Литература: Абубакирова К. Д. Анализ состояния пош в Казахстане //Тауар. 1996.№4. С. 20-21

111 

 

Исследования  показали,  что  для  шерсти,  производимой  в  зоне  юга  Казахстана, 

промывка в условиях высоких рН среды приводит к ухудшению прочностных свойств 

шерсти,  усадке  и  свойлачиванию  шерсти.  Для  уменьшения  свойлачивания  шерсти  и 

получения качественной шерстяной пряжи необходимо промывку шерсти проводить в 

нейтральной  среде,  то  есть  без  добавления  карбоната  натрия,  при  этом  достигается 

меньшая свалянность шерсти. 

 

 

 

Литература: 

1.  Абубакирова К.Д. Анализ состояния ПОШ в Казахстане //Тауар. -1996. –№4. - С.20-21.  

2.  www.olegmoskalev/agro/zveri/27.html 

3.  agr/p/poroki-shersti.html 

4.  Кричевский Г.Е. ВТО и проблемы качества отечественного текстиля и одежды // Текстильная 

промышленность. – 2002. -  №2. -  С.14-16. 

 

 

 

ОƏЖ  745.522:658.512.23 

 

ЗАМАНАУИ БϬЙЫМДАРДЫ ЖАСАУДА ϬЛТТЫϖ ОЮ-ӨРНЕКТЕРДІ 

ПАЙДАЛАНУ 

 

Жантайбек Г.Д., Каримбаева А.А., Мухамеджанова С.Н. 

(М.Х.Дулати атындағы Тараз МУ) 

 

 

 

ϖазаϗ  халϗы  ерте  заманнан  бері  өз  әдет  Ϗϭрпын,  салт-дәстϫрін  саϗтап,  асыл 

бϭйымдарын,  ϭлттыϗ  наϗыштарын  және  ϗазаϗтыϟ  ϭлттыϗ  бϭйымдарын  аса  ϗадір 

тϭтып  өз  кажеттіліктеріне  сай  ϗолдана  білген.  Ертеде  халϗымыз  тϭтынϏан 

бϭйымдарыныϟ    бәрі  дерлік  кестеленген,  әшекейлеп  безендірілген.  Мысалы:  ϫй 

бϭйымдары,  төсеніштер,  ϭлттыϗ    киімдер.  Көркемдік  талϏаммен  талапϗа  сәйкес 

жасалϏан  ϗолөнер туындылары рудыϟ, отбасыныϟ, жеке бастыϟ тϭрмыстыϗ  және 

еϟ ϗажетті заттарыныϟ бірі болды. Жϫн, тері, сϫйек, мϫйіз, яϏни мал шаруашылыϗ  

өнімдері  ϗолөнер  бϭйымдарын жасайтын материалдыϗ  ϗызметін атϗарды. 

ϖолөнердіϟ   кеϟ  таралϏан тϫрлері:  киіз  басу, сырмаϗ сыру, киіз ϫйдіϟ  ішкі, 

сыртϗы  керек  жабдыϗтарын  әзірлеу,  кілем,  алаша,  ши,  киімдер  тоϗу,  баскиім, 

аяϗϗап,  ϗолϏап,  тϭтϗыш,  шәркей,    тϭскиіз  тігуге  баулып  отырϏан.  Осы 

айтылϏандардыϟ  бәрі  дерлік  ою-өрнектермен      безендіріліп      жасалатын   

болϏандыϗтан,  жасаушыдан  ерекше  талϏампаздылыϗты,  нәзік  икемділікті  жоϏары 

эстетикалыϗ талϏамды талап етеді. 

«Өнер  -  таусылмас  ϗазына,  жϭтамас  байлыϗ»  деген  дана  халϗымыз.  ϖазаϗ  

ϗолөнері  өзініϟ    төл  маϏынасымен,  шын  мәнінде,  халϗымыздыϟ  Ϗасырлар 

талϏамынан өткен асыл ϗазынасы. 

ϖолөнер  -  халыϗ  өмірімен,  тϭрмысымен  бірге  жетіліп,  біте  ϗайнасып  келе 

жатыр. Сан алуан тϫрлі ϗолөнер бϭйымдар әсемдігі, өрнегі тϭрмысϗа сән беруімен 

адамдарϏа  рухани  ләззат  әкелген.  Көз  салып,  байыптап  ϗараϏанда  бϭйымдардаϏы 

тϫрлі-тϫсті  ою-өрнек,  оныϟ  орналасуы  адамзат  дϫниесініϟ  тылсым  кϫштерініϟ 

бірлігін  аϟϏартады.  ϖолөнер  шеберлері  табиϏат  сϭлулыϏын  өнер  туындыларына 

арϗау еткен.  

