А бөлімі "Бейорганикалық қосылыстардың негізгі класстары. Генетикалық байланыс" (8 сынып)

Бүл міндеттерді жүзеге асыру үшін алғашқы сабақта оксидтердіц, негіздердің, қышқылдардың және түздардың қүрамы мен аталуы қарастырылады. Алдымен оқушылардың білетіндерін еске түсіру үшін әңгімелесу немесе оқулықпен өздігінен жүмыс үйымдастырылады. Оқушылар бейорганикалық қосылыстардың жіктелуін сызбанұсқа түрінде сызады, эр класқа мысалдар келтіреді. Содан соң мына сүрақтар бойынша әңгімелесу ұйымдастырылады:

-      кальций оксиді мен көміртегі (IV) оксидінің құрамында қандай үқсастық пен айырмашылық бар?

-      қышқылдар мен тұздар құрамында қандай үқсастық пен айырмашылық бар?

-      негіздер мен тұздар құрамында қандай үқсастық пен айырмашылық бар?

Әңгімелесуден , кейін оқушылардың өздігінен істейтін жұмыстары ұйымдастырылады. Заттарды кластарға бөлу, заттың қай класқа жататынын дэлелдеу (эксперимент есебі), қүрамы бойынша затты атау, аты бойынша формуласын жазу тапсырмалары орындалады. Мысалы:

2) Көрсетілген заттарды атаңыздар: CuS0₄, КОН, Si0₂

3) Аталған заттардың формулаларын жазыңыздар: темір (ІП) хлориді, күкіртті қышқыл, азот (V) оксиді, алюминий гидроксиді, т.б.

Келесі сабақта оксидтердің жіктелуі мен химиялық қасиеттері қорытылады. Оксидтердің анықтамасы, жіктелу негіздері, эр типке жататын оксидтердің белгілері туралы эңгімелесу ұйымдастырылған соң өздігінен жүмыс орындалады. Оқушылар өткенде кестеге жазылған оксидтерді немесе мұғалім формулаларын берген оксидтерді жіктеп, кесте түрінде жазады, оксид түзуші элементтердің валенттілігін көрсетеді. Бір элементтің төменгі валенттілігінде негіздік оксидтің, ал жоғары валенттілігінде қышқылдық оксидтің қасиеттерін білдіретініне назар аударады, мысалы: МпО - негіздік оксид, Мп₂0₇ - қышқылдық оксид.

Оксидтердің химиялық қасиеттері туралы білімді бір жүйеге түсіру үшін зертханалық жүмыс жасалады. Оқушылар кремний (IV) және көміртегі (IV) оксидтерінің суға, кальций гидроксидінің ерітіндісіне, мыс (II) оксидінің және кальций оксидінің суға және күкірт қышқылына қатынасын зерттейді. Соның нэтижесінде: 1) қышқылдық оксидтердің сілтімен; 2) негіздік оксидтердің қышқылмен эрекеттесуі жалпы қасиеттері екені, бүл қасиет оларга анықтама беру үшін пайдаланылатыны жөнінде қорытынды жасалады. Суға қатысы туралы тәжірибеден алынатын мэліметтер: 3) көміртегі (IV) оксиді жэне кальций оксиді суда ериді, бір жағдайда қышқыл, екінші жағдайда сілті түзеді; 4) кремний (IV) оксиді жэне мыс (II) оксиді суда ерімейді. Оксидтердің бәрі сумен әрекеттеспейді, бұл олардың айрықша қасиеттеріне жатады.

Сабақ соңында қосылыстардың бір класынан екінші класына ауысуына арналған жаттығулар орындалады:

Қышқылдардьщ жіктелуі мен химиялық қасиеттерін қорытындылауға арналған сабақ жаппай әңгімелесуден басталады. Қышқылдардың құрамындағы ортақ белгісі, анықтамасы жэне жіктелу белгілері еске түсіріледі, соңғы сұрақтың жауабы сызбанүсқа түрінде жазылады. Қышқылдар құрамы бойынша - оттекті жэне оттексіз, негізділігі бойынша - бір негізді, екі негізді, үш негізді жэне көп негізді, агрегаттық күйі бойынша - сүйық жэне қатты, ерігіштігі бойынша еритін жэне ерімейтін деп жіктеледі. Осылардың әрқай-сысына бірнеше мысалдар келтіреді: H₂S, HC1, H₂S0₄, HN0₃, H₂S0₃ (сүйық) жэне H₂Si0₃ (ерімейді).

Қышқылдардың қасиеттері туралы білімді жүйелегенде бәріне ортақ жэне жеке топтарына ғана тэн қасиеттеріне көңіл аударылады. Қышқылдардың ортақ қасиеті - бейтараптану реакциясы, ол қүрамында сутегінің болуына байланысты. Күшті жэне қыздыруға түрақты қышқылдар металдардың ерімейтін оксидтерімен эрекеттеседі. Активтік қатарда сутегіне дейін орналасқан металдар еритін қышқылдармен реакцияға түсіп, утегін бөледі. Зертханалық жүмыстар жасау және бақылағандарын жинақтау реакция теңдеулерін жазу арқылы оқушылар айтылған қорытындыларға келеді, нэтижесін мьінадай сызбанүсқа түрінде жазады:

Сызбанұсқаның әр бөлігіне сәйкес реакция теңдеулерін жазатын жат-тығулар орындалады. Азот қышқылының металдармен эрекеттесуінің ерекшеліктерін көрсететін тэжірибелер жасалады, олардан шығатын қорытынды: азот қышқылы активтік қатарда сутегіне дейін жэне сутегінен кейін орналасқан металдармен әрекеттескенде сутегі бөлінбейді.

Негіздер туралы оқушылардың алған білімін бір жүйеге келтіру үшін әңгімелесу өткізеді. Негіздердің құрамы, жіктелуі жэне қасиеттері жөніндегі білімді еске түсіретін сұрақтар қойылады. Негіздердің физикалық қасиеттеріне қарай еритін жэне ерімейтін деп жіктелуі сызбанұсқа түрінде жазылады. Өздеріне белгілі негіздердің формулаларын оқушылар жіктелуі бойынша сызбанұсқаға жазады. Құрамына валенттілігі тұрақты емес металдар кіретін негіздердің атауларын нақтылайды. Еритін негіздердің (сілтілердің) қасиеттерін зерттейтін зертханалық тэжірибелер жасалады: 1) сілтінің индикаторларга эсері; 2) фенолфталеинмен боялған сілтіге қышқылдың әсері; 3) сілтінің қышқылдық оксидтермен эрекеттесуі.

Ерімейтін негіздердің касиеттерін мүғалім тэжірибе жасап көрсетеді. Құргақ мыс (II) гидроксидіне су жэне фенолфталеин қосканда түсі өзгермейді. Күкірт қышқылын күйғанда үнтақ еріп, кегілдір ерітінді түзеді. Ішінде мыс (II) гидроксиді жэне натрий гидроксиді бар екі сынауықты бір мезгілде қыздырғанда бірінші сынауықта мыс гидроксиді айырылып, қара түсті оксид түзіледі, екінші сынауықта өзгеріс байқалмайды. Тэжірибеден шыгатын қорытынды сызбанұсқа түрінде жазылады:

Бейорганикалық ңосылыстар арасындагы генетикалық байланыс. Генетикалық байланыс - шығу тегі (түзілуі) жағынан байланысы. Күрделілену жағынан алғанда бул байланыс химиялық элементтің жай затынан басталып, тұзбен аяқталатын катар тұзеді:

Металл → негіздік → оксид → негіз → тұз

Металдар түзілетін қатардың эр мүшесінің бейметалл қатарындағы өзіне сэйкес мүшесімен қасиеттері қарама-қарсы болып келеді, сондықтан олар өзара эрекеттеседі. Металл, бейметалл, негіздік оксид, қышқылдық оксид, негіз, қышқыл. Бұл әрекеттесулердің нэтижесінде оттексіз және оттекті қышқылдардың түздары түзіледі.

NaOH              t°            Н₂

CuS0₄  →    Cu(OH)₂ → CuO →Cu

Көрнекі көрсетілетін зертханалық тэжірибелер қою, оларға сэйкес реакция теңдеулерін жазу арқылы генетикалық байланысты нақтылай түседі. Олар жалпы сызбанұсқа түрінде көрсетіледі:

Бүл сызбанұсқада жай зат пен жай зат, жай зат пен күрделі зат жэне керісінше, күрделі зат пен күрделі зат арасындагы 18 түрлі байланыс (әрқайсысы екі жақты) көрсетілген. Бүларды түсіну арқылы оқушылар табиғаттағы заттардың бір-бірімен байланысты екеніне, олардың ізсіз жойылмайтынына, бір түрінен екінші түріне ауысатынына көз жеткізеді. Бағдаршамен көрсетілген генетикалық байланыстарға сэйкес химиялық реакцияларды жүзеге асыру арқылы адам өзіне қажетті заттарды өндіреді, керегіне жаратады.

Келтірілген сызбанұсқа кез келген бейорганикалық қосылыстың химиялық қасиеттерін, алыну жолдарын жан-жақты сипаттауға мүмкіндік береді. Ол үшін сызбанұсқаны басшылыққа алып жаттығулар орындалады, сан жэне сапа есептері шығарылады, олардың мысалдары:

1. 
   Магний хлоридін жэне кальций карбонатын қандай реакциялардың жэрдемімен алуга болады?
   
2. 
   Литий гидроксиді, күкірт (IV) оксиді, фосфор қышқылы, барий оксиді қандай химиялық қасиеттер көрсетуі мүмкін? Реакция теңдеулерін жазыңыздар.
   
3. 
   Мына айналуларды қалай жүзеге асыруға болады? Реакция теңдеулерін жазыңыздар:
   

Сu →СuО →СuС1₂→ Сu(ОН)₂ → СuО →Сu → CuS0₄;

1. 
   Белгісіз заттың ерітіндісіне натрий сілтісімен эсер етіп натрий сульфаты алынды, ол қай зат? Бүл зат мына берілгендердің қайсысымен эрекеттеседі: Zn, CuO, C0₂, Fe(OH)₃;
   
2. 
   Cy қатысатын немесе нәтижесінде су түзілетін алты реакцияға мысал келтіріңіздер.
   
3. 
   Оксид Э0₂ суда еріп, лакмусты қызыл түске бояйды. Бұл оксид мына заттардың қайсысымен әрекеттеседі:
   

1. 
   Сілтілерді шыныдан жасалған тығыны бар ыдыстарда сақтайтыны неліктен?
   
2. 
   Жазуы жоқ екі ыдыста кальций оксиді жэне фосфор (V) оксиді бар. Олардың эркайсысын қалай анықтайды?
   

    Бейорганикалық қосылыстардың арасындағы генетикалық байланыстарды қорытындылау эксперимент есептерін шығаратын жұмыспен аякталады.

Бейорганикальщ қосылыстардың маңызды кластары туралы ұғымныц дамуы Бүл тарауда бейорганикалық қосылыстардың маңызды кластары туралы негізгі уғымдар қалыптасуының бірінші кезеңі қарастырылды. Оның теориялық негізі - атом-молекулалық ілім. Бұл кезеннің негізгі мақсаты - оқушыларды периодтық заң жэне периодтық жүйеге, атом кұрылысы туралы теориялық материалды қабылдауға дайындау.

Үшінші кезеңі электролиттік дисоциациялану теориясын өткенде басталады. Оксидтердің, негіздердің, қышқылдардың қү-рылысы туралы электрондық тұрғыдан алынған мәліметтер олардың суда еріп диссоциациялануын түсіндіру үшін пайдаланылады. Осы теорияның тұрғысынан қышкылдарға, негіздерге жэне тұздарға бұрынғыдан гөрі дәлірек жаңа анықтамалар беріледі. Олардың күші, реакцияға түсу мүмкіндігі сандық сипат алады. Ері-тінділердегі тотығу-тотықсыздану және алмасу реакциялары иондық жэне электрон иондық тұрғыдан түсіндіріледі.

Химиялық элементтердің жеке топтарын, топшаларын, сутекті және оттекті қосылыстарын өткенде үш теорияның тұрғысынан алған білім жеке қосылысты сипаттау үшін пайдаланылады. Оның жалпы, жеке қүрылысына байланысты ерекше қасиеттеріне назар аударылады. Осының бір мысалы кремнийдің (IV) оксиді мен қышқылын көміртегі (IV) оксиді және қышқылымен салыстырғанда келтірілді. Егер бейорганикалық қосылыстар кластары туралы үгым қалыптасуының бірінші кезеңінде азот қышқылынан сутегі бөлінбейді делінсе, енді оның себебі түсіндіріледі. Азот қышқылының алты түрлі тотықсыздану өнімдері болатыны жөнінде үғым қалыптастырылады.

Есте болатын нэрсе, бейорганикалық қосылыстардың қай класын алсақ та, барлық жеке өкілдерін тегіс қамтитын жалпы қасиеттер вте аз. Қосылыстардың белгілі бір тобына ғана тиесілі қасиеттің ауқымын кеңейтуден аулақ болған дұрыс. Оқушы біліміндегі формализмнің түпкілікті себебі осыдан жэне дара ерекшеліктерді үмытудан туындайтынын әрдайым есте ұстау керек.

3. 
   
   
   жүктеу/скачать 8,76 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: