кездеседі.  Сондай-ақ  батпақты    таспақаны  тұзды 
кҿлтабандарда кездеседі. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
115 
Кейбір ҿлкелер, ҿзендерде тез ағындардан қашады. Олар тік судың жағасында, 
жақсы  қыздырушы  таяз  сулы  жерлермен,  ҿсіп  тұрған  ҿсімдіктерде,  кейде  ауылда 
жҽне қалаларда кездеседі. Тауға кҿтеріледі. 
 
 
 
Тәуліктік  белсенді.  Батпақты  тасбақа  таңертең  белсенді.  Кҿпке  дейін  судың 
жағасында жүреді. Күнге жылынады, судың ағымымен кетеді жҽне қайтадан судың 
жағасына қайтып келеді.  
 
 
 
Мезгіл белсендік. Ұзақтық белсенді кезең тҽуелдік климаттық факторға жҽне 
ҽр түрлі бҿлшек ареалдарға байланысты. Ресейде батпақты тасбақалар қыстан кейін 
шығады.  Сҽуір-мамыр  айларында  ауаның  температурасы  +6-14  градус  суда, 
қыстауға  қазан-қарашаның  басында  жылы  айларында  оңтүстікте  қыста  белсенді 
болуы мүмкін. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
116 
                                    
 
 
Тамақтануы. Батпақты тасбақа бҽрін жейді. Негізгі талғайтын тамағы ҽртүрлі 
шағын жҽндіктер, құрттар, массалар, қоңыздар. Далада тасбақалар осы сияқтыларды 
жейді.  Батпақты  тасбақаға  кейбір  кішкентай  жҽндіктер  шабуыл  жасауы  мүмкін, 
мысалы,  жыландар,  суда  жүзетін  құстар.  Тасбақа  кҿбінесе  үлкен  балықты  ұстай 
алмайды. 
Тасбақа  тамағын  далада  жҽне  суда  іздейді.  Ұсталған  тамағымен  тасбақа  суға 
кетеді,  сонда  ғана  жұтып  алады.  Тамақ  іздеу  кезінде  тасбақа  кҿру  ғана  емес,  иіс 
сезімдерін де қолданады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
117 
ДӘНЕНБАЙ Абылайхан, 
№40 орта мектебінің 7 сынып оқушысы, 1 Май ауылы, Шиелі ауданы, 
Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ТОЙШЫБАЕВА Гҥлнҧр, 
№40 орта мектебі «Химия және биология» пәнінің мҧғалімі, 1 Май ауылы, 
Шиелі ауданы, Қызылорда облысы, Қазақстан Республикасы 
 
АДЫРАСПАН – ДӘРІЛІК ӚСІМДІК 
 
 
 
Дәрілік ӛсімдіктер.  Қазақстан  табиғи  жағдайлары  ҽр  түрлі  болып  келетін 
орманды, далалы, таулы аймақтардан тұрады. Республика аймағында 6000-ға жуық 
ҿсімдік  түрлерін  кездестіруге  болады.  Соның  500  түрінен  дҽрілік  заттар  алынады. 
Осынша  байлықты  игерумен  бірге  дҽрілік  ҿсімдіктерді  зерттеудің,  оны  танып 
білудің  маңызы  зор.  Ерте  заманнан  бері  мал  бағумен  айналысқан  кҿшпелі  қазақ 
халқы шҿптердің, жалпы ҿсімдіктердің емдік қасиеттерін ертеден білген. 
Жер  жүзіндегі  дҽрілердің  40%-ы  ҿсімдіктен  дайындалады  екен.  Қазіргі  кезде 
шҿппен емдеу фитотерапия, үй жағдайында кеңінен қолдануға мүмкіндік жеткілікті. 
Ол үшін «дҽрісіз ем-домды» дҽрілік ҿсімдіктен іздеуіміз керек. Бұған дҽлел мынадай 
халық нақылы «Дана кҿптен шығады, дҽрі шҿптен шығады». Сонымен бірге «Сенің 
денеңнің  қуаты  –  ҿсімдіктің  шырынында»  деп  медицинасы  ілгері  дамыған  Қытай 
елінің дҽрігері Шин Нон айтқан. Шындығында ҿзіміз табиғат берген байлыққа кҿңіл 
аудара бермейміз. 
Емдік  шҿптер  –  үйіміздің  жанында,  бау-бақшамызда,  жол  бойларында 
кездесетін арам шҿптер. Ҿсімдіктер сарқылмайтын қазына емес, сондықтан оларды 
орынды пайдаланып, қорғай білудің ҿмірлік маңызы зор. Ҿйткені мың теңге тұратын 
дҽрі дҽл шарбағыңнын түбінде ҿсіп, тұр. 
Жергілікті  жердің  ҿсімдіктеріне  мҽн  берсек,  біздің  тұрып  жатқан  жерімізде 
дҽрілік  ҿсімдіктер  түрлерінің  60%  ҿседі.  Оларға  мынадай  ҿсімдіктер  жатады. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
118 
Жабайы ҿсімдіктерден – жолжелкен, қалақай, жусан, жалбызтікен, сексеуіл, дҽрілік 
түймедак, итбүлдірген, бақ-бақ, мия, адыраспан. 
Адыраспанның  ӛсіп-ӛнуі,  табиғатта  таралуы.  Адыраспан  – түйетабандар 
тұқымдасына  жатататын  тарамдалған  бұтағы  мол  кҿп  жылдық  жабайы  ҿсімдік. 
Сабағы бұтақшалы. Тамыры діңгекті, 2-3 м-ге дейін жетеді, жердің су қабатына тік 
орналасқан.  Бозғылт  сары  гүлдері  жеке-жеке  ҿседі,  жемісі  қоңыр  түсті,  иісі  ҿте 
жағымсыз. Адыраспан кҿбінесе шҿл-шҿлейт жерлерде кездеседі. 
Шипалы  ҿсімдіктің  құрамында  гармалин  жҽне  гармин  алкалойдтері,  ал  гүлі 
мен  бұтағында  пеганип  алкалойдтері  болады.  Гүлінің  5  тостағаншасы,  5  күлте 
жапырақшасы,  15-16  аталығы,  1  аналығы,  жемісі  қоңыр  түсті,  ірі  ұрығы  бар, 
диаметрі 1 см-дей шар тҽрізді қауашақ. 
  Ӛсім-
дік 
аты 
Биік-
тігі 
Гҥлдеу 
мерзімі 
Кездесе-
тін орны 
Пайдаланат
ын бӛлімі 
Жинау 
мерзімі 
Қандай 
ауруға 
пайдалана
ды 
Ады-
распан 
30-60 
см 
Маусым 
жҽне 
шілде 
айлары 
Сортаң 
топырақ-
ты 
далаларда 
Шҿбі, 
жапырағы, 
гүлі 
Тамыз, 
қыркүйек 
Бел 
ауруры, 
бас ауруы, 
асқазан 
Адыраспанның  пайдасы  және  одан  жасалатын  дәрілік  тҧнбалар  қасиеті. 
Халық  емінде  адыраспанды  ҽр  түрлі  ауруларға  ем  ретінде  қолданған.  Қазақтар  бұл 
шҿптің  қайнатпасымен  тері  ауруларын  да  емдеген.  Мал  дҽрігерлік  саласында 
адыраспан  тұнбасымен  ботаның  қотырын  емдейді.  Бір  ескеретін  жайт  –  мал  артық 
мҿлшерде  емделсе  немесе  адыраспанды  жеп  қойса  улануы  ықтимал.  Адыраспан 
