Коммуникативті жағдайлар да сөйлеу мінез-құлқына қойылатын талаптар

Біз дұрыс сөйлей аламыз ба? Бір мұғалім жай сөйлейді, екіншісі өте қатты сөйлейді, ал үшіншісі баяу және іш пыстырарлықтай сөйлейді, төртіншісінің әр сөйлемі бірдей сөзден басталады ... Нәтижесінде оқушылар мұғалімге таңғала қарып, оны сынап, оған күле бастайды.

Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті - бұл кәсіби мінез-құлықтың даралығын және жалпы тұлға мәдениетінің бөлігін көрсетеді. Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті мәдени жоспардың гуманитарлық байланысының пәні болып саналады, онда бірнеше өзара байланысты ұғымдар, оның ішінде «мәдениет», «сөйлеу мәдениеті», «мәдени тұлға» және «кәсіби педагогикалық қарым-қатынас мәдениеті» бар.

Сөйлеу мәдениеті дегеніміз:

- белгілі бір жағдайда және қазіргі заманғы лингвистикалық нормалар мен коммуникация этикасы ескеріле отырып, қойылған коммуникативті міндеттерді шешуде максималды нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін лингвистикалық құралдардың жиынтығы;

- сөйлеу әрекетінің дұрыстығын қамтамасыз ететін, жалпы қабылданған стандарттарға сәйкес келетін, сөйлемдерді коммуникация шарттары мен коммуникативті мақсаттарына сәйкес құра алатын қабілет пен біліктілік.

«Сөйлеу мәдениеті» ұғымы екіұштылықпен және әдеби тілдің дамуының екі деңгейінің болуымен сипатталады:

1) Сөйлеудің дұрыстығы. Ауызша және жазбаша тілдің нормаларын игеру (айтылу, қолдану, стресс және т.б. ережелері туралы айтып отырмыз)

Сөйлеуді дұрыстық тұрғысынан бағалау кезінде «дұрыс - бұрыс», «норма - норманың бұзылуы» сипаттамалары жиі қолданылады.

2) Сөйлеу шеберлігі. Бұл әдеби тілдің нормаларын қолданыстағы нұсқалардың ішінен ең мағыналы, стилистикалық тұрғыдан маңызды және тиісті вербальды құрылымдарды таңдау мүмкіндігімен үйлесімді түрде қолданудың айқындылығын білдіреді. Бұл деңгейде сөйлеуді таңдау қабілеттілігі қалыптасқан жағдайды және сөйлеуді ескере отырып, адрестің қабылдауын ескеру, тавтологияны, екіұштылықты, қабылдауға қиын болатын ауыр тіркестерді болдырмауға мүмкіндік береді.

Педагогтың жалпы мәдениеті мұғалімнің сөйлеу әрекеті мәдениеті түрінде көрінеді. Сөйлеу мәдениетінің нақты биіктігі белгілі бір жағдайларда ақпаратты беру және ол үшін тілдік құралдарды қолдануды ынталандыру қабілетімен сипатталады.

Паралингвистика (тембр, тональдылық және сөздің дыбысталуы), экстралингвистика (кідіріс, сөйлеу қарқыны және көлемі) саласындағы білімді игерсеңіз, ауызша байланыс тиімді бола түседі. Нағыз ғажайыптар тек дұрыс, шабыттандыратын және мейірімділікпен айтылатын сөздермен жасалуы мүмкін.

Педагог ауызекі сөйлеуде төмендегідей құралдарды қолданады:

- сабырлықты, қызығушылықты және достықты білдіретін жеке тұлғаға бағытталған оқытудың тиісті моделін таңдау;

- оқушылардың жасына, білім деңгейіне және зерттелген материалдың күрделілігіне байланысты анықталатын сөйлеу қарқынын қолдану;

- сөйлесу жағдайына сәйкес дауыс қуатын таңдау;

- белгілі бір сәтте сәйкес келетін үзілістерді, логикалық екпіндерді ескере отырып, интонацияны қолдану;

- сабақтың міндетіне сәйкес келуі керек мимика мен қимылдарды қадағалау.

Сөйлеу (коммуникативті) мәдениетіне қойылатын талаптар:

- сабақ барысында жалғасатын пікірталастарды әдептілікпен басқару;

- студенттерді үзіліссіз тыңдай білу;

оқушылардың ауызша сөйлеу кезіндегі қателіктеріне жылдам және дұрыс реакция жасау;

- студенттердің өтініштеріне ұқыптылықпен қарау;

мұғалімнің сөзінің дұрыстығы (әдеби тіл нормаларына сәйкестігі). Сөздер мен терминдер дәл әрі нақты айтылуы керек.

Сөйлеу мәдениетінің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі, егер біз оны қарым-қатынас этикасы тұрғысынан қарастыратын болсақ, онда бұл қарым-

қатынастың тоналдылығы. Бұл терминнің қолданылуы сөйлеу мәдениеті, қарым-қатынас психологиясы, коммуникативті лингвистикадағы әдебиеттерге тән.