Ояумын. Қалтаға арналған телефоным түндегі орны кереуеттің бас жағына

ТАЙ 
(хикаят) 
Түн жарымы болатын. Ертеңгі күйбің тірліктің қамымен ерте тұру керегін түйіп, 
жастыққа ертерек бас қойғам. Әйтсе де, дөңбекшумен түн ортасына жеткем. Әлі 
ояумын. Қалтаға арналған телефоным түндегі орны – кереуеттің бас жағына, 
еденге жайғасқан. Түнге қарай өз міндетін атқарып болған, енді бар екенін де 
ұмытқам. Кенет... 
Алғаш үнсіз, әлсіз ғана жарық берді. Келесі сәтте – қоңырау. 
Қоңырау. Менің ертеңгі ұйқы қанбаған мыж-тыж кейпім мен сүлесоқ қалпымды 
елестетіп, көз іліндіруден басқа ойдан ада басымды солқ еткізген қоңырау еді. 
Жүрегімді зірк еткізген қоңырау еді. Айшылық алыстан жылдам хабар алғам. 
Хабар берушім жайбарақат. Аман-саулықтан кейінгі жаңалық сұрасу сатысында 
сүйінші сұрағандай алдымен айтқан: 
– Тайбурыл қайтыс болыпты. – Дүңк еткізді. – Пышақтап кетіпті... 
Арғы сөздер есімде жоқ. Құлағым тарс бітелмеген, естіген де болуым, 
қабылдауға шамам қалмаған. Тістенгенім де, аңырғаным да белгісіз. Телефонды 
уатып жіберердей қыса ұстаған қолым қарыса дірілдеп, төсек үстінде отыр екем. 
Өзіме келгендегі көргенім. Оқыстан ойланып үлгермесем керек, енді ойымды 
жинай алар емеспін. 
– Тайбурыл... – деймін күбірлеп. – Тайбурыл өлді ме? – Қарысқан қол кілт 
босап, тұтқындағы телефон алдымен кереуеттің қырына, одан ары еденге 
құлаған. Жарығы қоса сөнді. – Әттең... – Жазылған алақан қайта түйілген. 
Қайран Тайбурыл. Байғұс бала. Өліп бара жатып не ойладың екен? Ес пен түстің 
арасында жатып не елестеттің екен? Адам ар жаққа аттанып бара жатқан соңғы 
сәтте бүкіл өткен ғұмырын көз алдынан өткізеді деуші еді. Пәнидің ақырғы 
минут... секундындағы көрген кадрың қып-қысқа болған шығар. Дәл өзіңнің 
ғұмырың сияқты... 
Бұл – сенделіп кеткен менің шашыранды ойым еді. Тайбурыл, анығында 
Тайжан. Тайжан болатын аты. Азан шақырып қойған. Азансыз қойса да, 
жөргегінде жамалған есімі. Тайжан – ет бауыр жақыным емес, анттасқан анда, 
серттескен досым емес. Істес тамырым да болмаған. Рас, бір ауылда өстік, бір 
көшеде тұрдық – арамызды он-он бес үй бөлетін, – көрші деуге келмейді. Қисық 
қолмен түзу амандасқанбыз. Екі жас үлкендігі бар-тұғын. Іні қылып қасына 
ертпеген, аға болып ақыл айтып, қамқорлық жасаған жері де жоқ. Мектепке 
барар жолда ұшырасатынбыз. Ұстамды, салмақты жігітке қол беріп 
амандасатынмын. Қос қолдап. Екеуміз де. Мені жақсы көретін. Айтқан жоқ, – 
білетінмін, – көзінен көрінетін. Тәкаппар. Адамға шекелей қарайды. Ызғар 

шашып емес, сынай. Аяп тұрғандай. Кірпік қақпаушы еді. Ортадан биіктеу бой 
мен шымырлығы сыртына шығып тұратын серіппелі денеге қалай керілсе де 
жарасып тұрар еді. Басқалармен қалай амандасқанын көргем. Алдымен бетіне 
қарайды, – бұл кезде қарсыдағы қолын созып тұрады. – Алмай қоятындай. 
Содан соң ғана, қыса ұстап қол алысатын. Бір қолын ғана. Үлкен-кішімен тең 
сөйлеседі. Әжептәуір жастағы азаматтар ығып тұрғандай көрінетін. Үлкенге 
сызданып, кішіге кәрленгенін көрген емеспін. Бірақ, қаймығып қарайтын жұрт. 
Сұмдық өр. Қай жағынан да мен үшін идеал. «Ақыл айтса ғой» – дейтінмін, – 
жұғыстырған емес. Сабақ жағдайымды сұрағаннан басқа айта қоярлықтай тіл де 
қатпапты. «Өлең жазып жүрсің бе?» – деп қоятын кейде. «Жарайсың, жаза бер, 
сенен бірдеңе шығады түбі», – деген елдің ынталандыруы аузынан шыққан 
емес. Сұрайтын да қоятын. Бірақ, өзім де түсінбейтін бір жақындық бар еді. 
Үлкен көрінетін. Қанша еліктегеніммен жете алмасымды әлдеқашан мойындап 
қойғам. Дене бітім, түр, тұрпат жағын айтпағанда, арамыз жер мен көктей. Ол – 
өзі ғана, еліктеуіштік қасиеттен ада. Ал, мен... Оның жасындағыларды 
құрдасымдай көрем. Алысып-жұлысып, ойнап-күліп дегендей. Ал, ол... Қазір 
ойласам, сол кезде бар болғаны оныншы сыныптың оқушысы екен. Он алты-он 
жетідегі түбіт иек. Бұл қазіргі көзбен, ал ол кезде... 
***** 
Ол оянғанда күн едәуір көтеріліп кетіпті. Төсегінен тұрып, керіліп-созылып, 
самарқау кейіпте біраз тұрды. Ас үйден күбір-күңгір дауыстар естіледі. Ыдыс 
сыңғырлайды. Үйдегілер баяғыда тұрып кетсе керек, таңғы астарын ішіп отыр. 
Енді жұмыстарына аттанады. 
Жаз шығар-шықпастан ауылға, ата-әжесінің қолына кеткен жалғыз ұл мен 
жалғыз қыз бұл үйге бейғамдық сыйлапты. Жаз – бала-шағаның қамымен ерте 
тұрып, жуындырып, тарандырып, сабаққа дайындап, қаланың екінші шетіндегі 
үйден жырақ мектепке апарып, одан кейін ғана өз жұмыстарына бет түзейтін 
отыздан енді асқан ата-ана үшін арқаны кеңге салып, сәл де болса кеңейіп 
қалатын мезгіл. Бар-жоғы екі баланы әйелі жұмыс істейтін, үйге тиіп тұрған 
мектепке орналастыра алмай пұшайман болған ағасы ақыры амалы құрып, 
қаланың бір басынан екінші басына сандалуға көндіккен. Үлкені оқушы 
болғалы да аттай төрт жыл. Содан бері жақын мектепке жылда өтініш жазады. 
Орын жоқ, келесі жылы... Енді дәл осылай бес-алты жыл сандалса, бала да 
мектеп бітіріп қалар... 
Тайбурыл мырс етті. Асықпай тағы бір керіліп алды. Қымбатым қалып қоймады 
ма дегендей, кәрі кемпірдің маңдайындай мыж-мыжы шығып, сұрқы қашқан 
төсегіне бір қарап қойды. Асықпай, баптанып киіне бастады. Толысып, дер 
шағына жеткен жігіттің білеу-білеу бұлшық еттермен көмкерілген орта бойлы, 
төртпақ денесі сәнмен иіледі. 
– Дипломды қорғадың, қашан береді енді? – деді Байжан ағасы, Тайбурыл 
жуынып-шайынып, дастархан басына келгенде. 

– Оншақты күнде қолға тиіп қалар. 
– һм... Одан кейін не ойың бар? 
– Ауылға кетем. 
– Сосын? 
– Сосын, сол. Бір жұмыс тауып, үйдің ішімен бірге... 
– Бір жұмыс тауып? – Ағасы ұрттай берген шайын, кері қайтарды. – Ауылда 
қайдағы жұмыс ол, саған зар боп отырған. Шал-кемпір өлмейді, көп сөзді қой 
да, қаладан жұмыс ізде. Адам деген, ертеңді де ойлау керек қой. – Күндегі гөй-
гөйі. Ауыл десе тыжырынып бітеді. – Бастықпен сөйлесем бүгін, ана жолғы 
жерге... 
– Керегі жоқ! – Айғайламаса да, ағасының бір келкі қоңыр даусымен манаурап 
тұрған үйде саңқ етіп естілді. Әңгімеге араласпай, үнсіз шай құйып отырған 
жеңгесі селк ете түсті. Екеуі де бұған аңырып қалыпты. Мұның бетіне ашу 
аралас, аң-таң кейіпте қарап, біраз отырды да: 
– Білген боғыңды же! – деді ағасы ыңыранып. Содан сызданып отырып алды. 
Жаз шыға шуынан айрылған онсыз да тым-тырыс үйді үнсіздік буған. Дастархан 
басында состиып-состиып отырған үшеу дағдарған кейіпте. Ішілмей, жайына 
қалған шай ғана: «Ау, сендерге не болған? Мені де ойлап қойсаңдаршы бір 
ауық» – дегендей кесе ішінде беті шеңберлене әлсіз дірілдейді. Әркім өз 
ойымен. 
Төрт жыл әупірімдеп шыдап, осы күнді сағат санап күтпеп пе еді! Енді келіп 
байласа тұрғысыз шудың ортасында қалу... Мүмкін емес, бұл азапқа қалада, 
интернатта оқып, даңғаза шудың ортасында өскен сен сияқтылар шыдаса 
шыдар, ауылда, қыстың қақаған аязында сақаға қатқан мұзды ауызға салып 
ерітіп, асық ойнап, қашан үркуді ұмытып қалғанша азаннан қара кешке дейін 
арқасынан түспей, тай мініп өскен бұл шыдамайды... 
– Киімдерімді дайында! Жұмысқа жай боп кетті. 
Ағасының ашулы даусы. Отбасында аздап қаталдау отағасының айтқаны – ісіне 
тыңғылықты, ұқыпты әйел үшін бұйрық. Жеңгесі төргі үйге беттеді. Ойын 
ағасының даусы бұзған Тайбурыл, суып қалған шайын асығыс қотарып, 
орнынан тұрды. 
Томсырайған ағасы асығыс аттанды. Әдеттегі, тоңазытқыштағы түскі астың 
мекен-жайын да айтуды ұмытқан жеңгесі бірге кетті. Тек сыртқа шыға берісте 
бірдеңе айтуға оқталғандай, бұл жаққа үрпие бір қарады да, жүре берді. 

Жалпы, жеңгесі жақсы кісі. Бірақ, жеңгелеп жұғысып кете алмады. Ағасымен де 
іш ашысып көрген емес. Туған бауыры деуге келмейтіндей. 
Бала кез. Көзін енді ашып, есі жаңа кіре бастаған шағында жаз сайын, кейде 
қыста да аз уақытқа пайда болып, қайта жоғалатын Байжанды «ағаң» десе сене 
қоймайтын. Әкесі бұл екеуінің аттарының ұқсастығын ұйқасымен дәлелдеп, 
нандырғандай болған. Ойнап жүріп жұғысып кетердей емес, өзінен он екі жас 
үлкен. Ол да бұған суық болды ма, әйтеуір жуи қоймайтын. Тек кейде ғана бірі 
ат, бірі тай мініп бой жазған болатын. Оның өзі ұзаққа емес. Мықтаса, бір 
белдің астында, жайылымда жатқан қойды көздеп қайтады. Астындағы ер-
тұрманды атты өгіз аяңнан асырмай, өзімен-өзі ілбіп келе жатқан ағасының 
жүрісінен іші жарылардай болған бұл алдына бір, артына бір шығады. Ақыры, 
шыдамы таусылғанда: 
– Аға, дабай жарысамыз. – дейді. Аға естімегендей, іш пыстырар митыңынан бір 
танбайды. – Аға дейім, ат жарыстырайықшы. Ана жолы көкем екеуміз 
жарысқанда менің тайым андағы аттан озып кетті. Сенбесең, кел көрейік. – 
Ағасы тағы үнсіз. Тағаты таусылған бала алға шығып кете береді. – Аға, дабай... 
– Қойшы болды. Миды жемеші. Тай аттан озушы ма еді?! – Бұл бұртиып 
қалады. Көкесі сияқты жарыспаған ағасына ашулана бастайды. Беті қайтып 
қалған бала қайтадан: 
– Озады, – дейді қитығып. – Алдында көкемнен озып кеткен. Көкем: 
«Жарайсың, тайың жүйрік екен. Батырдың тайы осындай болу керек, өзінен дәу 
жирен атқа жеткізбей кетті», деген. 
– Ей, бір... Қанды ішіп қойдың ғой сен де. Тай аттан оз-бай-дыы. Папам әдейі 
қалып қалған, сен мақтансып деп. Ұқтың ба?! 
Тайбурыл мүдіріп қалады. Ағасына бәрі бір сенбейді. Көкесі өтірік айтпайды. 
«Өтірік айтушы болма, балам. Өтірікті қорқақтар ғана айтады», – деп көкесінің 
өзі талай айтқан. Ол өтірік айтпайды. 
Одан арыға шыдамы жетпеген бала: 
– Озады, сен қалып қалам деп қорқып тұрсың! – дейтін де, тайын тебініп қалып, 
ұшырта жөнелетін. 
Кейін, ес кіріп, оң-солын тани бастағанда да ағасын жақын көре алмады. Мұның 
сабақ үлгерімін сұрап, ақыл айтқан болатын ауылға келген сайын. Одан арыға 
Тайбурылдың өзі жібермеген. 
Қызық, Тайбурылдың бала кезі есінде көп қалыпты. Сүндеттелмей тұрған үш 
жасындағы суреттер де көз алдында. Көкесі мен апасы қасынан тастамайтын. 
Қайда барса да бұл бірге жүреді. Үлкен кісілер әке-шешесімен амандасып 
болып, мұны қолға алады. Бетінен сүйетін. Сосын тәптіштеп сұраққа алады. 

Кімнің баласысың? Қаншадасың? Қай елсің?.. оның ішінде.., оның ішінде... 
Бәрінің сұрайтыны сол. Кейбіреуі қайталап, кездескен сайын. Бұл көкесінің 
айтуымен жаттап алған жеті атасын сыдырта тізіп береді. Сұрақ-жауап бітеді. 
Үлкендерді ырза қылған бұл, әлгілердің сүйген жерін жеңімен тарта сүртіп 
тастайды. Осы әдетін байқап қалған біреу, ішегі қата күліп, бас салып қайта 
сүйгені бар. Бұл қайта сүрткен. 
Үйлерінен қонақ арылмайтын. Келгендер алдымен шай ішеді. Бұл кезде ет 
салынған қазан бұрқ-сарқ қайнап жатады. Бұлар да қонаққа көп барады. Онда да 
солай. Ауыз босаған аралықта қызғылықты әңгіменің тиегі ағытылады. Кейбірін 
ұғып, кейбірін ұқпаса да, зейіні үлкендер жақта. Ойнап отырса да құлағы түрік. 
Арқа-жарқа болып отырған кісілерге қызығады. Үлкен болуға асығатын. Бұл 
үлкен болғанда... Өзі сияқты балалармен бірден ойнап кете қоймайтын, сірә, 
жаңа таныстармен тіл табысудың қиындығы сол кезде-ақ қалыптасқан болуы 
керек. Кейде ойнап кетіп, кейде ұйықтап қалатын Тайбурыл, қонақтар қайтуға 
жиналғанда, немесе өздері үйлеріне кетерде сол арадан табылатын. Алғаш 
көргенде түп-түзу, салмақты, сап-сау адамның аяққа тұра алмай, күрмелген 
тілімен былдырлап көп сөйлейтін шалдыр-шатпаққа айналғанына таң қалып, 
үрейлене қарайтын. Үйден шықпай, шықса да қоштасар тұста ұзақ бөгеліп, ұзақ 
бөгеп, ауыздарынан түкірік шашырап әлдебіреулерді боқтап та салатын. Бір 
қызығы, басқалар ашуланбайтын. «Мас қой», – десіп күлетін де қоятын жай 
ғана. Әйтеуір, көкесі мен апасы ондай күйге түспейді. Бұл соған қуанатын. 
Кейде, көрші үйдің әйелі түн жарымда есік қағып, тарс ұйқыдағы көкесі мен 
апасын оятып алады. Бұл да шошып оянады. Көрші әйел жылап кіреді. Өксіп 
қойып әлденелерді айтып жатады. Көкесі үйден асығыс шығып кетеді. Апасы 
«қой-қойлап» жұбатып отырады. «Әй, қу арақ-ай», – деп қоятын терең күрсініп. 
Әлден уақытта көкесі келеді. Бұл уақта жылауын қойып, жасын тыйған көрші 
жөніне кететін. 
Үйреншікті жағдай еді бұл. Көке-апасы әлденелерді сыбырласып, суып қалған 
төсектеріне қайта қисаяды. 
– Көтере алмаса несіне ішеді десенші! Әйелінде несі бар байғұс? Жап-жақсы 
бала, ішіп құриды. Бала-шағасына обал, оны ұйықтатқанша далада жүреді екен 
дірдек қағып... Әәй, қу арақ-ай! – деп күрсініп қояды апасы. 
Тайбурыл көпке дейін ұйықтай алмайтын. Жеті түнде дір-дір етіп, үйге кіре 
алмай жүрген көрші балалар келеді көз алдына. 
– Әй, қу арақ-ай, – деп күрсініп қоятын ішінен. 
***** 
– Ал, жарқындарым! Тынышталыңдар енді. Шу-ла-май-мыз! Зіңгіттей жігіт пен 
айта қалғандай әп-әдемі қыз болдыңдар, шу-шу етіп жүрер студенттік кез артта 
қалды, жоғары білімді, дипломды, білдей азаматтарға шуылдаған жараспайды. 

Жиырма шақты кіл жастардан жасақталған топ ұзынынан дастархан жайылған 
үстел басына жиналған. Бес адам бас қосса, асабасыз қараң қалатындай, – 
араларынан табылса тіпті жақсы, табылмаса арнайы алдырып, – сөзі қутың, көзі 
жылтың біреуді басқарушы сайлап қою үйреншікті жайт. Дипломдық 
жұмыстарын бір ауыздан сәтті қорғап, көңілдері орныққан бітірушілер мұндай 
күнді атаусыз қалдырардай ақылдарын ат теуіп пе?! Кейбіреулерінің тегеурінді 
қарсылықтарына қарамай, «еркін ойнап-күліп, әңгіме дүкен құрып, әнмен, 
өлеңмен еркін отырғанға жетпейді», – деп осындай бас қосуды қолай көрген. 
Бас қосар орынға көп дау туғызбай-ақ, жатақхана таңдалған. Біреулер үшін іш 
пыстырар, жамбас ояр мәнсіз отырыс, ал, шетінен философ, бүгінгі күннің 
өзінде талантты ақын, болашақ әйдік жазушы, жетпеген доцент, болмаған 
профессор, қысқасы сайдың тасындай сұрыпталған, сақи жігіттер үшін бұдан 
артықты, жерді желмая мініп жеті айналсаң да таппассың. Қалада өскен, 
филология факультетіне жел айдап, адасып келіп қалған қайсы бір қыздардың 
«ой, скучно ғо», – дегеніне қарсы уәж айтып, «клубқа барайық та», – дегеніне 
құлақ аспай, жер үшін шайқаста қайтпай ұрыс салып, жеңіп шыққан келешек 
«ығай мен сығай», мәрт мінез жігіттердің ойлап тапқан ұлы тойы. Ұлы тойдың 
басқарушысы – сөзі ірі, еті тірі Ербол. 
Бас-басына би болуға құмар, шашырап-пышырап жүрген елінің басын қосып, 
мұратын бір арнаға тоғыстырған Асаба хан жұрт назарын өзіне толықтай 
аудартып алған соң, аузын бағып, билігіне бас ұрып отырған қара бұқараға 
қарап сөз бастады: 
– Ал, жарқындарым!.. 
– Оны айттыңыз, – деді жаннан кешкен бір жел ауыз ортадан. Ол антұрғанды 
қостаушылар табылды. Тыңдаған болып, момақан кейіпте, монтансып отырған 
қалың бұқара күліп бастап, шулап кетті. Қолын көкке самарқау көтеріп, 
шуылдақтарды жым қылған хан сөзін сабақтады: 
– Шуламаңдар!.. 
– Оны да айтқансыз. – Шыбын жаны кеудесіне сыймай жүргендер жетерлік 
сияқты. Мынау сол жаннан безген біреудің ләмі. Делебесі қозып, көңілі көкте, 
жағасы жайлауда жүрген жұрт сөзге тоқтаудан қалған сыңайлы. Халқының 
көңіл-күйін тап басып тани алған ақ көңіл, кең құшақ ханның өзі де қосыла 
күлді. 
– Сөзді бөлмеңдерші, түге... 
– Әп, бәрекелді! Мұны айтқан жоқсыз, тыңнан тапқан сөзіңіз үшін тілімізді 
тасқа бастырсақ та, үнімізді шығармауға әзірміз! – «Міне, мынау жөн білетін 
адамның сөзі, билігімді бекемдей түсуге себі тиер мұндайларды көтеру керек», 
– деп түйіп қойды әккі хан, қиқылдап, шиқылдап, қарқырдап, ырсылдап күліп 
жатқан ордалы жұртына көңілі бітіп. 

– Осылай тыңнан түрен салып отырмасаңыз, – бір жүрген жолыңызды он жүріп, 
ескі соқпақты шиырлай беріп, – Филологтар елін басқару қиын, хан ием! – деді 
бір ақылгөй. 
Алақан жағын дуылдаған топқа қарата, екінші мәрте оң қолын көкке созған хан 
байыппен: 
– Оны байқап тұрмын. Өткендердің сөз жауһарына сүйенсек, қол бастау да, ел 
бастау да түк емес көрінеді, – тек соңыңнан ерер тобың болсын. «Алқа топтың 
алдында сөз бастаудан қиынды көргем жоқ», – депті, мал бағып, мақал 
шығарудан өңгеге бас қатырып көрмеген сөзуар бабаларымыз. – Осыны айтып, 
бас шұлғыған бағынышты елінің төбесінен асыра шолып шыққан. Шіркіндер, 
көздері бақырайып, құлақтарын тіге, тапжылмай қалыпты. Жұма намазда 
имамға да тап бұлай ұйымас. – Филологтарым менің! – деді көңілі өскен хан 
салтанатпен. – Өздерің төбелеріңе тұтып, хан көтерген адамның сөзін бөліп, 
алдын кес-кестемей тегіс құлақ асыңдар! – «Тынышталыңдар» дей жаздап, әрең 
қалды. – Бәріміз сан тараудан келіп, бір арнаға тоғысып, төрт жыл бір соқпақпен 
қатар жүріп, талай тезден өттік. Аман өттік, бүгінге жеттік. Енді келіп соңғы 
сын сағатта ауызбіршілігімізге ақау, елдігімізге сызат түсіріп, ұлы жорық 
алдында сыр алдырып алсақ, досқа күлкі, дұшпанға таба боламыз. Дәл бүгін 
тоғыз жолдың торабында тұрмыз. Әркім өз сорабына түсер сәт. Әрқайсыңды 
тегеуріні темірдей жауға жалғыз жұмсағалы тұрмын. Бұл жорықта тістілер мен 
тырнақтылар ғана емес, ептілер мен айлалылар жеңіске жетеді. Істің сәтін 
найзаның ұшы мен білектің күші ғана емес, ақыл мен парасат, жігер мен төзім 
шешетінін ұмытпауды ескертем. Алдарың тұнып тұрған – белгісіздік. Есебі 
мықтының – ұпайы түгел. Дәттеріңді бекітіңдер! Сапарларыңа тілерім – Ақ жол! 
Бүгінгі ұлы жорықтың алдын ұлан-асыр дүбірлі тойға айналдыруға жарлық 
шашам. Осы сәтте, осы жерде, тараулардың тармақталар нүктесінде тұрып 
тілеген тілек, айтылған сөз, болған оқиғалар шаршағанда – күш-қайрат, 
жылағанда – жұбаныш, қуанғанда – үстеме боларлық естелікке айналуға тиіс. 
Артымызға қарағанда, қоштасар сәттің ескерткіші жетім қыздың тойындай 
сұрқы қашып тұрмай, Абылайдың асындай – айбары айшылықтан мен 
мұндалап, дүбірі күншіліктен құлақ жарып тұратын болсын! – Қара нөпір 
теңселе толқып кеткендей, жыланның басындай қақшаңдап, көк тіреп тұратын 
бастар, жылы сөзге елтіп, көкірекке құлап түсіпті. Асаба хан есіне әлдене 
түсіргісі келгендей үнсіз қалыпта, алысқа тамсана қарап сәл отырды да: 
– Бала күнімде, сірә жеті-сегіз жастамын, көзбен көріп, ерекше әсер еткен бір 
оқиға есіме түсіп тұр бүгін... 
Үйдің ерке-тотай, арда өсіп келе жатқан ұлымын. Бетіме жан келмеген. Басты 
арман – батыр болу. Ойнап жүргем. Бір өзім. Кенет анадайдан бір қара ноқат 
қыбырлағандай болды. Үңілсем бүйі екен. Күн қызып тұр, көлеңке іздеп адам 
тұрағына өтіп кетсе керек. Аяқтары арбиып, алты жақта жатыр. Жотасы 
кішігірім төбедей. Шұбар бәле, күдірейе қарап тұр. Тұрысының өзі құтыңды 
қашырғандай. Сұсты. Алғашқы үрейімді жеңіп, дәтімді бекіттім. Жайратып 
түсірудің амалын қарастыра бастағам. Қолымдағы уыс тола асықты сақасымен 

жайына қалдырдым. Жау анталап тұрғанда, ойын қуар шама бар ма! Алға бір 
аттап қойдым. Дұшпаным айылын жияр емес. «Келсең – кел», – дегендей, бір 
қырындай, дүңкиген қалпынан жазбайды. Ойланып тұрар кез емес, бір шешімге 
келмей болмайды. Шешуші сәттегі сенімді қару – аяққа тоқтадым. Анығында, 
табанының қалыңдығы еліге жуық жап-жаңа бәтіңкеге. Мысық табандап 
жақындай түстім. Бұтқа толып, қыр көрсетіп тұрған немені тапап өтпекпін. Енді 
бір аттасам алып түсер шамаға келіп, бір тоқтадым. Қайыс қара бәтіңкеге бір, 
бүйіге бір қараймын. Ол да тапжылар емес. Тәуекел деп, төбеден түскем. Қашып 
үлгірмеді, дәп бастым. Жау түсіргеніме масайрап үлгірмедім, аяғымның асты 
жыбыр-жыбырға толды да кетті. Мың-сан ұсақ нүктелер аяғымды шеңберлей, 
жан-жаққа тарап жатты. Жан ұшыра шошынбасам да, есім шыға түршігіп, 
қаруымды кері қайтарғам. Аяғымды көтеріп алғанда көргенім, алғашқы 
көлемінен төрт-бес есе кішірейген бүйінің аман-есен жытып бара жатқаны. Сол 
кезде түйсінгем, ес біле келе түйдім. Бүйі қаптаған балаларын арқалап жүреді 
екен. Асыраушы өзі, арқасына салып өсіреді. Тұтқиыл қауіп төнгенде жотасын 
күдірейте жиналған ұрпағын жан-жаққа шашып жібереді. Өзі де – дін аман, 
үрім-бұтағы да – саламат. 
Қазір ойлаймын, мен қауіп боп төнген сол сәтте бас сауғалай, пышырап кеткен, 
өз бетімен күн көруге жете қоймаған бүйінің балалары қамқор ананың 
асыраушы арқасына қайтадан жинала алды ма екен? Жиналса көзі түгел, 
қабырғасы бүтін орала алды ма? 
...Біз де тарап барамыз. Бас сауғалап емес, арман қуып. Қалай десек те ұқсас. 
Енді бірер жылдан кейін, осы араға төрт құбыламыз тең жиналып, арқа-жарқа 
отыра аламыз ба? Отырсақ, бәріміз түгел осы арадан табыла аламыз ба? – Тақта 
отырғанын есінен шығарып алған хан, орнынан тұрып, қолына алтын зерлі, 
әйнек тостағанын алды. – Басымыз аман, бауырымыз бүтін, бәріміз есен 
жиналар кездесулеріміз үшін! – Алтын жиекті тостаған тік көтерілді. Көкірекке 
жете тоқтаған сұлқ бастар сәл бұрын қайта көтерілген. Енді, қол соғып, 
қошеметтей дауыстап, мәре-сәре. 
Үстелде арақ-шарап көрінбейді. Сыртта кім не істейтінін, қандай екенін құдай 
білсін, бұл арада сопыдай сызылысады. Асаба хан өзі бастап – қолына гитар 
алған, – ән шырқалды. Жұп болсын десіп, өздерін өздері қамшылаған жиын 
тағы бір ән бастады. 
Әннің артынан желіккен жұрт шектен шықты. Бір-бірін қағытқан қисық 
сөздерге жол беріле бастады. Хан ордасына жараспайтын-ақ жайт. Мұны дер 
кезінде пайымдаған ханның қолы тағы бір рет көкті сүзе тоқтауға мәжбүр 
болды. 
– Білетін де шығарсыңдар, алпысыншы жылдары Қытайда саяси науқан жүріпті. 
Ұрансыз саясат болған емес, олардың ұраны тіптен сорақы. Алдап-сулап 
халықтың көкейін біліп алып, даусы қатты шығып, асыра сілтеңкіреп жіберген 
әуейілерді қойдай көгендеп, абақтыға мойнынан тізіп тоғытыпты. Саясатында 
шаруам жоқ, ұраны бүгінгі тойымызға сұранып тұрғандай екен. Мен де 

ұрандайын: «Барлық гүлдер ашылсын, барлық бұлбұл сайрасын!» Ашылыңдар! 
Сайраңдар! Назарбаевша айтсақ: Тек қана алға! 
Хан бұйрығы – бір бұйрық. Патша бұйырды, халық қабылдады. Жазған құлда 
шаршау бар ма, бұйрық бойынша ақындар ағынан жарылып, өз поэзияларына 
саяхат жасап қайтты, ақын еместер жаттаған, сақтағандарына қол салды. Кіріспе 
сөз сөйлеу барысында жүрекжардыларын жайып салып, ары қарай тыққан-
пыққандарын ортаға салып жатты. Бұл аралықта тостағандардың түбі әлденеше 
рет көрінді, әлденеше рет толтырылды, соған орай ортада да әлденеше мәрте 
тоқайласты. Бәрінің тілегі «аман болайық, биіктен көрінейік...» – дегенге 
саятын. 
– Сендер менің болашақ өмірге келуге тиіс романдарымның бір-бір 
кейіпкерісіңдер, – деді Нұржан өз кезегінде. – Сондықтан бір-бір ірі романға 
жүк боларлық күн кешіңдер, ғұмыр өткізіңдер! 
Ән артынан ән, жыр артынан жыр ағылды. Тілектері бір арнаға құйылған жастар 
уақыт өте келе бірін-бірі жоқтамастай хәлге жетті. Сыбыр-сыбыр, абыр-дұбыр. 
Сыбыр мен дабыр қарқ-қарқ, кеңк-кеңк, сылқ-сылқ дауыстарға ұласып кетеді. 
Өзімен-өзі отырған бұл ғана сияқты. Ана тұсқа қараса да сыбыр-күбір, мына 
тұсқа қараса да сылқ-қарқ. Қайда көз салса да қарық болып отырған бір жұрт. 
Жаңа ғана монтансып, бірінің сөзіне бірі ұйып отырған ағайын түк болмағандай, 
дым көрмегендей бей-жай қалып танытады. Кіріп-шығып жатқандар да бар. Тек 
бұл ғана үнсіз, тапжылар емес. Жұрттан бөлектенуді қашан шығарып жүр осы? 
Қашан да осылай, дабыралы жұрттың төбесінен асыра қарап, үн-түн жоқ, дара 
отырғаны. «Кекіртпін – деп ойлады. – Сөзін жауапсыз қалдыратын, сәлемін 
үнсіз алып, қолын әрең беретін тәубасын ұмытқан, шікірейген немеге тап бір 
көзі соқыр, құлағы керең біреу болмаса, кім жуи қойсын? «Санасымен байып 
жүрген сартсың ғой сен де!» – деп еді, мұның тәкаппарлығын ең үлкен күнә 
есептейтін бір досы. Тайбурыл мырс етті. Шегір көз досының айтқаны расқа 
шығып жүрмесін. Тәкаппарлықты тазалық деп танитын басы – бақай есептен 
арғыны білмес сарт болып шықса... Жетіскен екен! Мейлі, «Батыр тәуекелінен 
таппағанды, қорқақ үрейінен табады». Қорқақ боп, иіліп-бүгіліп жүріп бақытқа 
жетпей-ақ қойдым! – деді қайта қатайып. Айтқанынан қайтпайтын қиқар неме 
«Ауылға кетеммен» жүріп жетекшісімен де амандаспас күйге жетіпті. Оған да 
қолды бір сілтеді. Текені жезде, ешкіні әпкелеп жүріп тапқан ғылым басқаларға-
ақ қалсын. Мектеп бітіріп, ауылдан аттанғанда әке-шешені кейіндеп қалаға 
көшіріп алып, алаңсыз ғылым қумақ еді, ол арманының да тас-талқаны шықты. 
Мына мінезбен марқадам таппасын түйді. Төрт жыл, у-шу, талас тартыс 
астында өткен төрт жыл жүрегін шайлықтырып тастапты. Тез жеріді. Күн 
көріске жетер табысы бар екі қолға бір күрек ауылдан да табылар деген. 
Табылмаса, ата кәсіп – әкесі ұстаған құрықты құшақтап, өзі би, өзі қожа, иен 
тауда алдындағы ақтылы малды қайырып қойып, күнін өткерер. Құрық ұстау 
бәзбіреулер айтқандай өмір өксіту емес, қайткенде де ары таза, мынау даңғаза, 
шудан аулақ. Бұл жетпеген пейіштің төріне бала-шағасы, үрім-бұтағы жетер. Ол 
кезге дейін аттаған сайын алдап-арбау, кірген-шыққан сайын пара, көз салған 
жерің сыбайластыққа белшеден батқан кер кезеңнің да көзіне көр топырақ 

құйылар. Қой үстіне бозторғай ұялаған мамыражай заманды өздері көрмесе де, 
армандап өтіпті бұрынғылар. Бабалары жетпеген сол рахат тірлік, ертегі 
дәуренге де жетерміз, бұл болмаса да баласының баласы. Оған дейін, 
«бүлінгеннен бүлдіргі алма» деп, ес барда елді табайық. Елге, ауылға келем 
дегенін естігенде апасы байғұс етегіне сүрініп, қуанған шығар. Ал, әкесі... әкесі 
қостай қоймаған болуы да. Әйткенмен түсінер. Түсіндірер. 
Бір қызығы, жан баласымен әмпей-жәмпейге ебі жоқ Тайбурыл әкесімен еркін 
сөйлесетін. Әлде, көз ашқаннан алдына алып, тәй жүргеннен қасына ертіп, 
ертегісін тыңдатып, көкейге келгенін ірікпей сұратып, сұрағанын алып үйреткен 
өзі ме екен? «Мен жетпеген ұшпаққа ұлым жетсін», – дегені шығар. Алғашқыда 
қарсы болса да, мән-жайды ұғынған соң түсінер. Бір-екі буынның тамырына 
балта шабылғанмен, келер ұрпақ игілігін көрсе мұраттың орнына келгені де. 
Баласы да жетпегенге немересі жетерін айтармын, нандырармын соған... 
Қаумалаған ойдан арылып, жан-жағына қаранғанда, үстел басындағыларға 
қозғалыс еніпті, тұруға бет алғандары. 
...Көп ұзамай би алаңында топырлап, билеп жатты... 
Шет елдің шүлдір-шүлдір, мәнсіз-мағынасыз даңғазасы деп жүр үлкендер жағы. 
Әйткенмен, жастардың сүйіктісі. Одан артық музыка жоқ. Тыңдап ләззатқа 
кенелмеуі мүмкін, он екі мүшені түгел иіп, қыздар жағы жігіт атаулының көз 
құртына айналып, құрбыларынан ұпайын асырса, жігіттер жағы заманауи 
серілігін дәлелдеп, ебі келген аруды қағып түсуге мүмкіндік алатын ыңғайлы 
сәт. Өз мүмкіндігін сарқа пайдаланғандар бимен басталған таныстықты 
төсекпен ұштастырып, ары қарай дамытып та жатады. Нағыз ләззат. Одан ары 
өзіне дейін қанша еркекпен әуейі болғанын есептеп жатпай, үй болуға дейін 
жетіп жататындар бар. Тер төге тапырақтауды – төсектегі етек түрудің кіріспесі 
емес, дүниенің рахаты санайтындар да болады. Қалай болса да, өзін бір сәт 
күйкі тірліктен азат сезінуге, аз да болса барақат табуға жетерлік дүние. Әсіресе, 
кітап – сөресімен қоса шіріген, театр – ескіліктің елесіне айналған мына 
заманда. 
Бүгінгі кеште ешкімнің ойы жамандыққа бастамайды. «Су шықпас жерден 
құдық қазып қайтеміз, текке тер төгіп, жоққа әуре болмайық», – дей қоймас, 
қимастық сезім жетегіндегі бітірушілер шын көңілмен бір-бірін биге шақырғаны 
анық. Әркім өз білгенімен билеген болып жатыр. Алғашқы бес-алты биде алып-
ұшқанмен, келесі сәтте-ақ екпін бәсеңдейін деді. Сыртқа шығып кетушілер, 
түнгі далаға арқасын бере терезе жақтауына сүйеніп, би алаңына қызықтай 
қараушылар пайда болды. Уақыт өте келе әлгілердің қатары жиілей түсті. 
Біртіндеп алаң босауға айналғанда, ешкімге керегі жоқ музыка да тынған. 
Тайбурылдың жаны ашыды. Неден де болса тез жалығатын, алабұртқан көңілге 
алданыш таба алмай, жас жүректі жұбатарлық мәнді дүниеге қолдары жетпей 
жастық ғұмырлары сырғып бара жатқан замандастарына. Еңсесі асқақ 
болғанмен, қатары жиналған топты киіп-жарып, еркін жүруге еркі жетпеген, 

жан баласына жақындаса асылын көрсетіп, қымбатын ұрлатып алардай сіресіп 
бағатын өзіне. Сыртқа жылтырап жүрген мына құрбыластарының ығын тауып, 
жанды жерін дөп басса, қай-қайсы да еңіреп жіберуге шақ тұрғанын ол білетін. 
...Биден кейінгі дастарханның да қызығы азая бастағанда, соңғы сөзді бір 
ауыздан Тайбурыл айтсын дескен. Ол орнынан тұрып, сәл үнсіз тұрып, қоңыр 
дауыспен баптай сөйлеп кетті: 
– Мынау өмір мен үшін үлкен әдебиет. Проза дейік. Әр пенденің басына 
өлшеніп берген көлем бар. Бір ғұмыр қысқа ғана мәтін, тағы бірі шолақ әңгіме, 
орташа хикаятқа жүк боларлықтай. Сендерге тілерім қарғаның ұзақ жасы емес, 
қанша жасасаңдар да адамдық кейіптен ажырамас мағыналы ғұмыр. «Көп 
жасағаннан емес, көпті көргеннен сұра» депті бабаларымыз. Кейін Нұржан 
сендер туралы жазбақ болып, романын қолға алғанда: «Бұлардың несін жазам?» 
– деп бас қатырып жүрмейтін болсын. Бәрің ұзақ-ұзақ романдардың бір-бір 
жағымды кейіпкері болыңдар. Және, романдарың қазақ ертегілеріндегідей 
«мақсатына жетіп, бақытты өмір сүріпті» деп аяқталсын! 
– Браво! 
– Жарайсың! Айтқаның келсін! 
– Сенің сөзің үшін аламыз! – дескен дауыстар естіледі. Топтастарының 
қошеметінен кейін тағы да: 
– Біздер – бес күндік жалғанның алғашқы ширегінде тұрғандармыз. Құлын күн 
өткен, тайдың жасынан өтіп барамыз. Үлкен көлем туралы сөз болғанда, тайдың 
ғұмырын алға тарту ақылға қонымсыз болар еді. Сондықтан, бұл күйде 
қалмаңдар, өсіңдар, жетіңдер! 
Мен – малшының баласымын. Малшы болғанда, біреудің есігінде күнелткен, 
босағасын күзетіп, малын баққан шоқпыт шапан, жалба тымақ қызметші кедей 
емес, алдына біткен азғантай дәулетін шашау шығармай, ешкімнен көмек сұрап, 
қол жаймаған ұқыпты шаруа. Әкем малды сүйетін. Әсіресе жылқыны. Атбегі 
болған жоқ, жүйрік баптағанын көрген емеспін, әйткенмен, мінгені кілең белді 
ат, жілікті жылқы. Митыңдаған жабы байланбаған керменің иесі. Дәті мықты, 
тумысынан қайратты, жағасын жыртқызбаған, иінін түсірмеген кісі. Сол 
әкемнің жылағанын көрдім. Бір-ақ рет. Түсінбесем де, қосылып жылағам. Бір 
оқиғаға бола күйрей жығылып, кәдімгідей шөгіп кетіп еді. 
Бір тай болды. Ерте көктемгі төл, қыс түсе баланың тақымы түгіл, үлкеннің 
салмағын да көтеріп алар жұнттай тайға айналған. Қыста мектептеміз, сегізінші 
сыныптың екі тоқсанын аяқтап, қысты орталай қыстауға, әке-шешемнің қасына 
келгем. Он күндік демалыс. Құрық тимеген құлындарды жуасыту – жылдағы 
әдет. «Тай үйрету» дейтінбіз. Тай үйретуді ай қасқа қара тайдан бастағанды жөн 
көрдім. Қалғанын ертеңнен бастап тақымға баспақпын. Келгеннен көзім түскен. 
Тұрқы қатар туған өзгелерден биік, сүйекті. Кішігірім құнандай. Алдымен 

құрық салдық. Үй арасы ат шаптырым, көршінің менімен жасты баласы былтыр 
жүгенделген құнанымен көмекке шақырылды. Ай қасқаны құлақтан баса тұрып, 
жүген кигіздік. Енді, қарғып міну ғана қалды, – қалғаны оңай. 
Оңай болмай шықты. Минутқа жеткізбей аяғымды аспаннан келтірген. Әп сәтте 
үш мәрте ауып түстім. Бұрын талай асауды ауыздықтадым деп бұтқа толып 
жүрген мені бұйым құрлы көрмеді. Намысқа тырысып қайта ұмтылғам. Ай 
қасқам маңайлатар емес, ойыңды білдім дейтіндей. Жалына қол апартпайды. 
Тай үйретуді жеңіл-желпі жұмыс көретін көкем де көмекке келді. Ұяттан, 
ызадан жарылардай болған менің қайта мінбек әрекетімді өзі тоқтатты. 
Айтуынша, мұндай асауды бұлай жуасыту мүмкін емес көрінеді. Мені 
жұбатқандағысы. Ұялтпайын дегені ғой. Тайға ерсі көрінсе де, ер-тоқым салуға 
тура келген. Салдық. Тулап жатыр. Ұзын байланған шылбырды мығым ұстап, 
тайдың ыңғайымен шыр айналып мен жүрмін. Арқасына кенедей қадалып алған 
ерге алара қарап қояды. Тулап түк шығара алмасын сезгендей, әлден уақытта бір 
сәт тыншығандай болды. Енді ер-тоқыммен орын алмастырып, қара терге 
түскен мен қонақтадым. Алғашқы аптығы басылған қара тайға қамшыны 
басқам. Таулы жер, өрге салып, қияға шауып әуселесін көрмекпін. Ағызып 
келем. Артымда құнанды көршім. Екі төбенің түйіскен тұсымен өрге салып 
келеміз. Осы шабыспен біразға ұзап кетіппін. Демі ауырлай бастаған тайды 
аяңға салып, артыма қарағам. Ап дегенде ізімді баса ілесіп келе жатқан құнанды 
құрдасым көрінбейді. Барлығып қалған құнанымен қадамын санап басып, әрең 
қуып жетті. Ұзағырақ күтуге тура келген. 
Кештете үйге қайттық. Асауым сәл де болса сылбыр тартқан. Дегенмен, 
тебінсең ата жөнелуге әзір. Аяңмен келеміз. Тай да, құнан да қан сорпа. Құлағы 
салпайып, басы салбырап, жақ жүні үрпиіп кеткен құнанға қарау тіпті аянышты. 
Емеурін танытсаң тұра шабар жап-жас жылқы, қамшының астына алсаң да 
мызғымастай. Бізді таң қалдырған ай қасқа еді. Күні бойы дамыл көрмеген, енді 
болмаса құлап қалуға тиіс тайдың мінезі еді. Әр-әр жердегі қардан ада қарайған 
жер, селтиген бұта, түп қараған кезіккен сайын, оңға, солға жалт-жалт береді. 
Менің аздаған оқыс қимылымның өзінен ытырыла кетуге әзір. 
– Қазір ет қызуымен байқамай тұр ғой, әуселесін ертең көреміз. Суысын, таң ата 
қалай қағынар екен! Қинаңқырап жіберген екенсің, ертең үстінен мылтық етсаң 
да мыңқ етпес, – деген көкем, ақ қырауға бөккен ай қасқаны байлап тұрып. 
Ертеңіне, ай қасқаны тағы да құлақтан тұқыртып тұрып мінуге тура келген. 
Мылтық атқан қайда, суатта ауыздығын ала алмай ит болдым. Қарғи туламаса 
да алып-ұшып тұрған желөкпені кешегі жолмен тағы бір айналдырып шықтым. 
Әрине, аяңмен емес. Сорпасын шығарып келіп, қайта байлағам. Тек бұл жолы 
жалғыз жортуға тура келген. Ертерек қайтып, ерте суытып, түнге қарай алдына 
аздаған шөп тастадық. Бұл әрекет он күн бойы қайталанып бақты. Тізгін түсініп, 
бас білгендей болғанмен, ол да қасарысып бақты. Күнде бір өнер шығарады. 
Басқа асаулар жайына қалды. Таңғы ас үстіндегі әңгімем, түнгі көрпе астындағы 
ойым – ай қасқа қара тай. 

Дем алыс уағы бітіп ауылға қайттым. 
– Қамықпа, балам. Келесі демалысқа дейін көршінің балалары бар, солар мініп 
берер. Сен енді айналып соққанша, тәртіпке саламыз, – деді көкем, «ауылға 
мініп кетсем» деген маған. 
Тулағанын толық қоймағанмен, неге екенін, ай қасқа тай маған бой үйреткендей 
болған. Мен жақындасам жалын төсемегенмен басын ала қашпайды. Мені көрсе 
оқыранып қоятын. Тіпті, әкемді де жатырқап тұрады. 
Ауылға келген бойда тай да естен шықты. Тай мінетін жастан өтіп кеттім деп 
есептейтін, сүйегі ерте жетілген менде оны ойлайтын мұрша да жоқ еді. Таң ата 
сабақ, түс ауа күрестен жаттығу, одан соң әжем екеуіміз ғана тұрып жатқан 
үйдің азғантай шаруасы, кеш бата кітаптың қызығы, болмаса сыныптас 
балалармен қосылып көше кезу, тағы да толып жатқан «жұмыстардан» мұрныма 
су жетпей жүрген. 
Тайдың арқасына азаттық берген соңғы күннен бір ай өткенде ауылға әкем келіп 
тұр. Қойды қайырусыз, жылқыны қараусыз, қыстауды иесіз тастап жайдан-жай 
жүрмегені анық. Себеп – әлгі ай қасқаның ылаңы болып шықты. Бір ай бойы бос 
жүрген тай тағы болып кетпесін деп, көршінің жексенбілік демалысын құр 
жібермей қыстауға барып тұратын баласына жүгендеп береді. Туғалы ат үстінде 
өскен бала он күн мінілгенін ұмытып, мейманасы әбден тасыған асауға қарғып 
мініп, қамшыны басады. 
Шапши тулап, әрең тұрған жас пері ала жөнеліпті. 
Асауға мінген бала үйден ұзай береді. Берік деп тақымына сенді ме екен, ұзын 
тізгінді қымтай ұстап, білегіне орап алады. Үстіндегі бөтен адамды жатырқаған 
сүйекті тай ойламаған жерден жалт бергенде бейқам отырған бала екпінге 
шыдамай ауып түседі. Одан әрмен шошынған тай салмағы жеңіл баланы сүйрей 
алға ұмтылады. Оң қапталда қалған бала қапелімде не тұрып, не қолын тізгіннен 
босатып үлгермесе керек, тіке тартқан тайдың аяғының астынан бір-ақ шығады. 
Бір ұшы баланың білегіне оралған тізгін тайдың аяғына ілінісіп қалады. Есі 
шыққан тай, айналып жүріп, тепкілеп тастаса керек. Бет-аузынан сау-тамтық 
жоқ дейді. Оң иығы шытынай сыныпты. Абырой болғанда, жаны кеудесінде. 
Ауруханаға әкелген беті екен. 
– Өз балаңның шамасы келмеген тексіз малыңды менің балам үйретеді дедің бе? 
Он күн мінілгенде бастықпаған тайдан не опа, не қайыр?! – деп ренжіпті көрші 
шал. 
Шалдың сөзі түрткі болды ма, әлде өзі де түңілді ме, ай қасқаны соятынын 
айтты. Мен де үндемедім. 
Сол келісінде мені де ерте кетті. Тайды сойып сатпақ. Еттей өткізген 
пайдалырақ көрінеді. Өзі қалаға кеткенде малға бас-көз бола тұрмақпын. 

Қыстауға түнделете келген күннің ертеңіне ай қасқаны жығып салдық. Тай сою 
– түйе сою болмағанмен, екі адамның әлі келе қояр шаруа емес. Баласының 
жаны жазымнан әрең қалған көрші – уақытша араз. Етті қалаға апарысуға көлігі 
бар, бір жағы тай сойысуға – менің нағашы ағам, әкемнің балдызы – көмекке 
шақырылған. Мал қарап қалатын маған ес – жетпістің ішін кең аралап кеткен 
нағашы атам да келіпті. Одан басқа ағамның әйелі, тағы да мен танымайтын – 
ерлі-зайыпты болса керек, – жолдастары бар. Қариядан басқасы көкемнің 
тапсырысымен келгенін түйдім. 
Ақсақалдың батасынан кейін, көкем төрт аяғы шандып байланып, қырынан 
қыбылаға қарап жатқан тайдың тамағын орып жіберді. Мүйіз сапты өткір 
кездікті қан жуып кеткен. Тыпырлап жатқан тайдың, не болғанын ұқпағандай, 
көзі аларып кетіпті. «Мына адамдарға не болған», – дегендей. Алғаш қорқырай 
шыққан дауыс, ышқынған дыбысқа ұласты. Біртіндеп дыбыс та әлсірей берді. 
Мінезі салмақты, сөзі орнықты кісінің қолы жануарды көп қинамай, тез 
тыншытқан. Байлаулы арқанды үзіп жіберердей созылған төрт аяқ соңғы рет 
орғып кеткісі келгендей қалтырай күшеніп сәл тұрды да, ышқынып барып сылқ 
түсті. Көздегі отты ашу да қоса сөнген. Сол-ақ екен, жалаңдаған қасапшылар 
төрт аяғын төрт жаққа тартып, жәукемдей бастаған. Көп өтпей-ақ, әккі қолдар 
ылым-жылым қимылмен түртпектеп жүріп, терісін сыпырды. Ішек-қарыны 
тусырылып түскенде: 
– Апаңа айт, ішек-қарынды салып алсын! – деді көкем. 
Қауырт қимыл үстінде бетке қарап арнайы сөз айтылмайды. Әркім өз міндетін 
бес саусағындай біледі. Айтпай түсіндім, «барып кел, алып келді» атқаратын 
мен ғана. Үйге жүгіргем. Маған үй ішінен де шаруалар табылды. Апам қасына 
келінін ертіп, сыртқа беттегенде, үйде қалған бейтаныс әйелдің нұсқауымен 
ұсақ-түйекті тиіп-қашып тындырған болып, үйде біраз айналдым. Босай салып, 
сойыс жүріп жатқан жерге беттедім. 
Еркектер тобына келгендегі көргенім, әлденелерді айтып болып, қолын бір 
сілтеп, теріс айналып кеткен атам мен түнеріп алған әкемнің қар жауған 
қабақтары. Қалғандары қалшылдап кеткен көкеме бір, анадайда сенделіп жүрген 
атама бір, қан-жынынан арылып, қол-сандары көктен келіп, арса-арсасы шығып, 
өз терісін өзі төсеніп жатқан, жансыз ай қасқаға бір қарайды. 
Әкем үнсіз тістеніп алыпты. Қан қата бастаған кездікті қыса ұстаған қолы дір-
дір етеді. Не болғанын сұрауға батылым бармай, мелшиіп мен тұрмын. Кенет, 
әкем оң қол тұсындағы дөңбек тасқа кездіктің жүзін жапыра салып-салып қалды 
да, анадайға серпи лақтырып жіберді. Әл-дәрмені кездікпен бірге кеткендей, 
жайрап жатқан тайдың бас жағына сылқ етіп тізерлей кетті. Бауыздалғанмен 
ұлы денеден әлі ажыратылмаған басты тізесіне салып, айшықты қасқасынан 
бастап, тұмсықтан төмен аялай сипап біраз отырды. Ерні дір-дір етіп, бірдеңе 
айтқысы келетіндей. Кейпі соншалық аянышты, және қорқынышты еді. 
...Кенет, еңіреп жылап жіберді. 