ертіндісі ауылшаруашылық зиякестерімен күресу үшін қолданылады. Ежелгі бояғыш 
ҿсімдік.  Тұқымынан  қызыл  түске  бояйтын,  ҽсіресе  жүннен  тоқылған  бұйымдарды 
бояйтын бояу алынады. 
Түркияда ерте заманнан-ақ адыраспаннан қызыл бояу алып, онымен ұлттық бас 
киімі  –  фесканы  бояған.  Ши  тоқымасында  ҽлі  күнге  дейін  адыраспаннан  жасалған 
бояуды  пайдаланады.  Тұқымда  14-16%  май  бар,  оны  сабын  қайнатуда  жҽне  лак 
бояуын  дайындауға  пайдаланады.  Түйе  табандар  тұқымдасы,  ежелгі  аты  –  грек 
тілінде  редапоп  –  рута,  араб  тілінде  ҿсімдік  деген  мағынаны  береді.  Қазақстанда 
адыраспанның бір-ақ түрі ҿседі. Ол – кҽдімгі адыраспан. 
Адыраспаннан  дәрі  дайындау  және  оны  қолдану  тәсілі.  Сабағы, 
жапырағынан қажетіне қарай 4-8 г, тұқымынан 0,1-0,5 г дайындалады. 
1. Тұндырма жасау:  1 ас қасық  үгітілген құрғақ шҿпті  1 стақан ыстық  қайнап 
тұрған суға 1,5 минут салып, жабық ыдыста тұндырады. Оны 45 минут суытып, сүзіп 
алған соң пайдаланады. 1 ас қасықты 3-4 рет тамақ алдында ішеді. 
2. Қайнатпа жасау: 1 ас қасық үгітілген құрғақ шҿпті 1 стақан салқын суға 1-3 
сағат ұстап, шамалы отқа 30 минут, жабық сырлы ыдыста бұқтырып қайнатады. 10 
минут суығаннан кейін дҽке арқылы сүзеді де, 1 ас қасықпен 3-4 рет тамақ алдында 
ішеді. 
3.  Сабағы  мен  жапырағын  қайнатып,  мҿлшерімен  ішсе,  талма,  сал, 
ұмытшақтық, суықтан болған ми қабынуы жҽне тарамыс ауруына жақсы ем болады. 
4.  Сабағы  мен  жапырағын  30  грамм  алып,  жаншып,  120  милилитр  суға 
қайнатып,  шырынын  сүзіп  алып,  90  грамм  бал,  60  грамм  күнжұт  майымен 
араластырып ішсе дереу құстырады. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
119 
5. 500 грамм шҿбін 0,5 литр қызыл араққа қайнатып, күніне 30 грамнан бір ай 
ішсе,  талма,  бастың  созылмалы  ауруынан  айықтырады.  Белгілі  себеппен  бала 
кҿтеруден тоқтап қалған ҽйелдер үш күн ішсе жүкті болады екен. 
6.  Күніне  4-6  грамнан  он  бес  күн  ішсе,  ревматизм  ауруын  басады.  Оған 
жаншылған зығыр тұқымын қосып, жалғастырып ішсе, демікпені жазады. 
7. Тісті адыраспан шҿбімен ыстаса, қақсап ауырғаны басылады. 
8.  Буының  жел-құз  қоздырған  қабынуына  қолданылады.  Ол  үшін  жас  сабағы 
мен жапырағын жаншып, буынға таңады. 
Пайдалану мӛлшері: сабағы мен жапырағынан 4-8 грамм, тұқымынан 0,1-0,5 
грамм. Адыраспанның құрамында адыраспан сілтісі, ұшпа май бар. 
Ескерту: улы болғандықтан, абайлап қолданған жҿн. 
Дҽрілік ҿсімдіктермен емдеу тҽсілін ерте заманнан бері ата-бабамыз қолданып 
келе жатыр. Халық медицинасында пайдаланып жүрген шипалы ҿсімдіктердің бірі – 
осы  адыраспан.  Қазақ  халқы  адыраспан  тіл-кҿзден  сақтайды,  лас,  былғанышты 
қуады  деп,  түтінімен  үй  ішін,  ошақ  басын  аластаған.  Емдік  қасиеті  жағынан 
адыраспан  Орта  Азияда  ертеден  белгілі  болған.  Адыраспанды  Кавказ  халқы 
ұйықтататын дҽрі ретінде қолданған. 
Емдік  қасиеттері.  Емдік  мақсатта  адыраспанның  шҿбін,  яғни  бұтақтарын, 
жапырақтарын  пайдаланады.  Халық  медицинасында  шҿбін  ревматизм,  қышыма, 
