Фразеологияны оқытуда когнитивті-коммуникативті әдіс-тәсілдерді қазақ тілі сабағында қолдану
жүктеу/скачать 39,21 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Пайдаланылған әдебиеттер
|
Фразеологияны оқытуда когнитивті-коммуникативті әдіс-тәсілдерді қазақ тілі сабағында қолдану СДУ 2-курс магистранты: Мереева Әйгерім Ғылыми жетекшісі: п.ғ.к. Ордабекова Хафиза АННОТАЦИЯ Мақала қазақ фразеологиялық жүйесін оқытудың когнитивті және коммуникативті әдіс-тәсілін анықтауға бағытталған. Қазақ фразеологиясының типологиялық және лексика-семантикалық сипаты, фразеологизмдердің функционалды-стилистикалық жіктелімі және прагматикалық сипаты туралы анықтамалар бере келе, когнитивті сипаттары қарастырылады. Зерттеу жұмысының қорытындысы ретінде мектепте фразеологизмдерді оқытудың когнитивті-коммуникативті моделін жүзеге асыру бойынша тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың нәтижелерін талдау жұмыстары ұсынылып, алдыға қойылған мәселелерді шешудің тиімді жолдары анықталады. АННОТАЦИЯ Статья направлена на определение когнитивно-коммуникативного подхода к обучению казахской фразеологической системе. Рассматриваются когнитивные характеристики казахской фразеологии, дающие определения о типологическом и лексико-семантическом характере, функционально-стилистической классификации и прагматическом характере фразеологизмов. В качестве итогов исследовательской работы предложена работа по анализу результатов опытно-экспериментальной работы по реализации когнитивно-коммуникативной модели обучения фразеологизму в школе, определяются эффективные пути решения поставленных задач. ANNOTATION The article is aimed at defining a cognitive-communicative approach to teaching the Kazakh phraseological system. The cognitive characteristics of Kazakh phraseology are considered, which give definitions of the typological and lexical-semantic character, functional-stylistic classification and pragmatic character of phraseological units. As the results of the research work, the work on the analysis of the results of experimental work on the implementation of a cognitive-communicative model of teaching phraseology at school is proposed, effective ways of solving the tasks are determined. Қазіргі қазақ тілінде фразеология мәселесіне қатысты бірқатар тұрақты өнректер мен фразеологиялық бірліктер бар. Екі термин қатар қолданылғанымен, кейбір жағдайларда тұрақты өрнектер кеңірек қолданылады, ал идиомалар тек идиомалар ретінде қолданылады. Қазақ фразеологиясының басқа тілдер сияқты өзіндік оқу тарихы бар. Бұл ретте қазақ тіліндегі фразеологиялық бірліктер зерттелу дәрежесі бойынша тілдік бірліктер ретінде айқындалды, тақырыптық семантикалық топтарға бөлінді, стилистикалық ерекшеліктер қарастырылды. Тілдегі фразеологиялық фактілер бүгінгі күнге дейін көптеген еңбектерді іздеудің тақырыбы болып табылады. Қазақ фразеологиясының басқа тілдер сияқты өзіндік оқу тарихы бар. Бұл ретте қазақ тіліндегі фразеологиялық бірліктер зерттелу дәрежесі бойынша тілдік бірліктер ретінде айқындалды, тақырыптық семантикалық топтарға бөлінді, стилистикалық ерекшеліктер қарастырылды. Тілдегі фразеологиялық фактілер әлі де көптеген жұмыстарды іздеудің тақырыбы болып табылады. Алайда, кеңес заманынан бері зерттелген фразеологиялық бірліктердің типологиясына мақал-мәтелдер тақырыбын қосу мәселесі әлі де қарастырылуда. Кейінгі ғылыми ізденістер Қазақ фразеологизмдерінің даму деңгейін көрсететініне қарамастан, бұдан басқа, кейбір неғұрлым сенімді тұжырымдар әлі толық зерттелмеген. В. В. Виноградов фразеологиялық бірліктердің типологиясы