Зерттеуші

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
123 
МАМЕДОВ Турал Ганиоглы, 
Облыстық мамандандырылған әскери мектеп-интернатының 
9 «Б» сынып оқушысы, III взвод курсанты, Павлодар қаласы, 
Павлодар облысы, Қазақстан Республикасы 
 
Жетекшісі: ҚАСЫМОВ Қайырбек Жҧмақайырҧлы, 
Облыстық мамандандырылған әскери мектеп-интернаты 
«Информатика» пәнінің мҧғалімі, Павлодар қаласы, 
Павлодар облысы, Қазақстан Республикасы 
 
   
 
 
ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫНЫҢ БАЯНАУЫЛ АУДАНЫНДА ТУРИЗМДІ 
ДАМЫТУ 
 
Баянауыл мемлекеттік ҧлттық табиғи паркі Павлодар облысының оңтҥстігінде 
орналасқан. Баянауыл  еліміздегі  қҧрғақ-далалы және таулы-шоқылы ӛңірге жатады 
және  қазақтың  ҧсақ  шоқысының  солтҥстік-шығыс  бӛлігін  қамтиды.  Ежелгі,  әсіресе 
палеозойда  қалыптасқан  барлық  жерде  бҧзылған  аласа  таулы  қыратты  тығыз  тау 
жыныстарынан қҧралған, биік тӛбеленген денудациялы жазықтан тҧрады. 
Қоршап тҧрған табиғи орта адамға тікелей және жанама тҥрде әсер етеді. Адам 
ағзасына  тікелей  әсер  ететін  климаттық  (метеорологиялық)  фактор:  ауа 
температурасы  мен  ылғалдылығы,  жел,  атмосфералық  қысым,  кҥн  радиациясы  мен 
метерологиялық 
қҧбылыстар. 
Метеорологиялық 
мәліметтер 
ӛлшемдерінің 
жиынтығы  тҥрлі  физиологиялық  эффекттердің  қалыптасуын  негіздейтін  табиғи 
жағдайлардың алуан тҥрлілігін анықтайды. 
Сонымен  қатар  адам  биологиялық  тҥр  және  индивид  тәрізді  ретінде  табиғат 
пен ауа райы әсеріне ҧшырайды. Адам биоклиматологиясының маңызды кӛрсеткіші 
метеорологиялық  факторлармен  оның  ағза  кҥйі  арасындағы  байланысты  зерттеу 
болып  табылады.  Гигиенистердің  зерттеулері  бойынша,  қалыпты  қатысты 
ылғалдылық 30-60% шамасында болу қажет [1]. 
Тірі  ағзаның  дҧрыс  қызмет  жасауына  қоршаған  ортаның  термикалық 
(температуралық)  режимі  әсер  етеді.  Жазғы  жайлы  орташа  тәуліктік  температура 
аймағы  +17,20
0
С,  +21,20
0
С  шегінде  болады  (Н.В.  Виноградов  пен  В.Г.  Надеждина 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
124 
бойынша). Бҧл кӛрсеткіш емделуге мәжбҥр адамдарға қатысты. Дені сау адамдарға 
одан  тӛмен  және  айтарлықтай  жоғары  температуралар  қарастырылады.  Сондықтан 
демалыс  пен  туризм  мақсатындағы  жылы  мерзім  ҧзақтығын  анықтаған  жағдайда 
Е.А.  Котляров  +10
0
С-ден  +15
0
С  дейінгі  диапазонды  ҧсынды.  Демалысқа  неғҧрлым 
қолайлы  температура  ретінде  Ю.А.  Веденин  мен  Н.И.  Мирошниченко  +15
0
С  және 
+25
0
С ҧсынды [2]. 
Гигиенистер жылдамдығы 6 м/с астам желді адам ҥшін физиологиялық қауіпті 
деп  санайды.  Жылу  мен  суық  ӛзгерістерінен  болған  жайсыздық  деңгейі  бір  немесе 
бірнеше  биометерологиялық  индекстер  кӛмегімен  бағаланады.  Бірақ  жайлылық 
дәрежесін анықтайтын әдістердің біреуі де тҥрлі зерттеулермен алынған нәтижелері 
қонымды болғанмен жеткілікті толық емес және жалпылай тҥрде қолдау таппады. 