безгек,  қотыр  жҽне  басқа  тері  ауруларына  қолданады.  Адыраспанды  Ирак  халқы 
«Уарау Аспанд» деп атайды, бұл «барлық ауруға ем» деген сҿз екен. 
Ғылымда  адыраспан  ҿсімдігін  1928  жылдан  бері  дҽрі-дҽрмекке  пайдаланып 
келеді. Қазақ халқы бұл шҿптің қайнатпасымен тері ауруларын емдейді. 
Емдеу  тәсілдері.  Қазақ  халқының  ерте  заманнан  келе  жатқан  емшілік 
қасиеттері  ҿте  кҿп.  Сол  емшіліктің  бір  саласы  ҽр  түрлі  шипалы  шҿптермен  емдеу 
болып табылады. Оның шҿбін жағып, түтінімен бас ауруын емдейді жҽне жұқпалы 
ауруы бар науқастың бҿлмесін залалсыздандырады. 
Адыраспанның
емдік қасиеттері
Ұмытшақ 
ауруына
Асқазанды тазалау
Бел, сал аурулары
Буынның қабынуына
тіс
Бастың созылмалы аурулары
Ревматизм
Тарамыс ауруы
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
120 
Сонымен,  ҿсімдік  –  медициналық  препараттардың  сарқылмас  кҿзі.  Улы  деген 
ҿсімдіктің  ҿзі  пайдалы.  Кейінгі  жылдары  медицина  ғылымында  шҿптердің  емдік 
қасиеттеріне,  оларды  кеңінен  пайдалануға  ерекше  назар  аударуда.  Қазіргі  кезде 
шҿппен  емдеу  фитотерапияны  үй  жағдайында  кеңінен  қолдануға  мүмкіндік 
жеткілікті. 
Шындығында  ҿзіміз  табиғат  берген  байлыққа  кҿңіл  аудара  бермейміз.  Сол 
байлықтың  бірі  –  емдік  шҿптер.  Олар  біздің  кең  жазира  даламызда, 
ормандарымызда, таулы алқаптарда, жайлау  мен соры шығып жатқан жерлерімізде 
мол-ақ.  Емдік  шҿптердің  кҿбі  –  үйіміздің  жанында,  бау-бақшамызда,  жол 
бойларында кездесетін арам шҿптер. 
Бірақ  біз  оларды  мҽдени  ҿсімдіктердің  жауы  ретінде  білеміз.  Кейбір  емдік 
шҿптерді ҿзіміздің бау-бақшамызда ҿсіріп, қолдансақ, құба-құп болар еді. Сонда тау-
тасты  кезіп,  дҽрілік  шҿп  іздемеген  болар  едік.  Жергілікті  жердегі  шипалық  қасиеті 
бар  ҿсімдіктерді  танып  білу  үшін  осы  уақытқа  дейін  тек  қана  арамшҿп  болып 
танылып келген, ҿз бақшамызда, үй маңында ҿсіп тұрған шҿптерді зерттедім. 
Қазіргі  заманда  адам  денсаулығын  сақтау  жайындағы  күрес,  бүкіл  елдің 
қасиетті парызы. Ҿсімдік – тіршілік кҿзі, ҿзегі. Біздің ҿлкеміз дҽрі-дҽрмек қоймасы. 
Дҽрілік  ҿсімдіктермен  айналысу  денсаулықты  сақтауға,  отбасының  қаражатын 
үнемдеуге,  табиғат  байлығын  қорғауға  кҿмектеседі.  Қазіргі  уақытта  ҿз  ҿлкемізде 
ҿсетін  ҿсімдіктерді  дер  кезінде  жинап,  кептіріп,  шҿп  қайнатпаларын  дайындасақ, 
жанға шипа, дертке дауа болары сҿзсіз. 
Зерттеу жҧмысымды аяқтай келе, ӛз ҧсыныстарымның бірнешеуін ортаға 
салсам деймін. Адыраспан жҽне сол секілді емдік қасиеті мол ҿсімдіктер жайында 
толық  мағлұматтар  табылса.  Жергілікті  жердегі  дҽрілік  ҿсімдіктерге  байланысты 
жинақ  шықса.  Оқулықтардағы  дҽрілік  ҿсімдіктер  жайында  мҽліметтер 
толықтырылса.  Мектебімізде  жергілікті  дҽрілік  ҿсімдіктерді  зерттеу,  анықтау 
мақсатында  үйірме  ашылып,  «Жасыл  дҽріхана»  бұрышы  ұйымдастырылса. 
Жергілікті  жердегі  ҿсімдіктердің  химиялық  құрамын  жҽне  емдік  қасиетін  зерттей 
отырып, анықтамалық кітапша жасалса. 
 
