Қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның қажеттіліктерінен пайда болған және қоғамда

    

Тіл –

 

қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның 

қажеттіліктерінен пайда болған және қоғамда 

пайдаланылатын құрал. Бұдан тілдің келесі басты 

қызметі шығады. Яғни тіл –

 

адамдар арасындағы 

қарым

-

қатынас құралы. Бұл кең түсінік: тіл арқылы 

хабарды жеткізуге (информативтік және 

констациялаушы функциясы), немесе хабарды 

алуға (сұрау функциясы) болады. Сонымен бірге 

қозғау салуға, бұйыруға, өтінуге (аппелятивтік 

функциялары) т.б. болады. Бұлардың хабарлы, 

сұраулы, бұйрықты және лепті сөйлемдерге сәйкес 

келетінін байқауға болады. Келесі мәселе тілдің 

қоғамдағы жіктелістері. Ол тілдің қоғамдық 

дифференциялары деп аталады.

 



Әлеуметтік дифференция әдеттегі кәсіби 

сөздерді, терминдерді, жаргондарды береді. Яғни 

тілде адамдардың әлеуметтік топтарына, 

мамандығына, шаруашылық кәсібіне байланысты 

жіктелулер бар. Терминдер, арнайы сөздер белгілі 

бір сала бойынша қолданылады. Оларды әдетте 

ғылыми терминдер, өнер терминдері және 

спорттық терминдер деп бөледі. Кәсіби сөздер, 

профессионализмдер әлеуметтік диалект деген 

татаумен де белгілі. Олар адамдардың, өлкенің 

шаруашылық кәсібіне байланысты, соған тән 

сөздер. Мысалы балық, егін, бақша өнімдері, мал 

шаруашылығы, құсбегілік, аңшылық немесе 

өндірістік аймақтардың сол шаруашылыққа 

байланысты ғана қолданылатын сөздері жатады.  

2. Территориялық дифференция тілдегі 

диалектілерді, говорларды тілдің 

варианттарын береді. Мысалы ағылшын тілінің 

диалектілерімен қатар, америкалық, 

австралиялық, британиялық, жаңа 

зеландиялық, оңтүстік африкалық, канадалық 

деп аталатын нұсқалары бар. Ал диалектілер – 

жергілікті аймақтардың тілдік ерекшеліктері. 

Ол фонетикалық (сөздің айтылуындағы 

дыбыстық айырмалар), лексикалық (сол 

аймақта ғана қолданылатын сөздер) және 

грамматикалық (аймақтар бойынша сөз 

тұлғаларының айырмасы) диалектілер болып 

бөлінеді. 

Тіл мен қоғамның өзара байланысы 

 

Тілсіз ешбір 

 

Қоғам өмір сүре

 

алмайды

 

     

Қоғам –

 

тілдің 

 

Өмір сүруінің

 

шарты

 

   

Тіл  қызметі

 

     

Тілге анықтама беруде ең алдымен оның

 

 

әлеуметтік қызметі ,яғни қоғамдағы

 

 

адамдардың қатынас құралы болу қызметі, не

- 

Гізге алынады.Тіл қатынас құралы ғана емес ,

 

сонымен бірге ойлаудың ,ойдың жарыққа

 

 

шығуының құралы

. 



  Тіл және қоғам мәселелеріне тілдің 

мәртебелері, қолданылу аясы, мемлекеттік 

және ресми тіл, халықаралық қатынас тілі 

статустары, тілді дамыту мәселелері де 

жатады. Қазір әлемде шамамен 6000-ға 

жуық тірі тіл бар деп есептеледі. Олардың 

70 пайызының жазба тілі жоқ және 

жойылып кетудің алдында тұр. «Әлемдік 

тілдер» деген атауды негізінен БҰҰ-ның 

ресми жұмыс тілдеріне қолданылады. Олар 

қытай, ағылшын, испан, француз және 

орыс тілдері. Тілдің таралуын, 

көлемділігін сол тілде сөйлейтін 

адамдардың санымен есептейді: 10 млннан 

аса адам сөйлейтін тіл лингвистикалық 

өлшеммен ірі тіл болып саналады 

М.Горький пайымдаулары

 

«Сөз

-

барлық 

фактілердің,бар

лық ойдың 

киімі»

  

 

«Тілдің күші 

тәрізді әрекет 

ететін шынайы 

әдемілігі дәлме-

дәлдік арқылы 

жасалады» 

Тіл мен өндіріс 

құралдарының

  

ұқсастығы неде?

 

Тіл де ,өндіріс 

құралдары да әр басқа 

қоғамдық құрылысқа 

бірдей қызмет етеді 

Тіл де,өндіріс 

құралдары да 

қондырмаға, 

қоғамдағы 

таптарға 

елеусіз 

қарайды 

   

Тіл  қызметі 

тілдің

 

негізгі мәні, қоғамдағы міндеттері мен 

атқаратын жұмысы, табиғаты сиякты күрделі ұғымдарды камтиды. 

Бұлар сонымен тар оның жаратылысының ең маңызды қасиеттері 

болып саналады. Тіл негізінен екі түрлі маңызды қызмет атқарады. 

Біріншісі

 

коммуникативтік

 

және екіншісі когнитивтік, танымдық, 

гносеологиялық (кейде оны экспрессивтік қызмет деп атайды, яғни 

сананың жұмысын жүзеге асыру қызметі). Тілге эмоциялық қызмет 

(адамның көңіл

-

күй, әсерлерін, сезімдерін жеткізу) жүктелінген. 

Тілдің метатілдік (металингвистикалық) тілді терминдерімен 

сипаттау құралы қызметін орындау. Тілді пайдалану кезінде оның 

негізгі қызметтері бір

-

бірімен шартты байланыста болады, бірақ 

сөйлеудің кейбір жеке үлгілерімен мәтіндерде әртүрлі дәрежеде 

көрініс табады. Коммуникативтік қызметке байланыс орнату 

(фатикалық), конативтік (меңгеру), волюнтативтік (ықпал ету) және 

ұлттық танымды, мәдени дәстүрді, тарихты сақтау және тағы басқа 

қызметтер жатады

.  

Тілдің адамның субьективті 

қызметін 

Сезімі мен эмоциясын білдіру қызметі 

Ойды көркемдеп , әсерлі 

жеткізу 

Экспрессивті 

қызметі

 

   

 

 

 

 

 

 

 

   

 

 

 

Тәрбие басы –

 

тіл

. 

М.Қашқари

 

Өз ана тіліңді қадір тұтпай 

тұрып, ел

-

жұртыңды сүйе 

алмайсың.

 

К.Паустовский

 

Білімділіктің ең басты 

факторы туған тілінде 

сөйлеу мен оны 

сыйлаудан басталады.

 

Г.Гегель

 

Халықтың тіліне қиянат 

жасау –

 

оның жүрегін 

жаралау.

 

Г.Лаубе

 

 

Ана тілін шекараны 

қорғағандай қорғау керек.

 

П.Вяземский

 

 



  

Ана тілінен айырылған адам өз 

халқы  жасаған мәдени мұраның 

бәрінен құралақан қалады. 

   

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

Ғ.Мүсірепов 



Бұл дәуірде, өз тілін, 

әдебиетін білмеген, 

қадірлемеген адам толық 

мәнді интеллигент емес. 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

М.Әуезов 



Тілдің тірікшіліктегі 

мәніне қазақ ежелден 

көңіл бөлген. Сондықтан 

да “өнер алды- қызыл 

тіл” дейді. 

   

 

 

 

 

        С.Мұқанов 



Сүйемін туған тілді – 

анам тілін, 

    

Бесікте 

жатқанымда-ақ берген 

білім. 

  Шыр етіп жерге түскен 

минутымнан, 

  Құлағыма сіңірген таныс 

үнін  

   

С.Торайғыров

  

 



Қазақстанның 

болашағы – қазақ 

тілінде 

             Н.Назарбаев 

  Туған тілім қазынам,алтын кенім, 

Жаңа алыпқа өзіңді алып келдім. 

Қош келдің туған өлке,бесігіңе, 

Қасиетті бабамның тілі менің. 

 

Дұшпандардың талайын қызыл тілмен, 

Қылыштай сүйектерден тілімдедің. 

Өтсе де талай ғасыр,қилы заман, 

Қасиетті тілім менің бүлінбедің. 

 

 

Қазақ тілі – менің тілім! 

      Тіл – қай ұлтта, қай елде болсада қастерлі, 

құдіретті. Ол әрбір адамға ана сүтімен бірге 

еніп, қалыптасады.  

     Тіл байлығы - әрбір елдің ұлттық мақтанышы. 

Ол атадан балаға мирас болып қалып отыратын 

баға жетпес мұра. Демек, әр адам ана тілін 

көзінің қарашығындай қорғауға, оның орынсыз 

шұбарлануының қандайына болса да қарсы 

тұруы тиіс. 



1.Оразбаева Ф.Ш. Сөз –тілдік қатынастағы 

басты тұлға 



 Филологияның өзекті мәселелері. 

Алматы,1998,б209-213 



2.Аврорин В.А Проблемы изучения 



функциональной стороны языка. Л,.1975