Адамның  жылу  сезгіштігінің  келесі  кӛрсеткіші  ҥш  метеорологиялық 
фактордың:  ауа  температурасы,  ылғалдылық  пен  жел  жылдамдығына  байланысты 
қалыптасып, эквивалентті-эффективті температура болып табылады. Жылусезгіштік 
эффект  белгілі  бір  ауа  температурасында  ылғалмен  толық  қаныққан,  қозғалыссыз 
әрекеттегідей  болады  [3].  Осылайша  демалыс  пен  туризм  тҥрлерінің  маусымдық 
ауысумен  байланысты,  адам  биоклиматологиясымен  қысқы  және  жазғы 
рекреациялық  әрекетке  климат  пен  ауа  райын  бағалауға  тҥрлі  ӛлшемдер 
қолданылады. 
Кӛпғасырлы  тәжірибе  мен  бақылаулар  адам  ағзасына  ең  қҧндысы  қоршаған 
ортаның  термикалық  жағдай  екендегін  дәлелдеп  отыр.  Дегенмен  бҧл    мойындау 
кейбір  жағдайлардағы  кҥшті  желдің,  кҥйдіргіш  кҥн  радиациясын,  ауаның  жоғары 
ылғалдылығын,  қалың  тҧмандарды,  қатты  жауындарды  және  қарқынды  қарды 
ҧмытпауымыз қажет. Ағзаға жеке метеорологиялық ӛлшемдердің әсерінің бӛлшектік 
сараптамасына  сәйкес,  бҧл  ӛлшемдерді  адам  кҥйін  бағалауға  қатысты  әсері  бар 
аумақтардың карталары бойынша орналастырлуынан қҧралған. 
Адам  денесінің  беткі  температурасы  мен  оның  физиологиялық  жағдайы  мен 
ауа райы тҥрінің арасындағы ӛзара байланысты кешенді бағалау И.С. Кандрор, Д.М. 
Демина,  Е.М.  Ратнермен  ҧсынылып,  Н.А.  Даниловтың  ауа  райы  тҥрлерінің 
рекреациялық  бағалауымен  ҥлестірілген  жҧмыстарында  кӛрсетілген.  Зерттеу 
нәтижесінде  кӛптеген  авторлар  климат  пен  басқа  да  географиялық  факторлардың 
адам  ағзасына  әсерін  бағалау  элементтерін  қамтитын  тҥрлі  карталар  ҧсынды. 
Қолданылатын  бағалау  талаптарының  сипаты  биоклиматтық  карталар  жасағанда 
зерттелуші аумақ климатының маусымдық ерекшеліктеріне байланысты болады [4]. 
Баянауыл  мемлекеттік  ҧлттық  табиғи  паркі  климаты  шҧғыл  континенталді, 
оның  басты  ерекшелігі:  кӛктемгі-жазғы  мерзімнің  қҧрғақ  болуы,  ыстық  жаз  бен 
аязды қары аз қыс, кеш кӛктемгі және кҥзгі ҥсіктер, жылдар бойынша жауын шашын 
мӛлшерінің тҧрақсыздығы мен  жеткіліксіздігі,  жазғы максимум, жыл бойылық жел 
әрекетінің басымдылығы тән. Ауа температурасының жылдық амплитудасы 90
0
С-ге 
жетеді,  орташа  жылдық  жауын-шашын  мӛлшері  250-300  мм  шамасында  ауытқиды. 
Қар жамылғысы бар кҥндер ҧзақтығы 130-135 шамасында ӛзгереді. 
Баянауыл  мемлекеттік  ҧлттық  табиғи  паркі  аумағы  ауа  температурасының 
ҥлкен  тәуліктік  және  жылдық  амплитуданың  ауытқуы  тән  және  атмосфералық 
жауын-шашынның  жеткіліксіз  мӛлшері  мен  жыл  бойылық  желдердің  басым 
болуымен  ерекшеленеді.  Алайда  таулы-орманды  кӛгалды  алқапта,  жер  бедері 
ерекшелігінің,  орман  мен  кӛлдердің  арқасында,  облыстың  далалы  аудандарына  тән 
қатты жел мен қҧм дауылдары болмайды [5]. 