Әдебиеттер 
1 Биология, география жҽне химия журналы. – №4, №6. – 2002. 
2 Биология жҽне салауаттылық негіздері. – №5. – 2005. 
3 Иващенко А.А. Растительный мир Казахстана. – 2006. 
4 Қажы ана Халима Бану Бергенқызы. Рух пен тҽн шипасы. – 2002. 
5 Қожабеков М. Дҽрілік ҿсімдіктер. – Алматы: «Қазақстан» баспасы, 1975. 
6 Нейштадт М.И. Определитель растений. – М., 1957. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
121 
ЕРБОЛ Ержан, 
№6 орта мектебінің 1 «Б» сынып оқушысы, Шалқар қаласы, 
Шалқар ауданы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ЕСМАҒАМБЕТОВА Нҧрғайша Болатқызы, 
№6 орта мектебінің бастауыш сынып мҧғалімі, Шалқар қаласы, 
Шалқар ауданы, Ақтӛбе облысы, Қазақстан Республикасы 
 
 
 
МЫСЫҚТЫҢ ЕМДІК ҚАСИЕТІ 
  
Мысықтар туралы. Үй мысығы – арғы тегі жабайы мысық тұқымдас жануар 
болып  табылатын  үй  жануары.  Оны  солтүстік  африкалық  дала  мысығы  деп  немесе 
жай  дала  мысығы  деп  те  атайды.  Дала  мысығы  Таяу  Шығыс  жерінде  осыдан  130 
мың жылдай бұрын пайда болған. 
Дала  мысығын,  яғни,  жабайы  мысықтарды  қолға  үйретіп,  үй  жануарларына 
айналдыру  осыдан  9  500  жылдай  бұрын  (кейбір  деректерде  10-12  мың  жыл)  сол 
кездің адамзат ҿркениетінің дамыған ошағы болған Таяу Шығыс  аймағынан бастау 
алады.  Бұл  отырықшылыққа  үйреніп,  жер  ҿңдеу  (егіншілік)  шаруашылығының 
басталған  кезеңімен  тұспа-тұс  келген  болатын.  Үй  мысықтарының  арғы  тегі  либия 
мысығы болып саналады. 
 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
122 
Ертедегі  Египетте  мысық  қасиетті  хайуан  деп  есептелген,  ҿлгенде 
бальзамдалып, саркафагтарда жерленген. 
 
