Ескерткіштер тіліндегі зат есімдер

ЕСКЕРТКІШТЕР ТІЛІНДЕГІ ЗАТ ЕСІМДЕР

Орындаған: Кеулимжаева А.

Қабылдаған: Каспихан Б.

ЖОСПАР:

Есiмдерден зат есiмнiң жасалуы

Түркi тiлдерiндегi есiм сөздер

Қимыл мен әрекеттiң нәтижесiн бiлдiретiн жұрнақтар

М.Қашқаридің «Дивани лұғат-ат турк» атты еңбегіндегі есімдер

Tеория

Түркi тiлдерiндегi есiм сөздер

Есім сөздер

Түркi тiлдерiндегi есiм сөздер – мағынасы жағынан, морфологиялық белгiлерi. Зат есім деп аталатын сөздердің өздеріне тән морфологиялық ерекшеліктері. Зат есiмдер заттық ұғымды білдіретіндіктен, iштей нақтылық және абстрактылық, Зат есiмдердi iштей семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай түрлі топтарға бөлінеді.

Мысалы:

Мал атаулары: қочқар-қошқар, теге-теке, сыйыр-сиыр, улақ-лақ;

Құрт-құмырсқа атаулары: қымырса-құмырсқа (ХШ), қасартқы-кесертке;

Қару-жарақ атаулары: Қылыч-қылыш (ХШ), чоқмар-шоқпар;

Қора-қопсы атаулары: хырман-қырман;

Үй мүлiктерiнiң атаулары: ағ-ау (ХШ), кiлiм-кiлем (ХШ), чырағ-шырақ (ХШ);

Аспан денелерiнiң атаулары: фәләк-аспан, нәсiмi-самалы, ахтар-жүлдыз;

Құстардың, аңдардың атаулары: құш-құс , куш-құс, күгарчiн-көгершiн;

Өсiмдiк атаулары: санаубар-қайың, пiста-пiсте, ғоз-жаңғақ, бұғдай-бидай;

Мысалдар

Есiмдерден зат есiмнiң жасалуы

Есiмдерден зат есiмнiң жасалуы

Алтын Орда дәуiрi жазба ескерткiштерiнiң тiлiндегi сөздердiң тұлғасы өзiнiң Көне түркi жазба ескерткiштерiнде көптiк мағына беретiн негiзгi қосымшалар. Қазақ тiлiнде жетi септiк бар. Атау септiгiнен басқалары арнаулы Сөздер құрамы бірдей болмайтыны сияқты, жұрнақтардың да тұлғалық құрамы Морфологиялық тәсiл арқылы жасалатын зат есiмдерге зат есiмнiң өзiнен, Есiмдерден зат есiмнiң жасалуы

Қызметі

Қимыл мен әрекеттiң нәтижесiн бiлдiретiн жұрнақтар

Жұрнақтар

-а, -е: йар – ескi түбiрi йарлығ – жараулы;

-ғақ, -гек, -қақ, -кек: қ – ру – құрға,

-ғун, -гун, -ғын, -гын, -қын, -күн: тұтғун - тұтқын,

Ескерткiштердегi есiм сөздерге жалғанып зат есiм тудыратын жұрнақтардың жазба -ча, -че жұрнағы да есім тудыратын өнімді жұрнақтардың бірі.

Ғұнча – түйнек. Көріб гүл ғұнчаның ағзы ачылұр –

қ // - к, -ақ // -ек жұрнағы

Ескi қыпшақ тiлiндегi жазба ескерткiштерде сөз құрамы басқа жалпы ескi қыпшақ ескерткiштерiндегi сөздер өздерiнiң құрамына қарай дара

Көне тiлдерде де, қазiргi түркi тiлдерiнде де зат есiмдер

Жазба ескерткiштердегi зат есiмдердiң беретiн мағынасына қарай былайша топтастырып

Қимыл мен әрекеттiң нәтижесiн бiлдiретiн жұрнақтар:

1. Етістіктен туған зат есімдер (қазық, күйік, т.б.)

2. Есімдерден туған зат есімдер (мойнақ, тікенек, т.б.)

3. Етістіктен туған сын есімдер (бөлек, сирек, сынақ, т.б.)

4. Еліктеуіш сөздерден туған сын есімдер (қалтақ, шыжық,

5. Есімдерден туған етістіктер (сауық, өшік, кешік, т.б.)

6. Түбір етістіктен туған туынды етістіктер (көнік, қанық, т.б.)

Бiрақ, кейде ол дәл осындай мағына тудыра отырып, өзi

ма // - ме жұрнағы кейбiр түбiр есiмдiктерге жалғанып, чақ // -чек, -чық // -чiк жұрнағы көне тұлғалы -туқ // -түк, -дуқ // -дүк жұрнақтары өзi жалғанған -ман, -мен – есімшенің келер шағымен зат есімге жалғанып, -ман // -мен жұрнағы адамдардың өзара қоғамдық қарым – қатынасынан туындаған. Бұлардың барлығы да дерлiк морфологиялық жолмен жасалған зат есiмдер. -мақ етістіктің түбіріне қосылып, есім жасайтын құранды әрі -мақ қосылу арқылы жасалған сөздер құрал – аспап атын -мақ қосылу арқылы жасалған сөздер киім атауларын, не тағам аттарын білдіреді: құймақ, жармақ.

04

М.Қашқаридің «Дивани лұғат-ат турк» еңбегіндегі есімдер

Зат есiм жасай отырып абстракт ұғымдар бередi:

б) жан – жануарлардың атауларына жалғанып абстракты ұғымды зат. Бөрилик - бөрiлiк, бөрiге ұқсас: Бөрилик қой, чабан қыл. Тилкүлүк - қулық, айлакерлiк: Арслан тилкүлүк қылса йәрашмаз

в) ескерткiштерде сын есiмге жалғанып, абстрак мағынадағы зат есiмдер. Түгәллик (түгелдiк, бүтiндiк): Түгәллик йәхшы – бүтiндiк жақсы /ХШ, Қарылық – кәрілік, йігітлік – жігіттік. Қарылықда йігітлік қайра. Ходрайлық – есерсоқтық. Аңар ходрайлық етіб мүнса болмаз – Сүчүглүг – тәттілік. Сүчүглүг бірла ол сені алдар –

а) сын есiм негiзден зат есiм тудырып сапа мен адамның мiнезiн, әрекетiн, қалпын бiлдiретiн сөздерден жасалған абстракт. Кишилик - адамгершiлiк: йар өлтүрмәк кишилик ермәз – Досты. Улулуқ – ұлықтық. Бу давләтсіз улулуқ қылса болмаз –

Атақ, дәреженi бiлдiретiн сөздерден адамның әлеуметтiк жағдайын, кәсiп атауын береді:

Беклик - бек қызметi: Арзу билән беклик ғасил болмас

Қуллық - құлдық, қызмет көрсету: бу ол му, йа

Ханлық - хандық, патшалық: Бу күн ханлық бозынға кәртү

Зат есімдер:

НАЗАРЛАРЫҢЫЗҒА РАҚМЕТ!