Орташа жылдық температура +3,30
0
С, ең жылы ай маусым +25,50
0
С, қаңтарда -
13,20
0
С.  Орташа  тәуліктік  ауа  температурасы  тҧрақты  температура  кезеңінде  +5
0
С 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
125 
жоғары  болады.  Ауаның  орташа  тәуліктік  температурасының  5
0
С  ӛту  мерзімі 
кӛктемде  – 20 сәуір, кҥзде – 10 қазан. Орташа тәулік ауа температурасы 5
0
С жоғары 
болатын  кезең  ҧзақтығы  170  кҥнге  созылады.  10
0
С  орташа  тәуліктік  ауа 
температурасының ауысу кҥні кӛктемде – 10 мамыр, кҥзде – 20 қыркҥйек. 
Орташа  тәуліктік  ауа  температурасы  10
0
С  жоғары  болатын  мерзім  ҧзақтығы 
140  кҥнді  қҧрайды.  Ауаның  орташа  тәуліктік  температурасының  қосындысы 
тҧрақты температуралық кезең бойынша 10
0
С-ке тең. Ауа температурасының орташа 
минимумы қаңтарда  -20
0
С. Орташа максимум шілде айында +26
0
С. Ауадағы соңғы 
кӛктемгі ҥсік кҥні – 20 мамыр, алғашқы кҥзгі ҥсіктер – 20 қыркҥйекте бақыланды. 
Ауаның  салыстырмалы  ылғалдығы  жыл  мезгіліне  байланысты  ӛзгеріп 
отырады. Орташа жылдық салыстырмалы ылғалдылық 63% дейін, ең жоғарғы 72%, 
ең  тӛменгі  –  51%  (жаз  уақытында).  Желдің  орташа  жылдық  жылдамдығы  3,3  м. 
Желдің бағыты әр тҥрлі, кейде ол тәулік ішінде бірнеше рет ауысады. 
Аязсыз  кезеңнің  ҧзақтығы  жылына  150-ден  120  кҥнді  қҧрайды.  Паркке  жыл 
бойында  желдің  оңтҥстік-батыс,  солтҥстік-батыстан  және  бастыс  бағыттан  соғуы 
тән. 
Атмосфералық  жауын  шашынның  зерттелу  қорытындысы  Баянауыл 
мемлекеттік ҧлттық табиғи паркі шегіндегі орташа жылдық жауын шашын мӛлшері 
305-тен  371  мм  қҧрайды  [6].  Жылы  мерзім  бойындағы  жауын  шашын  мӛлшері  200 
мм. 
«Баянауыл ҧлттық паркі аумағында жер бетілік және жер сты суларын қолдану 
мен қорғау туралы ҧсыныстар ӛңдеу» есепхатының мәліметтерін игеру мен қосалқы 
мәліметтер  климаттық  кӛрсеткіштері  бойынша  ерекше  қҧрғақ  және  барлық  саябақ 
аумағының қалыптасуына әсер  ететін 1951-1952, 1955, 1962-1963, 1973-1974, 1981-
1982, 1986 жылдар болып табылады. Бҧл жылдары кҥннің белсенділігі 30% мм және 
одан да жоғарыға азайтылды. Жауын шашын мӛлшері 175-163мм дейін тӛмендеді. 
Ҧлттық  парк  қоңыржайлы-қҧрғақ  агроклиматтық  ылғалдылық  аймақшада 
орналасқан,  онда  ылғалдың  кӛрсеткіші  0,30-0,35  мм  қҧрайды.  Топырақтық 
климаттық жағдайдың бонитет кӛрсеткіші 60-қа тең, онда орманды дала зонасының 
плакорный шӛп ретінде 100 баллы ӛнімділік ретінде қарастырылады. 
Сәуірден  қазанға  дейінгі  кезеңдегі  атмосфералық  қҧрғақшылық  бақыланған 
кҥндер  саны  –  60.  Тҧрақты  қар  жамылғысның  қалыптасу  уақыты  шамамен  15 
қараша, тҧрақты жамылғысының бҧзылуы 30 наурызда. Тҧрақты қар жамылғысы бар 
кҥндер саны 140 кҥнге тең. Қар жамылғысының орташа қалыңдығы 30 см асады. 
Қардағы су қорының мӛлшері 40-тан 60 мм-ге жетеді. Боранды кҥндер саны 30 
қҧрайды.  Булану  206-1136  мм  тең.  Топырақ  бетінен  қосынды  жылдық  булану  250 
мм. 
Интразоналді  агроклиматық  ӛңірі  –  Орталық  Қазақстандық  ҧсақ  шоқы. 
Ылғалданудың  қҧрғақ  зонасының  гидротермиялық  коэффиценті  К.С.  Селянинов 
бойынша – 0,7-1,0. 
Мәліметтерді  талқылай  отырып,  қарастырылушы  аймақ  әсіресе  жазғы 
уақыттағы кҥн сәулесінің ҧзаққа созылуы мен ауаның жайлылығы кҥшейіп, емделу, 
демалыс  пен  туризмнің  мәселелер  қатарын  шешуге  жағдай  жасайды.  Бҧл  жердегі 
жайлы  кезең  1-1,5  ай.  Орманның  жҧмсартқыш  әсері,  кҥн  жылуының  жеткілікті 
мӛлшері  курортты  кезеңді  орта  есеппен  100  кҥнге  ҧзартады:  мамырдың  соңынан 
қыркҥйекке  дейін  және  шомылу  кезеңін  бір  айға  дейін  (маусымның  соңынан 
тамыздың басына дейін). 
Аймақ  климатының  қолайлылық  деңгейін  бағалау  қысқыға  қарағанда  жазғы 
мерзім  ҥшін  мақсатты,  ӛзекті  және  маңызды,  себебі  халықтың  кӛбі  жылы  уақытта 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
126 
дем  алады,  егер  суық  жыл  мерзімінде  демалса,  онда  ол  ҥшін  арнайы  жағдайлар 
жасалған.  Облыстың  климаттық  жағдайлары  қысқы  туризмді,  спортты    дамытуға 
мҥмкіндік береді. Демалыс пен спорттық қысқы тҥрлеріне мейілінше қолайлы аласа 
таулы  орындар.  Бҧл  жерде  жер  бедеріне  байланысты  қыстағы  қардың  орташа 
қалыңдығы шамасында 30 см ауытқиды [7]. 
Ландшафттың  сулы  болуы  және  халықтың  сумен  қамтылғандығы  –  маңызды 
рекреациялық фактор. Әсем жер бедері мен жайлы климаттық жағдай, демалыс пен 
туризмнің  барлық  негізгі  тҥрлерін  дамыту,  сонымен  қатар  ірі  және  шағын 
суқоймаларында  санатория-курортты  емделуге  жағдай  жасаған.  Реакреацияға 
жағымды  гидрологиялық  жағдайлар  тиісті  су  температурасы  мен  табиғи  саяжай 
және  ағынды  алаптарды  жасауға  мҥмкіндік  беретін  су  шығыны  бар  ластанбаған  су 
ағындарымен  ерекшеленеді.  Ас  суының  болуы  мен  оның  сапасы  ландшафттың 
тҧздалуы мен игерілуіне тікелей және басты орынға ие. Ландшафттағы су қоймалар 
тҥрі  әркелкі.  Олардың  болуы  әдетте  қоршаған  ортаның  рекреациялық  қҧндылығын 
жоғарылатады,  маусымдық,  сол  сияқты  жыл  бойылық  демалыс  пен  туризм 
орталығына алғышарт жасайды. 
Беткі  және  жер  асты  суларының  қҧндылығын  тек  сумен  қамсыздандыру, 
туризм,  демалыс  кӛздері  деп  емес,  сонымен  қатар  емделу  (бальнеологиялық) 
факторы  ретінде  қарастыру  қажет.  Ҧсақ  шоқылы  жер  бедері  шегінде  жер  астылы 
сулары  жарықты  сипатқа  ие,  ал  аласалау  жерде  шоқылар  арасында  олар  ҥлкен  су 
жинағаш алабымен тҧрақты болып келеді. Бҧл сулар кей жерлерде жер бетіне бҧлақ 
тҥрінде  шығады.  Минералдануы  бойынша  олар  тҧзщы,  кейбір  жерлерде  аз 
минералданған. Олардың орналасу тереңдігі жазықтар мен аласа жерлерде 1,5-тен 5-
6  м  ауытқиды,  бҧл  топырақтың  ылғалданудың  тҥрлі  қатарынан  қалыптасуын, 
топырақтың тҧздануын негіздеді. 
Шоқы аралық жазықтардың биік бӛліктерінде топырақ тҥзілу қҧбылысына әсер 
етпейді.  Зерттелуші  аумақ  келесі  гидрогеологиялық  аймаққа  жатады.  Орталық 
Қазақстанның солтҥстік-батыс бӛлігінің ҧсақ шоқылы жазығы. Зерттелуші аймақтың 
негізгі  сумен  қамтығыш  кешендері  мен  горизонттары  интрузивті  жыныстар, 
палеозойға дейінгі, тӛмен полеозойлық метоморфталған жыныстар жатады. 
Гидрографиялық  желі  кӛлдерден  және  Баян  тауларының  беткейлерінен: 
солтҥстігінде  –  Ақбет  тауынан;  батысында  –  Аққарағай,  Ӛгелен,  Шибеттен, 
оңтҥстігінде  –  Нияздан  бастауларын  алатын  кӛптеген  ҧсақ  ӛзендерден  қҧралады. 
Ӛзендер  қардың  жер  жер  астындағы  толықтырылып  отырады  және  жазғытҧрым  су 
тасқынына ие болып келеді. 
Баянауыл  мемлекеттік  ҧлттық  табиғи  паркі  аймағының  гидрографиялық 
торабы нашар дамыған және Қазақстан ӛзендерін қамтиды: Ащысу, Ақсары, Мерген, 
Әулиебҧлақ,  Шорманның  сазы.  Ӛзен  арнасының  ені  кей  жерлерде  20  м  болып 
келетін Сарыӛлең ӛзенін ескермегенде барлығы ирелеңді және ӛте жіңішке келеді. 
Барлық  ӛзендер  ағынсыз  суда  аяқталады  немесе  ӛзінің  орындарына  адасып 
жоғалады.  Ӛзендердің  қоректенуі  негізінен  қарлы.  Сондықтан  кӛктемде  олар 
айтарлықтай  қарқынды  су  тасумен,  ал  жазғы  уақытта  ағын  тоқталып,  су  жеке 
жерлерде  ғана  сақталады.  Ӛзен  суының  минералдану  деңгейі  жыл  маусымдары 
бойынша ӛзгеріп отырады. Кӛктемде тасынды сулар тҧщы, жазда біраз тҧздың дәмі 
сезіледі. 
Парк  аумағында  кӛлдер  саны  салыстырмалы  тҥрде  аз.  Қарастырылушы 
аймақта акваториясының жалпы қосынды кӛлемі 15,3 шаршы шақырымға тең тоғыз 
кӛл  орналасқан.  Олардың  ең  ірілері:  Сабындыкӛл,  Жасыбай,  Торайғыр,  Біржанкӛл. 
Олар Павлодар-Ертіс ӛңірінің інжу маржандары болып саналады. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
127 
Кӛлдерге  әсем  жартасты  жағалаулар  мен  ғажайып  беткейлер  мен  керемет 
жағажайлар  тән.  Бҧл  кӛлдер  рекреацияның  сулы  тҥрлерін  дамытуға  қолайлы: 
шомылу, спорттық, балық аулау, суастылық аңшылық. 
Сабындыкӛл  кӛлі  Баянауыл  ауылында  Нияз  бен  Ақбет  таулары  бӛліп  тҧрған 
ӛткелде орналасқан. Су жиналымының жалпы ауданы 95 км, су бетінің айдыны 7,4 
км.  Кӛлдің  жоспарына  қарасақ,  қисық  алмҧрт  тәрізді  пішіні  мен  қатты  ирелеңді 
жағалық  сызығын  кӛреміз.  Кӛлдің  максималды  тереңдігі  9-9,5,  кӛп  жерлерде  6  м. 
Кӛл  суы  тҧщы,  қҧрамы  бойынша  гидрокарбонатты  натрийлі  Жасыбай  кӛлі  Ақбет, 
Ӛгелең,  Кікше,  Атсалған,  Жамбақ  және  Кҥнгенбет  тауларының  арасында  терең 
жазық тәрізді аңғарда орналасқан. Су жинау кӛлемі 31,2 шаршы шақырымға тең, су 
беті айдынының ауданы 3,7 шаршы шақырымды қамтиды. Максималды тереңдігі 14 
м, кӛп жерлерлері 9-10 м. 
Торайғыр кӛлі Баянауыл тауларының солтҥстік беткейінің етегінде орналасқан. 
Су жинау кӛлемі 12,9 шаршы шақырымға тең, су беті айдынының ауданы 1,9 шаршы 
шақырымды  қамтиды.  Кӛл  батыстан  шығысқа  қарай  созылған  дҧрыс  емес 
тӛртбҧрыш тәрізді. Кӛлдің оңтҥстік-батыс бӛлігінде кӛлемдері 80х250 және 30х80 м 
қҧз жартасты екі арал бар. Ең терең жері 11 м, жалпы тереңдігі 6 м. Кӛлдің суы баяу 
тҧзды [8]. 
Біржанкӛл  кӛлі  Жаманауыл  шатқалынан  солтҥстікке  қарай  Баянауыл 
орталығынан  24  км  қашықтықта  орналасқан.  Су  жинау  кӛлемі  40,6  шаршы 
шақырым,  су  беті  айдынының  ауданы  1,0  шаршы  шақырымды  қамтиды.  Кӛл 
ағынсыз.  Кӛлдің  қоректенуі  беткі  және  жер  асты  сулары  арқылы  болады.  Алап 
оңтҥстік-шығыс  бағытта  Айғыртас,  Қазқонған,  Қойтас  таулары  мен  шоқы 
беткейлерімен  қоршалған.  Максималды  тереңдігі  4,5-5  м,  кӛп  жерлерінде  4  м. 
Кӛлдің суы тҧщы [9]. 
Баянауыл  табиғи  саябағының  шегінде  осы  маңызды  ағын  сулар:  Шорманның 
Сазы,  оның  бастауы  Кӛшет  таулары,  бҧл  бҧлақ  Сабындыкӛлге  келіп  қҧяды; 
Малдыбҧлақ  және  Жасыбайдың  батысында  бастауын  алатын  және  Баянауыл 
тауларының  шығыс  беткейінен  басталатын  аттары  жоқ  кӛптеген  бҧлақтар  болып 
табылады [10]. 
Олар кӛлдік ойыстар мен қазаншҧңқырларда орналасып, ең ірілері 150 га дейін 
алып  жатыр.  Кӛлдердің  қоректенуі  атмосфералық  сияқты  жер  асты  суларының 
есесінен болады. Барлық кӛлдердің суы минералданған (аз тҧздықтан, ащы-тҧздыға 
дейін).  Онда  жылдың  ылғалдылығына  байланысты  минералдылық  ӛзгереді. 
Осылайша қҧрғақшылық жылдары кӛл айтарлықтай тҧзды, ал ылғал кӛп жылдары ол 
біршама тҧщылануы мҥмкін. Кӛптеген ҧсақ кӛлдер қҧрақтармен басқа да батпақты 
ӛсімдіктермен  жабылып  батпақтанады  немесе  сорлы  сортаңдарға  айналып,  кеуіп 
қалады. 
Кӛл суының тәжірибе арқылы алынған тексерістің химиялық қҧрамы бойынша 
Баянауыл  кӛлдерін  тҧщы,  соданың  аздаған  қҧрамы  бар  сипатты  екені  анықталды. 
Кӛл суы тҧнық, жасыл-кҥлгін тҥсті болып келеді. 
Баянауылдық  массивтің  және  оған  қатысты  ҧсақ  шоқының  бӛліктерінің  
геологиялық  қҧрылысы  интрузивті-турфогенді  қалыңдықтың,  шӛгінді  және 
интрузивті  жыныстардың  әртҥрлі  және  әр  жаста  болуымен  сипатталады.  Бҧл 
қарастырылушы аймақтың тектоникалық дамуының бірегейлігімен ерекшеленеді. 
Жоғары  кембрийден  бастап,  келесі  тектоникалық  қозғалыстар  нәтижесінде 
бірнеше  реттік  тӛмендеулер  мен  кӛтерілулерді  ӛткерген  жарылымдармен  жеке 
блоктарға бӛлінген қатты қатпарлы табанды болып келеді. Қатпарлы-тҧғырлы кейбір 
жерлерде гранитоидтердің герциндік интрузияларымен бӛлінген. 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
128 
Негізінен  Баянауыл  мемлекеттік  ҧлттық  табиғи  паркі  жыныстары  қҧрылымы 
гипидиоморфты-тҥйірліден порфирге қаттыдан ҧсаққа, кей жерлерде жіңішке немесі 
ірі тҥйірлерге дейінгі қҧрылысы бар граниттермен кӛрсетілген. 
Ландшафттың рекреациялық әлеуетінің қалыптасуында табиғи ортаның барлық 
қҧраушылары тікелей немесе жанама, оңтайлы немесе кері әсер етеді. Жер бедері  – 
негізінен  жанама  фактор.  Теңіз  деңгейінен  биіктігі  климаттың  ӛзгеруі 
(атмосфералық  қысымның  тӛмендеуі,  оттегінің  жетіспеуі,  кҥн  радиациясы  мен 
желдердің кҥшеюі) арқылы адам денсаулығына әсер етеді. 
Сонымен  қатар  таулы  ландшафттар  адамға  сауықтырғыш  әсер  етіп,  туристер 
мен спортшыларды ӛзіндік ерекшелігімен қызықтырып, айтарлықтай рекреациялық 
әлеуетке  ие  болады.  Жер  бедерінің  әркелкі  болуы  ӛте  қҧнды  ландшфтты 
артықшылық  тудырады.  Ортаның  климаттық  және  ландшафтты  ҧстанымдары  мен 
таулы  ерекшеліктер  белсенді  және  бәсең  демалушыларға  тартымды  болатын 
психофизикалық  қалпына  келу  бағытындағы  маңызды  емдік  фактор  болып 
есептеледі. 
Таулы  маршруттық  туризмдегі  аздаған  артықшылықтар:  қоршаған  ортаның 
ауыспалығы,  пішіндердің  сәйкестігі,  симметрия  мен  ассимметрия,  ландшафттағы 
қозғалғыштық  пен  статика,  пейзаждың  әсемдігі,  ауқымды  кӛрініс,  сонымен  қатар 
ӛткелдерді игеру қажеттілігі. Бӛлшектенген әсем жер бедерінің жазықты жағдайдағы 
жағымды  рекреациялық  қызыметі  бәрімізге  мәлім.  Ӛлкенің  жер  бедері  тҥрі 
кҥрделілік  санатындағы  жаяу,  велосипедті  немесе  шаңғы  туризм  дамытуға 
алғышарттар жасайды. 
Баянауыл  мемлекеттік  ҧлттық  табиғи  саябағы  Қазақтың  ҧсақ  шоқысының 
солтҥстік-шығыс  шеті  бола  тҧра,  ежелгі,  әсіресе  палеозойлық  тығыз  жыныстардан 
қҧралған,  барлық  жерлерде  бҧзылатын  ескі  ӛзен  арналық  аласа  тау  қыратын 
қамтиды. 