 
Қазірде мысықтың 80 түрі бар:
 
Қазір  кең  тараған  мысықтың  80  түрі  бар.  Олар:  басы  үлкендеу  біткен,  кержік 
танау,  барақ  жүнді  парсы  мысығы,  дене  тұрқы  сыптығыр,  түгі  тарғыл  жолақтанып 
келген король мысығы, Мая аралының шолақ құйрық мысығы, Сібір мысығы, тықыр 
жүнді  еуропа  мысығы,  түрік  жҽне  сиам  тобына  жататын  –  сиам,  бирман,  абиссин 
мысықтары  жҽне  т.б.  Мұның  сыртында  мысықтарды  түр-түсіне,  мінез-қылығына, 
кҿз  жанарының  түсіне,  басқа  да  белгілеріне  қарап  ажыратып,  атайды.  Ҽлемнің 
бірқатар  елдерінде  мысыққұмарлар  клубтары  жұмыс  істеп,  ҽртүрлі  кҿрмелер 
ұйымдастырылады. 
Мысықты  бағып,  кҥту.  7-8  айында  жыныстық  жағынан  жетілетін  мысық 
балалар  кезінде  оны  бҿлменің  оңаша,  таза,  жұмсақ  тҿсеніші  бар  жерінде:  себетте, 
жҽшікте ұстаған жҿн. 
Бір  мысық  1-ден  7-ге  дейін  балалап,  балалары  кҿзін  7-10  күн  толғанда  барып 
ашады,  есейгенше  енесінің  сүтімен  қоректенеді.  Үй  мысықтары  жылына  2  рет, 
жекелеген  түрлері  4  рет  балалайды.  Үй  мысығы  таза  хайуан  болғандықтан,  оның 
табиғи қажеттілігі үшін пҽтерде ішіне құм, топырақ салынған жҽшік қою қажет, оны 
уақытылы  ауыстырып,  мысықтың  балаларын  серуенге  енесімен  бірге  алып  шығып, 
оның мойнына жіп тағып, ұстап жүреді. 
Мысықты  тамақтандыру.  Ересек  мысықтарды  тҽулігіне  1-2  рет 
тамақтандырса,  осы  тамақтың  мҿлшері  150-200  грамм  болуға  тиіс.  Үй  мысығының 
негізгі  тамағы: ет (мүмкіндігінше шикілей), балық  (буға пісіріп, не  жеңіл  қуырып), 
сүт.  Ет  тағамдарының  ішінде  мысыққа  пайдалысы:  ішек-қарын,  бауыр,  жүрек. 
Мысықты  нанға,  сорпаға,  ботқаға,  шикі  кҿкҿніске,  жеміске  жастай  үйретсе,  оңай 
болады.  Мысықтың  балалары  енесінің  сүтімен  қоректеніп  жүргенінде  20  күннен 
кейін  оған  сиырдың  сүтін  жылытып  беруге  рұқсат  етіледі.  Мысыққа  етті  тамақты 
ірімшікпен де ауыстырып береді. Кҿкҿністерді берерде еттурағыштан ҿткізеді. Қазір 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№4-6(96-98), сәуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2014
 
______________________________________________________________ 
 
 
123 
дүкендерде  мысықтарға  арнап  жасалған  тағам  түрлері  бар.  Мысықты 
тамақтандырарда мамандардың ақыл-кеңесін тыңдаған орынды. 
Мысық  балалары  жұқпалы  аурулармен  жиі  ауырады.  Мысықтар  ауырғанда, 
кҿздері  жасаурайды,  ыстығы  кҿтеріледі,  лоқсып  құсады,  тышқақтайды.  Оның  ауыр 
түрлері мысықтың ҿліп қалуына ҽкеліп соқтырады. 
Мысықтан адамға жұғатын қауіпті аурулар: құтыру, қотыр жара, қышыма. Сол 
себепті  жыл  сайын  құтыруға  қарсы  мысыққа  вакцина  еккізіп  тұрады.  Мысықты 
дұрыс  асырамай,  далаға  ҿз  бетінше  қоя  беру  оның  түрлі  ауруларды  жұқтыруына, 
оның адам ағзасына берілуіне жол ашады. 

жүктеу/скачать 4,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: