Фразеологизмдер (үлестірме қағаз, көрнекіліктер) Орындаған: Алматы облысы, Балқаш ауданы «Бірлік орта мектебі»
жүктеу/скачать 58,16 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Фразеологизмдер
|
ҚазақстанРеспубликасыБілімжәнеғылымминистрлігі «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы АҚ филиалы Алматы облысы бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты Фразеологизмдер (үлестірме қағаз, көрнекіліктер) Орындаған: Алматы облысы, Балқаш ауданы «Бірлік орта мектебі» мемлекеттік коммуналдық мекемесінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Мамырова Қарлыға Қалқаманқызы Алматы, 2015 Фразеология (грек. phrasis-сөйлемше, logos-ұғым) – Тілдегі тұрақты тіркестердіқазіргі және тарихи даму тұрғысынан тексеретін тіл білімінің саласы; Бір тілдегі тұтас фразеологиялық қор. Фразеологизмдер үшін ең басты анықтама олардың тұрақты, даяр қалпында қолданылуы. Мысалы: ит өлген жер-алыс, тайға таңба басқандай-анық, жел аяқ-жүйрік, арқаны кеңге салу- асықпау т.б. фразеология негізінен психология, философия, тарих, этнографиямен тығыз байланысты. Фразеологияның түрлерін біреу мағынасына, енді біреу құрылымына, үшіншісі- қызметіне қарай топтастырып, әркім әр түрлі классификациялайды. Академик В.В.Виноградов фразеологизмді құрастырушы сыңарларының өзара қатысы жағынан, фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тізбек деп үшке бөлсе, Н.М.Шанский төртінші етіп фразеологиялық сөйлемшені қосады. К.Ахановта осы төрт түрін мақұлдайды. Қазақ тіліндегі фразеологизмдерді арнайы зерттеген І.Кеңесбаев фразеологиялық түйдек, фразеологиялық тіркес деп екіге бөледі. Барлығын жинақтай келе, І.Кеңесбаевтың фразеологиялық түйін тіркесі- В.В.Винаградовтың фразеологиялық бірлігіне, түйіс тіркес-фразеологиялық тізбегіне, мақал-мәтелі-сөйлемшеге келеді. Сол сияқты фразеологизмдердің мақал-мәтелдерге қатысы фразеологиялық антонимдер, фразеологиялық синонимдер, фразеологиялық омонимдер деп бөліп қарастырамыз. Фразеологиялық тұтастық- құрамындағы сөздер бір-бірімен әбден тұтасып, жымдасып кеткен, олардың мағыналық жігін ешқандай ажыратуға болмайтын тұрақты тіркестер. Мысалы: жеті қараңғы түнде, ала жібін аттамады, мұрынынан шаншылып жүр, мұрынына су жетпеді- қолы тимеді, аттың жалы, түйенің қомында- абыр-сабыр уақыт, бір ұрты май, бір ұрты қан-залым, екі жүзді т.б. Фразеологиялық бірлік – тұтастық сияқты мағына жағынан тұтас тұрақты тіркес. Бірақ мұнда құрастырушы сыңарларының мағынасы жойылмаған, тек солғындап, біртұтас ауыспалы мағынада қолдану. Мысалы; төбе шашы тік тұру, езуі екі құлағында, жегені желім, пышақ кесендей тиылды, мойнына су құйылып отыр, ескі жараның аузын ашты, ит байласа тұрғысыз, көз көрмес, құлақ естімес, ит көйлекті бұрын тоздырған, ит басына іркіт төгілді, т.б. Фразеологиялық тізбек – фразеологизмнің бұл түрі еркін тіркесті ауыспалы мағынада қолдану арқылы пайда болған. Мұнда еркін сөз бен фразеологиялық сөздің тіркесуінен жасалады, сол тізбек күйінде қолданылады. Мысалы: тар заман, қоныс тепті, қонақ асы, бота көз, қоян жүрек, асқар бел, тоң мойын, сойдақ тіс, қауға бас, оймақ ауыз, ала қол, кең қолтық, жуан жұдырық, шер көкірек, еркек кіндік, салқын қанды, көзі тірісінде, көз шалым жер, көзімдей көр, көзі жоғалды т.б. Фразеологизмдердің құрылымы– құрылысы жағынан екі топқа бөлінеді. құрылысы сөздердің белгілі бір тіркесі болып келетін фразеологизмдер. Мысалы: шақша бас, қарақат көз, ашық тауыз,ала қол, бүйрек бет, қамыт аяқ, құба жон, қалқан құлақ, мұрты шағылмаған, саусақпен санарлықтай, кең иықты, ат жақты, тісін басты, өр көкірек, төбесі тесік, т.б. құрылысы жағынан сөйлемге тең фразеологизмдер. Мысалы: үш ұйықтаса, ойда жоқ; көңілі су сепкендей басылды; аяқ–қолын бауырына алды; қой үстіне бозторғай жұмыртқалады; басы ауырып, балтыры сыздады; бұтын бұт, қолын қол қылды; ашса алақанында, жұмса жұдырығында; көзіне көк шыбын үймелетті; ел бетін көрместей болды; ішкен асы бойын тарамады; көрертаңды көзімен атырды; аузына ақ ит кіріп, көк ит шықты; табанын жерге тигізбеді т.б. Фразеологизмдердің мақал–мәтелдерге қатысы. Мақал –мәтелдердің адам өмірінде қамтымайтын саласы жоқ. Соның бәрін аз сөзбен көп мағыналы етіп білдіреді. Халық: «Тұз астың дәмін келтірсе, мақал сөздің сәнін келтіреді. Мақал –сөздің атасы. Сөздің көркі –мақал. Мақалсыз сөз–татымсыз аспен тең. Мақал– сөздің тұздығы»– деп тұжырымдайды. Мысалы: аузымен орақ орғанның белі ауырмайды. Балтамған тілден у да тамады. Шегірткеден қорыққан егін екпес. Фразеологизмдердің біріншісөзі көп жағдайда ұйытқы сөз деп аталады. Сын есімдерден (ақ, қара, көк, т.б.), сан есімдерден (бір, екі, үш т.б.), зат есімдерден (бел, аяқ, қол т.б.) Фразеологизмдер кейде антонимдерден, синонимдерден, омонимдерден жасалады. Фразеологиялық антонимдер: қызу қанды– салқын қанды, дүниеге келу– дүниеден өту, қолы ұзару–қолы қысқару, ит пен мысықтай болу, ит арқасы қиянда– таяқ тастам жер, әмпәй–жәмпәй болу–жүз жыртысу т.б. Фразеологиялық синонимдер: қыз қуу, отқа май құю, бауы берік болу, қыл көпір, ақ сұңқар құс, ордалы жылан т.б. Фразеологиялық омонимдер: есі кету–қуаныштан, қорыққаннан; ауыз ашу– таңқалу, ораза кезінде ауыз ашу, т.б. жүктеу/скачать 58,16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|