Өнер  туындыларыныϟ  бет-бедеріне  ширатыла  тϫскен  Ϗажайып  өрнектер 

өзгеше  бір  тілмен  атϗарыла  сыр  шертетіндей.  ϖазаϗ  ϗолөнерініϟ  тϫрі,  сапасы, 

112 

 

өрнегі,  бояуыныϟ  өмірге  келуі  көшпелі  өмірмен  тыϏыз  байланысты.  Кϫнделікті 

тϭрмыс-тіршіліктегі  сан  алуан  ϗажеттіліктен  ϗолөнер  туындылары  пайда  болып, 

жетіліп, өϟделіп отырϏан. Атап айтϗанда, көшіп ϗонуϏа ыϟϏайлы, тϭтынуϏа икемді, 

сапалы болуы, оныϟ бояуы өрнегімен ϫндесін тапϗан. 

Ою-өрнек  өнерінің  даму  барысында  əрбір  тарихи  дəуірдің  өз  таңбасы  бар.  Ою-

өрнек  үлгісінде  əр  халықтың  ерекшеліктері,  халықтың  келбеті  айқын  танылады. 

Халықтың  географиялық  ортасына,  əдет-ғұрып,  салт-дəстүріне  байланысты  ою-өрнек 

үлгілері  əртүрлі  жағдайда  дамып,  түрленіп  отырады.  Қазіргі  уақытта  халқымыздың 

өркендеп өскен мəдениетіне лайықты кейбір ою элементтері өздерінің бастапқы мəнін 

жойып,  жаңа  мағынада  өмірге  қайта  оралып  отыр.  Бұл  жағдай  қазіргі  заманда  ою 

өнерінің өзіндік құнын жойғаны емес, керісінше, жаңа өмірге лайық жаңа бағыт алып, 

жаңаша өріс тапқанын көрсетеді. 

Ою-өрнек  өнерініϟ  маϟызы  бϫгінгі  таϟда  арта  тϫсуде.  Ϭлттыϟ  дϫниетаным 

ерекшелігін  танытатын  осы  өнер  саласын  заман  талабына  сай  жетілдіріп,  көркем 

рухани ϗазына ретінде пайдалана білуде  жастардыϟ рөлі ерекше. 

Мемлекетіміз  жастардыϟ  алдына  жаϟа  бір  міндет  ϗойып  отыр  –  өмірге 

ϗадам басϗан жастар жаϟа заман талабына сай, өз таϏдырын өзі шешуге ϗабілетті, 

нарыϗтыϗ жаϏдайда алдындаϏы маϗсатын аныϗтай алатын білім алуы тиіс.  

Уаϗыт озϏан сайын ϗоϏам дамуы жеделдей тϫсетіні айϗын. ϖазір еліміз өрлеу 

ϫстінде. ϖазаϗстан Республикасыныϟ Президенті Н.Ә. Назарбаевтыϟ «Нϭрлы жол-

болашаϗϗа  бастар  жол»    баϏдарламасы  еϟ  басты  басымдыϗ.  ϖай  ϗоϏамда 

болмасын  бϫгініміз  бен  кешегімізді  ϗастерлеу  өмірдегі  тіршіліктіϟ,  ϗоϏамныϟ 

парызы. Ал ϗоϏамныϟ дамытушысы - адам. 

Бϫгінгі  болашаϗ  ϭрпаϗ  ертеϟгі  ϗоϏамныϟ  иесі,  ол  халϗымыздыϟ  тϭрмыс 

ϗажеттілігінен  туындаϏан  ϭлттыϗ  өнер  мϭраларын  саϗтап,  сϭрыптап,  ϗазіргі 

уаϗытта  сәнді  етіп,  ϭлттыϗ  мәдениетімізді  ϗолданбалы  сәндік  ϗолөнермен 

өркендетуі  тиіс.  Тәуелсіз  мемлекетімізде  ертеϟгі  ϭрпаϗтыϟ  рухани  байлыϏы  мен 

мәдениетіне,  саналы  ϭлттыϗ  ойлау  ϗабілеті  мен  біліміне,  іскерлігі  мен  кәсіби 

шеберлігіне байланысты  халыϗ шеберлері жасаϏан бϭйымдар жоϏары баϏалануда. 

«Тоϗыма өнеркәсібініϟ технологиясы және материалтану» кафедрасында оϗу-

Ϗылыми-өндірістік  бөлімшелерінде  студенттердіϟ  шыϏарымашылыϗ  ϗабілетін, 

дербестігін  дамыту  және  теориялыϗ  білімін  бекіту  маϗсатымен  «Шебер»  және 

«Өрнек»  ϫйірмелері  жϭмыс  істеуде.  Жϭмыс  барысында  аталϏан  ϫйірмелерде 

студенттер 

текстиль 

бϭйымдарыныϟ 

сапасын 

жаϗсарту 

және 

олардыϟ 

ассортиментін кеϟейту маϗсатында Ϗылыми зерттеу жϭмыстарына ϗатысады. 

Заманауи  бϭйымдарды  дайындауда  ϗазаϗтыϟ  ою-өрнектерін  пайдалану 

технологиясын  зерттеу,  олардыϟ  артыϗшылыϏы  мен  кемшіліктерін  аныϗтау  және 

ϗазіргі  заман  талаптарына  сай  бϭйымдарды  ϭлттыϗ  наϗышта  безендірудіϟ  жаϟа 

тϫрлерін аныϗтау жϭмысы жϫргізілді.  

Ою-өрнектердіϟ

  түрлеріне  қысқаша  шолу  жасалды,  жалпы  қазақ  қолөнерінде 

кездесетін ою-өрнектер бірнеше топтарға бөліп қарастырылды.  

1.  Жан-жануарлар  дүниесін  білдіретін  ою-өрнектер.  Олар:  қошқар  мүйіз,  қос 

мүйіз, сыңар мүйіз, тармақ мүйіз, бұғы мүйіз, марал мүйіз жəне т.б. Бұдан басқа да жан-

жануарлар  əлемін  бейнелейтін  өрнектер  тобына  түйе  табан,  құсқанат,  ит  құйрық, 

омыртқа, жарқанат, қарға тұяқ секілді өрнектер де кеңінен пайдаланылады.  

 

 

 

1 сурет. Қошқар мүйіз оюы 

113 

 

2. 

Геометриялық 

ою-өрнектер. 

Текеметке  түс  беруде  ою-өрнектерді 

ораналастыру  тəртібінің  кең  тараған  тəсілі  –  орталық  бөлікті  төрт  бұрыштап  бөліп 

алып,  осы  бөлікті  ирек  немесе  су  шынжыр  өрнектермен  жиектеп,  анық  көрсету. 

Орталық  бөлікке  екі,  үш  айшық  орналастыруға  болады.  Ал,  айшықтар  арасында 

бұрышталып немесе үшбұрышталып келген қолтықша оюы түседі. Осы композициялық 

жүйенің  өзінде бірнеше геометриялық өрнектер қолданылады. 

 

 

 

2 сурет. Геометриялық үлгідегі ою 

 

3.  Аспан  əлемін,  жер,  дүние  сырын  суреттейтін  ою-өрнектер.  Текеметке 

əсіресе, жан-жағына күн сəулесі секілді тармағын жайған шеңберлі ою жиі салынған. 

4.  Өсімдік  əлемін  сипаттайтын  ою  -өрнектер.  Əрбір  шебер  туып-өскен 

жерінде кездесетін өсімдіктерді қолөнер бұйымдарын безендіруге қолданған. 

 

 

 

3 сурет. Шырмауық гүлі өрнегі 

 

Ұлттық  ою  –  өрнектердің  қазіргі  кезде  қолданылуы  мен  халықтың  қаншалықты 

ою-өрнек  жайлы  білетіндіктерін  анықтау  мақсатында  сауалнама  өткізіп,  мынадай 

сұрақтарға жауап таптық:  

• Ою - өрнектердің қандай түрлерін білесіндер? 

• Оюды неде пайдаланады? 

• Оюлар неше бұрышты болады?  

• Ою - өрнек неде бейнеленген? 

• Өсімдік оюларына қандай оюлар жатады?  

• Геометриялық оюларды ата 

• Жануарлар оюларына жататын оюларды ата  

  Нəтижесі 1-ші диаграммада көрсетілген. 

Ою-өрнектерді алаша, басқұр, қоржын, киіз жəне басқа да бұйымдарды   жүннен 

жасалатын  бұйымдарда  кең  қолданылатыны  белгілі.  Мысалы,  киіз  бұйымдарды 

безендіруде (4- сурет). 

Қазір  еліміз  саяси  тəуелсіздік  алып,  ұлттық  сана,  салт  -  дəстүріміз  қайта 

жаңғыртып  жатқан  шақта  ұлттық  қолөнер  кəсібін  дамыту,  оны  жаңа  жағдайға 

үндестіру,  халқымыздың  дəстүрлі  қолөнерінің  көркем  туындылары  импортқа, 

экспортқа шығару бағытында көп жұмыстар атқарылуда.  

 

114 

 

 

1 диаграмма. «Ою-өрнек» сауалнама қорытындысы. 

 

              

 

 

4 сурет. Киіз бұйымдары. 

 

Жұмыс  барысында  ою-өрнектер  салып,  заманауи  түрлі    панолар,  қыз  балаларға 

арналған  кішігірім  сөмкелер,  аяқ  киімдер,  тіпті  бас  киім  мен  сырт  киімдер  де 

жасалынды (5-сурет). 

 

 

 

5 сурет. «Өрнек» үйірмесіндегі студенттердің шығармашылығы. 

 

Студенттердің шығармашылық жұмыстары нəтижесінде алынған бұйымдар түрлі- 

түсті өрнектерімен, көз тартарлық өзіндік сұлулығымен ерекшеленеді.  

115 

 

Сондай-ақ,  ұлттық  нақышта  тəрбиелік  мəні  бар  таптырмайтын  дүние  болып 

табылады.  Мұндай  бұйымдарды  «Қолда  бар  да  алтынның  қадірі  жоқ»  дегендей,  өз 

халқымыздан шет мемлекет азаматтары өте көп қызығушылық көрсетеді. 

Алуан  тϫрлі  ою-өрнектермен  оюланып  немесе  сырылып  жасалϏан  текемет, 

сырмаϗ,  ϗϭлпырϏан  өрнектері,  көздіϟ  жауын  алатын  кілем,  алаша  т.б.  жϫннен 

жасалатын  заманауи  бϭйымдардыϟ  жылулыϏына  сыртϗы  әсемдігі  сәйкес  келіп 

тϭрϏаны маϟызды емес пе?

 

 

 

 

Əдебиет: 

1.  Маханбеталиева  К.Т,  Мухамеджанова  С.Н.,  «Жүн  жəне  химиялық  талшықтарды  иіру 

технологиясы» оқу құралы, Тараз 2013. 

2.  Маханбеталиева  К.Т,  Мухамеджанова  С.Н.,  «Текстиль  материалдарының  жалпы 

технологиясы» оқу құралы, Тараз 2007. 

3.  Химическая  технология  текстильных  материалов:  Учебник  для  вузов  /  Г.Е.  Кричевский, 

М.В.Корчагин, А.В.Сенахов. - М.: Легпромбытиздат, 1985. - 640 с. 

4.  Севостьянов  А.Г.,  Осьмин  Н.А.,  В.П.  Щербаков  В.П.    и  др.  Механическая  технология 

текстильных  материалов:  Учебник  для  вузов.  –  М.:  Легкая  промышленность  и  бытовое 

обслуживание, 1989. 

5.  Текстильное материаловедение: Кукин Г.Н., Соловьев А.Н. - М.: Легпромбытиздат, 1985. - 216 

б. 

6.  Маханбеталиева  К.Т.,  Мухамеджанова  С.Н.  Текстиль  материалдарының  жалпы  технологиясы 

пəнінен зертханалық практикум. - Тараз: Тараз университеті, 2007. - 218 б. 

7.  http://ararastock.ru/art_vdek.php?act=2  

8.  http://decormaster.kz/c_kazaxskie_ornamenty.php  

 

 

 

ОƏЖ 677-489:001.12 

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТЕКСТИЛЬ ӨНЕРКƏСІБІНІҢ ДАМУ 

ТАРИХЫ 

 

Жантайбек Г.Д., Смаилова Н.Н., Сарыбаева Э.Е. 

(М.Х.Дулати атындағы ТарМУ) 

 

 

 

Текстиль  өнеркəсібі  халық  өмірімен,  тұрмысымен  бірге  жетіліп,  біте  қайнасып 

келе жатыр. Көз салып байыптап қараған адамға ерте заманғы текстиль бұйымдардағы 

түрлі-түсті  ою-өрнек,  оның  орналасуы  адамзат  дүниесінің  табиғатпен  біте  қайнасқан 

сонау  заманнан  келе  жатқан  қарым-қатынасын,  көңіл-күйін,  жан  дүниесіндегі тылсым 

күштердің бірлігін аңғаруға болады. Қазақ қолөнерінің түрі, сапасы, өрнегі, бояуының 

өмірге  келуі  көшпелі  өмірмен  тығыз  байланысты.  Шығармашылық  ізденіс  үстіндегі 

халық  шеберлері  тұрмысқа  қажетті  қолөнердің  алуан  түрлерін  ойлап  тапты.  Өз 

ұрпағының  “сегіз  қырлы,  бір  сырлы”өнегелі,  өнерлі  болып  өсуін  мақсат  еткен  ата-

анамыз  өз  бойындағы  бар  асыл  қасиеттерін  ұрпақтан  ұрпаққа  үйретіп  келген. 

Тоқу өнері – қазақ халқының ежелден келе жатқан қолөнер саласының бірі. Бұл тамаша 

өнер 

қазіргі 

заманда 

жалғасын 

тауып, 

көрші 

халықтардың 

өнер 

шығармашылықтарымен  толысып,  дамып,  əсемдігімен,  көркемдігімен  көз  тартып, 

эстетикалық талғамда өркендей бермек.