Баянауыл  бӛгенінің  созылуы  батыстан  шығысқа  қарай  40-50  км,  солтҥстіктен 
оңтҥстікке  дейін  20-25  км.  Баянауыл  мемлекеттік  ҧлттық  табиғи  паркі  ең  жоғары 
нҥктесі  биіктігі  теңіз  деңгейінен  абсолютті  белгісі  1027  м  тең  Ақбет  тауы.  Таулар 
граниттердің  матрас  тәрізді  кӛрпешіктерден  тҧрады,  жарықтарында  қарағайлы-
қайыңды ормандар ӛседі. 
Баянауыл таулы орманды бӛгенінің аймағында жер бедерінің ҥш тҥрі кездеседі. 
Жер  бедерінің  эрозиялы-тектоникалық  тҥрі  ӛлкеге  әсемдік  беретін  таудың  аралдық 
бӛліктерімен  кӛрсетілген.  Жер  бедерінің  мҥсінді  эрозиялы-денудациялық  аласа  тау 
бедерімен,  ҧсақ  шоқылармен,  эрозиялы-денудациялық  және  денудациялық 
бедерлерін  қамтиды.  Оның  негізгі  пішіндері  –  тӛмен  шоқылар,  жоталар,  тӛбе  мен 
тӛбешіктер болып келеді. 
Ежелгі  депрессиялар  шегінде  негізгі  пішіндері  шҧңқырлар,  ҥш  бҧрышты 
тӛбелер,  ҥңгірлер,  тасты  мҥсіндерден  қҧралған  жер  бедерінің  денудациялы-
аккумулятивті  тҥрлерімен  кӛрсетілген.  Аласа  таулы  ландшафттардың  кӛп  бӛлігі 
далалық  келбетке  ие,  олар  жартасты  бедер,  жартасты  шоқы  мен  қҧздар  тізбегімен 
негізделген гранитті тауларға тән. Жартастар бетіндегі жел мен дефляция жекелеген 
қҧдық тәрізді шҧңқырлардың пайда болуына әсер еткен. Жел әсерінен пайда болған 
кӛптеген кӛрпелер тәрізді тізілген гранитті тастар жер бедеріне ӛзінше кӛрік береді. 
Тектоникалық  бҧзылыстар  нәтижесінде  Баянауыл  тауларында  ішкерілей 
тамаша  жағажайлы  Сабындыкӛл,  Жасыбай,  Торайғыр,  Біржанкӛл  сияқты  әдемі  де 
сәнді кӛлдер тізбегі орналасқан. 
Жасыбай  мен  Сабындыкӛл  кӛлдерінің  жағалауларында  кӛптеген  демалыс 
ҥйлері, санаториялар, сауықтыру орындары, жайғасқан. Жасыбай кӛлінің жағасында 

Zertteušì – Issledovatel’ – The Researcher                              ISSN 2307-0153 
№№1-6(117-122), қаңтар-маусым, январь-июнь, January-June, 2016
 
______________________________________________________________ 
 
 
129 
шілде  айынан  қыркҥйектің  ортасына  дейін  Қазақстанның  турбазаларының  бірі 
«Баянауыл»  орталығында  жыл  сайын  кӛптеген  кедесулер  мен  спорттық  жарыстар 
ҧйымдастырылады.  Онда  бір  мезгілде  300-ден  астам  демалушыларға  қызмет 
кӛрсетіледі. 
Қазақстан  қалалары  Астана,  Қарағанды,  Семей,  Жезқазған,  Ӛскемен,  Рудный, 
Павлодар,  Екібастҧз  және  Ресейдің  Омбы  қаласынан  келетін  командалар  сайысы 
«Ертіс меридианы» атты туристердің аймақаралық кездесуін ӛткізу жылдағы жақсы 
дәстҥрге айналды. 
Жарыс эстафеталардан, спорттық дайындықты таныту, кросс, альпинизм және 
жекелеген  бард  орындаушылардың  гитарамен  ән  шырқау  сайыстары  ӛткізіліп 
тҧрады. 
 

жүктеу/скачать 3,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: