Бернияз Күлеевтің ақындық әлемі

I. Кіріспе...................................................................................3

II. Негізгі бөлім

1 тарау........................................................................................8

Бернияз Күлеевтің ақындық әлемі

2 тарау........................................................................................27

Бернияз - Абай үлгісіндегі ақын

3 тарау........................................................................................38

Ақын поэзиясының көркемдік ерекшелігі

Қорытынды...............................................................................48

Сілтеме көрсетілген әдебиеттер............................................51

Пайдаланылған әдебиеттер....................................................52

Қазақ өлеңі туралы байыпты сөйлесетін кез келді. Қазақ поэзиясы, қазақтың қара поэмасы Абай мен Ыбырайымнан басталды, оның жалғасы ХХ ғасырдың басындағы поэзия әлемінде ерекше байқалды. Өйткені, дәл осы жерде Ұлы әндерімен, жалынды әндерімен танымал болған ақындардың саны артып келеді.

«... ХХ ғасырдың басындағы қазақ поэзиясында... Сұлтанмахмұт пен Сәкен, Мағжан мен Бернияздың қалың қатпарларын сәл ғана ашуға тырысқан өлеңдерімен бірге қазақ поэмасына лиризм келеді" [2. Б. 146]. Бекділда Алдамжаров өзінің мақаласында 20 ғасырдың басындағы ақындар, олардың толғандыратын тақырыптары мен өлеңге әкелген жаңалықтары туралы айтады. Аталған ақындар арасында Сұлтанмахмұт, Сәкен, олардың шығармаларын кешегі және бүгінгі қазақ балаларының барлығы дерлік біледі. Алайда, бұл ақындардың арасында оқырманға таныс емес, шығармалары халық арасында кең таралмаған, бірақ филолог ғалымдар тарапынан зерттеуді қажет ететін ақын бар. Ол-Бернияз Күлеев.

ХХ ғасырдың басында өмір сүрген, жалынды отандық жырларын жазған, қоғамда болып жатқан істеріне қатысып, өмірден өткен ақын Бернияз Күлеев.

Бернияз өміржолының деректері жоқ десек те болады. Жиырмасыншы жылдардағы қазақ газеттерінде жарық көрген замандастарының бір ғана естелігі және монографиялық еңбектердегі ақынның өмірі туралы айтылады.

Б.Күлеев 1899 жылы Торғай облысының Ақтөбе уезіне қарасты Бурте болысының (қазіргі Орынбор облысының Бурте ауданы) №1 ауылында, Бекен шаруасының үйінде дүниеге келген. Отбасында оқыған, ашық көзбен тәрбиеленген болашақ ақын ерте жастан Мұқият өседі. А.С. Пушкиннің, М. Ю. Лермонтовтың, Абайдың, Тоқайдың өлеңдерін ерекше ынтамен оқиды, Бернияздың көркемдік нұсқаларымен танысуға, орыс, қазақ-татар классиктерінің шығармаларымен танысуға ұмтылады. Кейін Торайғыров, С. Дөнентаев өзінің замандас жазушыларының шығармаларына ерекше назар аударды және олардың жеке жинақтарын басып шығаруға белсенді қатысты. Сонымен қатар, М.Жұмабаев, М. Дулатов, А. Байтұрсынов болып жатқан оқиғаларға ерекше көңіл бөледі. Әсіресе ақынның санасына М.Жұмабаевта, с. Дөнентаевта және Буркада оқыған кезінде Ресейде орын алған әлемдік маңызы бар әртүрлі қоғамдық сілкіністер әсер етті, олар ақын лирикасының болашақ сипатына әсер етті.

Осындай саналы және жақсы оқыған ақынның өмірі өте қысқа болды. 24 жыл өмір сүрген ақынның қайтыс болуы көпшілікті бей-жай қалдырмады. Атап айтқанда, Берниязды туған жерім ретінде жақсы көрген ақынның ағасы Мағжан Жұмабаев қатты толқып: "ал, біз осы қаламды ұстаған кезде үмітіміз мәңгі сақталды. Біз бернияз әдебиетіміздің берік тірегі деп сендік. Бір бағытта жүрген біздің жазушыларымыздың арасында Жас Бернияз да болды. Бірақ, таспадан дәл сол тас сынды", - дейді"Бернияз Күлеев" мақаласында.

Егер қолда бар мәліметтерге сүйенсек, ақынның өлімі өздігінен болған. Яғни оның өліміне өзі кінәлі. Б. Кюлеев өткердік. Енді ол ақылға келеді-бұл нені білдіреді. ЯП-жас ақын, Бернияздың сүйікті азаматы, оны қолына қару алуға итермелеген.

1923 жылы 29 қаңтарда Бернияз Күлеевтің кенеттен қайтыс болуына, қайғылы өлімге әкелген құпия болып қала береді. Алайда, кейбір мәліметтерге сәйкес, Бернияз татар қызына ғашық болып, оған назар аударады. Қыздың ата-анасы екі ғашықтың бір-біріне қайта қосылуына қарсы. Содан кейін екі жас жігіт, егер біз бір-бірімізге қосылмасақ, бізге ешкім керек емес дейді. "Олар Бернияз пәтеріне түнгі сағат 1 - де келеді. Бернияз үстелдің үстіне қағазға бір нәрсе жазады, Наган мен Браунинг үстелінің тартпасынан шығарып, екеуін де зарядтайды. - Алдымен мені атаңыз, - дейді қыз.

Сондықтан ол көзін жұмып, керісінше отырған қызды жүрегіне екінші оқпен шақырады"дейді. Бұл құжатты Ғалым Ахмедовтың "Бернияз өлімі туралы сөз" кітабынан көреміз [3. . "Қазақ әдебиеті" деген атпен газетке мақала жариялады. Бернияздың өлімі. Бұл себебін көрсеткен ең нақты дереккөз. Автордың бұл деректерді қайдан алғаны бізге белгісіз. Алайда, нақты көрсеткіштер бойынша, әрине, құнды материал. Ақынның қайғылы қазасына байланысты профессор Бейсенбай Кенжебаев: "содан кейін мен зерттеу мақсатымен қазанға бардым. Мен тағы да М.Гайнуллин, Ермұхамедов сияқты татар ғалымдарының жағдайынан сұрадым. Олардың бәрі Бернияз бен оның поэзиясын біледі. Татар халқы Бернияз мен қыздың сүйіспеншілігіне арналған "Наган жыры" поэмасын жазды. Ән айтады " [4.'].

Сонда бұл махаббат драмасы Бернияздың өліміне себеп бола ма? Екі жас өмірімен бөлісе алмады, дәлірек айтсақ, суық қарумен өзін-өзі өлтіре алмады-бұл тек махаббат драмасы немесе басқа себептер болды ма?

Бұл ойға М. Жұмабаевтың сөздері құлақ түрген сияқты. "Бернияз өз өмірін өз қолымен аяқтауға не себеп болғанын біз білмейміз. Алайда, жастықпен, әсіресе тәртіпті дұрыс тәрбиелемегендіктен, ешқандай себеп жоқ. Егер солай болса, онда жас жанның өзі кінәлі. - Мен не істеу керектігін білмеймін, - деді ол. Жас жан қолына мылтық. Мұны түсіну керек. Біз неге ерте кеткенімізге емес, неге ерте кеткенімізге ренжуіміз керек.

Күнә сенікі емес, - көп,

Жан тыныш болсын, Жас гвардия!» [2. ]

ақынның мақаласы аяқталады.

ХХ ғасыр қазақ қоғамындағы үлкен сілкіністер, оянулар дәуіріне айналды. Халықтың ойлау қабілеті өсіп, сауаттылық ашыла бастаған уақыт. Ағарту, баспасөз, мәдениет мәселелері басталды. Бұл жұмыстарды біздің еліміздің қамқоршылары және қамқоршылары болған халыққа жанашыр ұлдар орындады.

Ресей империясының қол астына түскен халық көптеген ғасырлар бойы бостандыққа ие болды. Тіліңізді, дініңізді және менталитетіңізді ұмытып кету қаупі бар. Орыс патшалығы қазақ халқын мәңгі есте қалдыру керек еді. Бірақ бұл ойлар көп емес. Мағжан Жұмабаев, Әлихан Бөкейханов, і.Жансүгіров, А. Байтұрсынов, Б. Майлин, С. Сейфуллин сияқты тұлғалар қазақ халқына өзінің сауаттылығын ашуға, ойлауын дамытуға, аяғына тұруға көмектесті. Сол кезде оқулар орыс, араб, парсы тілдерінде болғандықтан, қазақ тілі шетте қалды. Сондықтан олар баспасөзде де, өз еңбектерінде де қазақ тілін пайдаланып, қазақтардың өз тілін, дінін ұмытпауына ықпал етті. Ол халыққа арналған көптеген еңбектер жазды. Бүгінде мұндай талантты адамдар біздің ұлы ата-бабаларымыздың қалдырған мұрасын жатқа біледі. Сол арқылы қазақ қазаққа айналып, тәуелсіздік алды.

Міне, осындай қиын қыста өмір сүріп, біз көптеген жазықсыз айыптаулар алдық. Олардың ішінде аты аталмаған бір есім көпшілікке таныс емес. Ол-Бернияз Күлеев. Б.Күлеев-талантты ақын, ХХ ғасырдың басында өмір сүрген қоғам қайраткері. Жиырма төрт жыл өмір сүрген ақынның есімі монотонды жазбаларда айтылған және ғалымдар әлі зерттемеген. Ақынның алғашқы жинағы 1969 жылы" Айтиші Ақ қайың"деген атпен жарық көрді.