График Экономиклық жүйелер түрлерінің белгілері
жүктеу/скачать 56,21 Kb.
|
|
Қазіргі заманғы экономикалық жүйелердің - капитализм, социализм, аралас экономика, саяси экономиканың ерекшеліктерін сызба арқылы талдап беріңіз (Бринкерхоф Д., Уэйтс Р., Ортега С. Əлеуметтану негіздері, Гидденс Э. Социология). График-1. Экономиклық жүйелер түрлерінің белгілері
Кесте-1№ Экономика ерекшеліктері. Өркениеттің экономикалық жүйелерінің дамуының мыңжылдық тарихын талдау. Өркениеттің экономикалық жүйелерінің дамуының мыңжылдық тарихы. Негізгі экономикалық мәселелерді шешу тәсіліне және экономикалық ресурстарға меншік түріне байланысты біз экономикалық жүйелердің төрт негізгі түрін ажырата аламыз: 1) дәстүрлі; 2)нарықтық (капитализм); 3) командалық (социализм); 4) аралас. Дәстүрлі экономикалық жүйе-бұл жер мен капитал тайпаның ортақ иелігінде болатын және шектеулі ресурстар бұрыннан бар дәстүрлерге сәйкес бөлінетін экономикалық өмірді ұйымдастыру тәсілі. Экономикалық ресурстарға меншік құқығына келетін болсақ, дәстүрлі жүйеде ол көбінесе ұжымдық болды, яғни аңшылық жерлер, егістік жерлер мен шабындықтар тайпаға немесе қауымдастыққа тиесілі болды. Уақыт өте келе дәстүрлі экономикалық жүйенің негізгі элементтері адамзатқа сәйкес келмеді. Өмір өндіріс факторлары ұжымдық меншікке емес, жеке адамдарға немесе отбасыларға тиесілі болса, тиімдірек пайдаланылатынын көрсетті. Әлемдегі ең бай елдердің ешқайсысында қоғам өмірінің негізі ұжымдық меншік емес. Бірақ әлемнің көптеген кедей елдерінде мұндай мүліктің қалдықтары сақталған. Және бұл кездейсоқ емес. Мысалы, Ресейдің ауыл шаруашылығының қарқынды дамуы ХХ ғасырдың басында ғана болды, П.А. Столыпиннің реформалары ұжымдық (коммуналдық) жерді иеленуді жойып, жеке отбасыларға жерді иеленуге ауысты. Содан кейін 1917 жылы билікке келген коммунистер жерді "жалпыхалықтық меншік"деп жариялап, коммуналдық меншікті қалпына келтірді. Тәжірибе көрсеткендей, нарықтар мен фирмалар ақсақалдардың кеңестеріне - дәстүрлі жүйеде түбегейлі экономикалық шешімдер қабылдаған органдарға қарағанда шектеулі ресурстарды бөлу және өмірлік тауарларды өндіруді ұлғайту мәселесін жақсы шешеді. Сондықтан дәстүрлі экономикалық жүйе уақыт өте келе әлемнің көптеген елдерінде адамдардың өмірін ұйымдастырудың негізі болуды тоқтатты. Оның элементтері фонға түсіп, тек кішігірім маңызы бар әртүрлі әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер түрінде сақталған. Әлемнің көптеген елдерінде адамдардың экономикалық ынтымақтастығын ұйымдастырудың басқа әдістері жетекші рөл атқарады. Нарықтық жүйе дәстүрлі нарықтық жүйені (капитализм) алмастырды. Бұл жүйенің негізі: 1) жеке меншік құқығы; 2) жеке шаруашылық бастамасы; 3) қоғамның шектеулі ресурстарын бөлуді нарықтық ұйымдастыру. Капиталистік (нарықтық) экономикалық жүйенің негіздері аралас экономика жеке меншік құқығы-бұл жеке тұлғаның шектеулі ресурстардың белгілі бір түрі мен көлемін (мысалы, жер учаскесі, көмір кен орны немесе зауыт) иеленуге, пайдалануға және басқаруға, демек, одан кіріс алуға заңмен танылған және қорғалатын құқығы. Бұл капитал сияқты өндірістік ресурстардың түріне иелік ету және осы негізде кіріс алу мүмкіндігі осы экономикалық жүйенің екінші, жиі қолданылатын атауын - капитализмді шарттады. Жеке меншік-жеке азаматтар мен олардың бірлестіктерінің қоғам мойындайтын экономикалық ресурстардың кез келген түрінің белгілі бір көлеміне (бөлігіне) иелік ету, Пайдалану және билік ету құқығы. Бастапқыда жеке меншік құқығы тек қарудың күшімен қорғалды, ал иелері тек патшалар мен феодалдар болды. Бірақ содан кейін, соғыстар мен революциялардың ұзақ жолынан өтіп, адамзат өркениетті құрды, онда әрбір азамат жеке меншік иесі бола алады, егер оның кірісі мүлікті сатып алуға мүмкіндік берсе. Жеке меншік құқығы экономикалық ресурстардың иелеріне оларды қалай пайдалану керектігі туралы өз бетінше шешім қабылдауға мүмкіндік береді (егер бұл қоғамның мүдделеріне нұқсан келтірмесе). Сонымен бірге, экономикалық ресурстарға билік етудің бұл шексіз еркіндігінің екінші жағы бар: жеке меншік иелері оны пайдалану үшін экономикалық жауапкершіліктің толық көлемін алады. Басқаша айтқанда, сәтті шешім қабылдаған кезде олар барлық пайдаға ие болады, бірақ қате шешім қабылдаған кезде олар өздеріне тиесілі мүліктің бір бөлігін немесе тіпті барлығын жоғалту қаупі бар. Жеке экономикалық бастама-бұл өндірістік ресурстардың әрбір иесінің оларды табыс табу үшін қалай және қаншалықты пайдалану керектігін өз бетінше шешуге құқығы. Сонымен бірге, әркімнің әл-ауқаты оның нарықта өзіне тиесілі ресурсты қаншалықты сәтті сата алатындығымен анықталады: оның жұмыс күші, дағдылары, қолдан жасалған бұйымдар, өз жер учаскесі, өз фабрикасының өнімі немесе коммерциялық операцияларды ұйымдастыра білу. - Әлеуметтік бағдарланған аралас экономика жоғарыда әлеуметтік бағдарланған аралас экономика экономикалық теорияны зерттеу объектісі болып табылатындығы көрсетілген. Сондықтан оның талдауы ерекше назар аударуға тұрарлық. Әлеуметтік бағдарланған аралас экономика екі принципті қамтиды:" әлеуметтілік "және"араласу". Олар бірден қалыптаспады және одан да көп біртұтас жүйеге біріктірілді және қандай да бір жолмен экономиканың социалистік және капиталистік жүйесінің жетістіктерінің конгломераты болып табылады. Олардың әрқайсысын бөлек қарастырыңыз. Алдымен араласуға жүгінейік. Аралас экономика-бұл нарықтық механизм мен экономиканы мемлекеттік реттеу негізінде жұмыс істейтін экономика. Мемлекет рөліндегі мұндай өзгерістер, ең алдымен, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту қажеттілігінен, ғылыми-техникалық прогрестен туындайды. "Аралас экономика" ұғымын анықтауда экономистердің бірлігі жоқ. Бұл экономикада не араласады деген мәселе бойынша көзқарастар сәйкес келмейді. Сонымен, әйгілі "тиімді экономика. Швед моделі" аралас экономика "жоспарлы және нарықтық экономиканың ерекшеліктеріне ие" деп жазады. Мұнда екі бастама бар:" жоспар "және"нарық". С. Фишер, Р.Дорнбуш, Р. Шмаленси: "барлық заманауи экономикалар аралас – екі шектен тұрады: таза командалық және таза нарықтық жүйелер... дау мемлекет пен нарықтың экономикадағы рөлі туралы туындайды". Бұл анықтама ең тән. Онда екі элемент – "нарық" және "мемлекет"қарсы тұрады. Бұл көзқарастың қарсыласы-о. Ю. Мамедов. Оның пікірінше," нарық "пен" мемлекет "логикалық тұрғыдан қарама – қайшы элементтер болып табылады:" нарықты "тек" нарық емес", яғни" нарықтық "өндіріс ұйымы" нарықтық емес", ал" мемлекеттік "(қоғамдық)" мемлекеттік емес " (жеке) қарсы қоюға болады. Жоғарыда келтірілген аралас экономика анықтамаларының кез келгенін даусыз деп санау және басқаларын кеміту әділетсіз болар еді. Олардың әрқайсысы оның көптеген жақтарының бірін көлеңкелейді және оған назар аударады. Толық көрініс оның барлық аспектілерін қарастырған кезде пайда болады: экономиканың "нарықтық" және "нарықтық емес" секторларын зерттеуде, "нарықтың көрінбейтін қолы" мен "мемлекеттің реттеуші қолы" арасындағы байланысты анықтауда, "жоспарды" және "нарықты"пайдалану мүмкіндігін зерттеуде. Сонымен, микро деңгейде ішкі жоспарлау қолданылады. жүктеу/скачать 56,21 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|