туралы жазған орыс тіліндегі фразеологиялық бірліктерді жүйелеу жөніндегі жұмыстарға сүйене отырып, ғылыми анықтама ретінде фразеологиялық бірліктердің үш түрі мен үш белгісін ұсынуға болады [1, 19]. Фразеология лексикология аясында қарастырылып, оқытылатындықтан, көп жағдайда бұл пәннің «фразеологиялық бірлік» термині барабар түсіндіруге жауап бермейді. Сонымен қатар, лексикалық бірлік те, фразеологиялық бірлік те жеке, семантикалық ерекшеліктерге байланысты жаңа тұжырымдар қажет [2, 12]. Шынында да, парадигматикамен және тілдегі синтагматикалық жүйемен қатар эпидигматикалық, яғни тілдегі туынды, фразеологизмдерге қатысты айнымалы мән туралы жүйені зерттеу ұсынылады. Осы себепті фразеологиялық бірліктерді зерттеу объектісі бұрынғы деңгейден жоғары болғанын атап өткен жөн. Тілдік фактілер қазақ тілінің лексиконында ерекше мәртебеге ие өрнектер мен идиомалардың тұрақты топтары жоғарыда аталған үш белгінің шеңберінен шығатындығына байланысты. Сондықтан, егер сіз фразеологизмдерді семантикалық негізде топтасаңыз, онда кейбір тұрақты өрнектерде кездесетін семантикалық белгілер байқалмайды. Мысалы, халық әні, Батыс Қазақстан және басқа да сөз тіркестері. Фразеологиялық бірліктердің негізгі анықтамасы олардың тұрақты және дайын қолданылуы болып табылады. Бұл бір-бірін толықтыратын, бір-бірін тудыратын ұғымдар. Олар: фразеологиялық тұтастық (идиомалық), фразеолоикалық бірлік, фразеологиялық тізбек (түрлері). Мағынаның тұтастығы, сөз тіркесінің анықтығы, дайын күйінде қолданудың тұрақтылығы (белгілері) (1-суретте). Сурет – 1. Фразеологизмдердің түрлері мен белгілері Шынында да, парадигматикамен және тілдегі синтагматикалық жүйемен қатар эпидигматикалық, яғни тілдегі туынды, фразеологизмдерге қатысты айнымалы мән туралы жүйені зерттеу ұсынылады. Осы себепті фразеологиялық бірліктерді зерттеу объектісі бұрынғы деңгейден жоғары болғанын атап өткен жөн. Тілдік фактілер қазақ тілінің лексиконында ерекше мәртебеге ие өрнектер мен идиомалардың тұрақты топтары жоғарыда аталған үш белгінің шеңберінен шығатындығына байланысты. Сондықтан, егер сіз фразеологизмдерді семантикалық негізде топтасаңыз, онда кейбір тұрақты өрнектерде кездесетін семантикалық белгілер байқалмайды. Мысалы, халық әні, Батыс Қазақстан және басқа да сөз тіркестері. Фразеологиялық бірліктердің негізгі анықтамасы олардың тұрақты және дайын қолданылуы болып табылады. Бұл бір-бірін толықтыратын, бір-бірін тудыратын ұғымдар. Фразеологиялық бірліктерді осы формада тану кезінде тұрақтылық, тұрақтылық және басқа сөз тіркестерінің белгілері ерекшеленеді. Қазақ фразеологиясының лингвистикалық пән ретінде тұрақты және дайын болуының негізгі себептері: - Сөз тіркестерін тұрақтандыру құбылысының мәнін ашу; - Таныс, жалпыға бірдей танылған сөз тіркестерінің дайын сөз тіркестеріне айналу себебін анықтау; - Фразеологиялық өрнектерді жүйелеу сияқты мәселелерді шешу (2-суретте) [3, 11-12]. Сурет – 2. Қазақ фразеологиясының алдында тұрақты және даяр қалпында жұмсалу себептері Бұл ретте басым бағыт тілдік тұлғаны, яғни тілдік таным процестеріне байланысты ана тілінде сөйлейтін адамды анықтау болып табылады. Антропоцентристік парадигма шеңберінде адам санасының қабылдау, ойлау, тіл, есте сақтау, іс-әрекет сияқты когнитивті құрылымына назар аударылады. Қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқыту жалпыға міндетті мемлекеттік білім беру стандарты, базистік оқу жоспары, тілді оқыту тұжырымдамасы және мемлекеттік оқу бағдарламалары негізінде жүзеге асырылады. Басқа тілде оқытылатын мектептердегі Қазақ тілі мемлекеттік білім беру стандарттарына сәйкес жалпы білім беретін мектептің барлық үш сатысында міндетті пән болып саналады. Осыған байланысты танымдық-коммуникативтік әдістерді қолдану – оқушы мен мұғалімнің тікелей қарым-қатынасын, белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін, тілдік және әдістемелік категорияларға тән негізгі белгілер мен принциптердің негізгі жүйесін қамтитын әдіс түрі, тілді оқытудың тиімді әдістерін біріктіреді және оны іс жүзінде тілдік қарым-қатынас құралы ретінде жүзеге асырады. Ойлау-сөйлеу қажет кез-келген жағдайда үш компонент өзара байланысты: шешілетін мәселе, қолда бар білім, зерттеу қызметі. Коммуникативті оқыту тілдік іс – әрекеттің барлық түрлерінде-тыңдауда да, сөйлеуде де, оқуда да, жазуда да қалыптасады, өйткені ол оны жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Лингвистикалық, әдістемелік әдебиеттердің көпшілігінде сөйлеу әрекетін төрт түрге қарастыру тұрақты орын алады. Бұл: сөйлеу, оқу, жазу, түсіну. Когнитивті-коммуникативті оқыту: оқу, сөйлеу, тыңдау, жазу – ауызша өзара әрекеттесу, жазбаша өзара тиімді қарым-қатынас бір уақытта дамиды. Бұл әдістер сөйлеу әрекетінің барлық түрлерінде жүзеге асырылады. Когнитивті технологиялар модульдік құрылымға ие. Әрбір модуль дидактикалық мақсатпен біріктірілген сабақ жүйесі болып табылады [4, 9]. Фразеологизмдерді мектепте оқыту бағдарламасына когнитивті-коммуникативтік әдістер жүйесін енгізудің негізгі мақсаттары мыналар болып табылады: 1. оқушының танымдық дамуы; 2. білім беру және оқыту стандартының талаптарына сәйкес келетін қызмет әдістерін қалыптастыру; 3. оқушылардың ақпараттық құзыреттілігін қалыптастыру. Бұл рефлексивті бақылау және өз мінез-құлқындағы бейімделу өзгерістері үшін әртүрлі көздерден алынған ақпаратты пайдалану дағдыларының жиынтығы ретінде түсіндіріледі. Яғни, - конспект құра білу (тілдік нормалар мен логика ережелеріне сәйкес өз ойларын білдіре білу); - Аннотация жасай білу; - фразеологиялық бірліктердің мағынасын ажырата және тани білу; - берілген мәселе бойынша ақпарат жинай білу; - берілген критерийлер бойынша әртүрлі көздерден алынған ақпаратты салыстыру; - берілген критерийлер бойынша әртүрлі көздерден алынған ақпаратты салыстыру үшін критерийлерді тұжырымдай білу; - қабылданатын ақпараттың проблемалары мен қайшылықтарын анықтай білу; - ақпарат алудың техникалық құралдарын қолдана білу және т. б. [5]. Осылайша, когнитивті-коммуникативті білім беру стандарттары студенттерге берілетін білім сапасын едәуір жақсартуға және оларды терең өңдеуге мүмкіндік беретін тапсырмалар жүйесін құруға мүмкіндік беретін тиімді шешімдерді ұсына алады. Оқу мазмұнын игеру туралы кері ақпарат алу әдістеріне ерекше назар аудару керек, өйткені кез-келген ақпарат алмасу кезінде танымдық мотивтері бар бұрмаланулар сөзсіз орын алады. Дегенмен, біз осы мақсаттар арқылы тиімді нәтижелерге қол жеткізіп жатқанымыз анық. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Махметова А.С. Етістікті фразеологизмдердің лексика- семантикалық ерекшелігі мен грамматикалық қолданысы. Қарағанды университетінің хабаршысы, 2006-73б. 2. Сатенова С. Қос тағанды фразеологиялық тіркестердің авторлық қолданысына қарай өзгеруі. – Алматы: Ғылым, 1997. – 126 б. 3. Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық мәдени аспектілері. – Алматы: Ғылым, 1998. -196 б. 4. Смағұлова Г. Фразеологизмдердің варианттылығы. –Алматы: «Санат»1996.- 11-12 б. 5. Қайдаров Ә. Қазақ этнолингвистикасы: Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы, 1998 -98б. жүктеу/скачать 39,21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|