Генетика бөж

Қазақстандағы генетика
ғылымының дамуы.
Орындаған: Жангабулова Ұлболсын
Тексерген: Қойлыбаев Жасулан Жамигатович
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ФАКУЛЬТЕТІ
БИОЛОГИЯ КАФЕДРАСЫ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БӨЖ

Жоспары.
К р спе.
Нег зг бөл м.
1.
Қазақстанда генетиканың дамуы.
2.
Генетика және байланысты салалары.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.

Генетика — бүк л т р ағзаларға тән тұқым қуалаушылық
пен өзгерг шт кт зерттейт н биология ғылымының б р
саласы. Ағзалардың тұқым қуалаушылығы мен
өзгерг шт г туралы ғылымды генетика деп атайды. Бұл
атауды 1906 жылы ағылшын биологы У.Бэтсон ұсынды.
Тұқым қуалаушылық пен өзгерг шт кт ң заңдылықтарын
ашып, оларды қоғамды дамыту үш н пайдаланудың
жолдарын шешуде генетика ғылымы зор үлес қосты.
Сондықтан, биология ғылымының басқа салаларының
арасында маңызды орын алады. Жер бет ндег т р
материяның дамуы олардың үзд кс з ұрпақ
алмастыруымен қатар жүр п отырады. Т рш л к
организмдерд ң көбею мен т келей байланысты. Сол
арқылы белг л б р биологиялық түрге тән белг лер мен
қасиеттер ұрпақтан-ұрпаққа бер л п отырады. Басқаша
айтқанда, ұрпақтар белг л дәрежеде өз н ң ата-анасына
ұқсас болып туады. 

Б р нш кезең — ерте заманнан бастап XIX ғасырдың 10—20-жылдарын қамтиды. Бұл кезеңд
халықтық селекциялық жұмыстардың кезең дейд . Халық қолында бар малдың асыл тұкымын,
өс мд ктерд ң сорттарын сақтап, оны ұрпақтан-ұрпаққа бер п жалғастырып отырды. Мысалы,
қазақтың атақты Ед лбай қойы, қаракел қойлардың түрлер , бидайдың жерг л кт сорттары:
ақбидай, қожабидай, көжебидай, сырбидай, т.б.
Қазақстанда 1910 жылғы мағлұматтар бойынша, қойдың саны 18,4 млн, басқа түл ктер 11 млн
болған. Өс мд ктер селекциясында сұрыптау жолымен алынған тарының сортынан Шығанақ
Берсиев әр га-дан 210 ц өн м алып, дүниежүз л к рекорд жасады.
Қазақстанда генетиканың дамуын ек кезеңге бөлед :

Қазақстанда мал тұқымын асылдандыру 1930 жылдан бастап
қолға алынды. Жерг л кт мал тұқымын шет мемлекеттен
әкел нген асыл тұқымды малдармен будандастырды. Бұл үш н
АҚШ-тан америка рамбульес қой тұкымы, Германиядан прекос
қой тұкымы, Англиядан линкольн, гемпшир, широпшир қой
тұқымдары әкел нд .
Қазақстанда селекциялық жұмыстар бұдан 100 жылдай бұрын (1901
— 1910 
ж.) басталды. Алғашқы Красноводопад селекциялық
станциясы 1906 жылы қаз рг Түрк стан облысында құрылды. Ал
1930—1956 
жылдары Қазақтың мал шаруашылығы ғылыми-зерттеу
институты, Қазақтың ег нш л к ғылыми-зерттеу институты (Алматы
облысы) және Қазақтың астық шаруашылығы ғылыми зерттеу
институты (бұрынғы Ақмола облысы, Шортанды) ұйымдастырылды.
Сонымен қатар облыс орталықтарында мемлекетт к селекциялық
станциялар жұмыс стей бастады.

Генетиканың даму тарихы үш кезеңге бөл нед . Оның алғашқы екеу 1865—1953 жылдар
аралығын, яғни классикалық генетика дәу р н қамтиды. Генетика тарихындағы үш нш
кезең — 1953 жылдан басталады. Ол — химия, физика, математика, кибернетика сияқты
нақты ғылымдардың зерттеу әд стер мен электрондық микроскоп, рентген құрылымдық
анализ, т.б. қолданудың нәтижес нде молекулалық генетика нег з н ң қалануы.
1944 
жылы американдық микробиолог әр генетик О.Эври тұқым қуалаушылықтың
материалдық нег з — ДНҚ екенд г н дәлелдед . 1953 жылы американдық биохимик әр
генетик Дж. Уотсон мен ағылшын биофизиг Ф.Крик ДНҚ молекуласының молекулалық
құрылымының модел н жасады.
Қаз рг кездег генетиканың дамуы тұқым қуалаушылық пен өзгерг шт к туралы л мн ң
барлық салаларында зерттеу жұмыстары молекулалық деңгейде жүрг з лет нд г мен
ерекшеленед . Мысалы, генд организмнен тыс қолдан синтездеу, дене клеткаларын
будандастыру, генетикалық материалдың алмасуы (рекомбинация), генн ң қайта
қалпына келу (репарация), биополимерлерд қолдан синтездеу, генд к инженерия
сияқты проблемаларды зерттеу кең нен таралып отыр.

Генетика мен селекцияның дамуына Қазақстан ғалымдарының да қосқан
үлес ерекше. Алшақ будандастыру, мутагенез, полиплоидия, гетерозис,
т.б. мәселелерд қамтитын генетикалық зерттеулер жүрг з луде. Дәнд
және техникалық дақылдарды түр ш л к және түраралық
будандастырудың нәтижес нде бидайдың, арпаның, көксағыздың, жүгер
мен қант қызылшасының жоғары өн мд будандары мен сорттарын алуда
К.Мыңбаев, А.Ғаббасов, Ғ.Бияшев, Н.Л.Удольская және т.б. еңбектер зор.
М.Х.Шығаева мен Н.Б.Ахматуллина микроорганизмдер генетикасының
дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Қазақстанда тұңғыш рет М.А.Айтхожинн ң басқаруымен молекулалық
биология және ген инженериясы саласында көптеген зерттеулер
жүрг з л п, ғылымға айтарлықтай жаңалықтар қосылды.
Соңғы жылдары ел м зде генетиканың аса маңызды салалары:
молекулалық генетика, экологиялық генетика және радиациялық
генетика бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүрг з луде.

Ір қара мал тұқымынан: Голландиядан голштин, Эстониядан қара
ала, Даниядан қызыл, Шотландиядан айршир, Швейцариядан
симменталь, Англиядан герефорд, шортгорн, Франциядан
шароле, АҚШ-тан Санта Гертруда асыл тұкымдары әкел нд . Осы
аталған асыл мал тұқымдарын жерг л кт (қара ала, әулиеата,
қырдың кызылы, қазақтың ақбасы, т.б.) тұқымдармен
будандастырудың және сұрыптаудың нәтижес нде қаз р ел м зде
бар малдардың асыл тұқымдары шықты.

Осымен қатар генетика және селекция ғылымдарымен айналысатын мамандар
даярланды. Абай атындағы Қазақ ұлттык педагогикалық университет нде, әл-Фараби
атындағы Қазақтың ұлттык университет нде, Қазақтың аграрлық университет нде
кафедралар ашылып және басқа да жоғары оқу орындарда жас мамандар даярланды.
Жоғары квалификациялық мамандарды дайындауда Мәскеу, Санкт- Петербург, Киев
пен Новосибирск университеттер мен ғылыми зерттеу институттары көп еңбек с ң рд .
Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының экспериментальдық
биология институты түгелдей жануарлар генетикасы және селекциясымен айналысты.
Ботаника институтында, Микробиология және вирусология институттарында генетика
және селекция ғылымының зерттейт н бөл мдер жұмыс стед . Қазақстанда генетика
жөне селекция ғылымының дамуына көп үлес косқан Ұлттык ғылым академиясының
академиктер Ф.М. Мұхамедғалиев, Г.З. Бияшев, Б.Дарқанбаев, М.Ә. Айтқожин, Н.Я.
Удольская, т.б. ғалымдар болды.