– Қанатыңды қырқып, жолыңды кестім-ау. Бағыңды байлаған соқыр иеңді 
кешір, сормаңдай жануарым! Кеш... Кешір, мың жылқыда бір кездесер 
пырағым... 
Ары қарай тығылып, сөйлей алмай қалды. Үнсіз егіліп ұзақ отырды. Тарам-
тарам жасы иегіне жетіп, ай қасқаның өлі басына тырс-тырс тамады. 
Екі көзім әкемде, тас боп қатып қалғам. Бұзылып кеткен бет-әлпеті, жүзі... 
Сұмдық қорқынышты еді. Келесі сәтте, өзімнің де ағыл-тегіл жылап 
тұрғанымды аңдадым. Не үшін екенін ұқпасам да өзімді тоқтата алмағам. 
Көкемнің жас жуған азалы жүзіне қарап тұру мүмкін емес еді. Енді аз тұрсам, 
бақыра жылап, көкемді құша жығыларымды сезіп, үнсіз өксіп, теріс айналып 
кеттім. Екі бөлмелі қоржын үйдің сыртын айнала бере, екі қолыммен бетімді 
баса, қабырғаға сүйеніп отырып алып, жыладым-ау бір. Осы қалыпта қанша 
отырғанымды білмеймін, өксігімді басып, өзіме келіп, басымды көтергенде 
көзім қызарып, білеудей ісіп кетіпті. Жасқана басып, тай сойылып жатқан жерге 
келдім. Апамдар да осы арада екен. Ары қарай мүшеленбеген жылқыға қарап, 
үрпиісіп тұр. Кесілген жілік, суырылған өкпе-бауыр, тазаланып үлгерген ішек-
қарын, бәрі-бәрі тегістей теріге оралып жатты. Әкемнің бір іске берік бекінгені 
байқалады. Қимылы ширақ. 
Сөйтіп, ойламаған жерден қара жамылған біз, тай союды орта жолдан доғарып, 
үйден көп алыс емес жатаған төбеге шығып, ай қасқаны аруламасақ та, аза 
тұтып, көміп қайттық. 
Кейін апамнан қанықтым, басқалардың қарсылығына қарамай әкем кесіп 
айтыпты: 
– Құдайдың тегін жаратпаған жануарын жайратып тастағаным аздай, енді етін 
сатып пайдаға кенелмей-ақ қойдым. Жарықтық, тұлпардың киесі болады деуші 
еді, күнәм сәл де болса жеңілдер... 
Атам да осыған тоқтапты. Күйеу баласының салғырттығына ренжіген де, 
соңынан басу айтқан да өзі болыпты. 
– Жарықтық, жануардың жылқыдан оқшау, жел жағында жайылатын әдетін, 
суатта ағынның ең басында тұратынын көріп жүріп, елемеген көр соқыр басым, 
обалына қалдым-ау, обалына... – дей берген көкеме: 
– Қой, балам! Біреуді баққа, біреуді сорға себепші қып қойған Тәңірге не шара? 
Күні бітті, демі таусылды. Қайткенде де жетіп тұрған ажал. Бұйырмаған мал. 
Келді, кетті. Мал көрмегендей о несі, түге... – депті. Ұрыса отырып тағы біраз 
сөйлеген. 
–Осы оқиғадан кейін көкең байғұс әрең оңалды, – дейді апам. – Бір жола шөгіп 
кетер ме екен деп едім, әйтеуір иінін тіктеді. – Түнімен күрсініп шығады екен. 

Көз жасы мен тай жерлеудің мәнісін сұрағанымда, апам: 
– Ит біле ме, атаң екеуінің шығарып жүргендері ғой. Қанаты бар екен дей ма-ау, 
екі қабырғасы деді ма, бір қабырғасы ма артық екен дейді. Жоқ кем деді ма? 
Қабырғаға байланып қалған қандай қанат екенін, «сұмдық жүйрік болғандай 
екен», – деп күрсінгенде, демдері бет шарпиды. 
«Бала-шағамнан аулақ, өзіме.., өзіме көрінсін!» – деп жиі күрсінетін болыпты 
көкем. 
– Міне, сөйтіп, тұлпар туған тайдан айрылдық. Білместік емес, самарқаулық 
екен... Талантты тану былай тұрсын, көріп жүріп елемейтін тоғышарлығы 
басымдау бұл заманда не көрсеңдер де – еңселерің жығылмасын. Биікке 
жетсеңдер алдарыңа келген ұшам деген жас атаулының қанатын қатайтып, 
қолтығынан демей біліңдер! 
Шағын ғана, салтанатты отырыстың соңғы сөзі осы болды. Хан тағынан түскелі 
қай заман! Биліктің босаңсығанын аңдаған халық ұйлығып біраз отырды. 
Ақыры, басшылықтан нақты нұсқаулар болмағасын, жан-жаққа босып кетті. 
Анығында, үлкен сапар алдында жақсылап дем алмақ ниетпен, өз қостарына 
қайтқан. 
Қабырғасы сөгілген қыздар жағы болатын. Бірі отыра алмағандығы үшін 
кешірім өтініп, қоштасып аттанса, бірі үнсіз сырғып отырған. Тек бір-екеуі 
«Ұлдардан ұят қой», – десіп, кетіп қалғандарды сырттарынан көк есекке теріс 
мінгізе жүріп, үстел басын жиыстырып жатты. Жігіттердің әңгімесі қыза түскен. 
Тай оқиғасынан кейінгі туындаған ойлар, соған ұқсас естіген, көргендерін 
айтысып, таңға отырған. 
***** 
Еңгезердей ақ бас шал Алатаудың етегі. Алматының жаңа салынып жатқан 
заманауи зәулім ғимараттарының төбесінен төне түсіп: «Мойындарыңды 
үзілгенше созсаңдар да маған жету қайда сен пақырларға!» – дегендей, асқақтай 
қарайды. Табиғи жаратылысты түрендеп, жылдан-жылға тау бауырына 
жақындай түскен қала құрылысы: «Көк қыратты қызылды-жасылды шатырмен 
жасырмай тынбаймын!» – дейтіндей. Тақаса өрлеп келеді. 
Қашанғы маңғаз Алатау қазірде бауыры тілім-тілім, аяғына шөп-шалам 
жабысып, темір-терсек ілінісіп, ары қарай жүруге әлі құрып, шөке түскен алып 
атан сияқты. Етектен тартқан адамзат өркешіне қолы жетпегесін, бар жүгін 
бақайына байлап, аяққа оралғы болып, тырп еткізер емес. Өзі сая болған 
перзенттерінің бұл ісіне өкпелеген Алатау ата теріс қарап бүк түсіп жатып 
алыпты. Жағадан алар жау болмағанмен, етектен тартар бөріге айналған 
түртінек пенделерге енді қайырылып қарамайтындай. Қарлы шыңдары – кәрлі 
көрінеді. 

Тайбурыл таулы өлкенің ұлы еді. Биік көрсе басына шығып, әлемнің төбесінен 
қарауға құштар. Алатаудың бауырына еніп, құшағын еркін аралау көптен 
ойында жүрген. Сонау, Алматыға алғашқы келісінде-ақ бір-біріне мінгесіп, 
төмендегі адамзат атты тіршілік иелерінің жыбыр-жыбыр, абыр-сабыр 
тіршілігіне мойын соза үңіліп тұрғандай көрінетін көк тіреген көк ала тауға 
қызыға қараған. Жұмбақты құшағына бір сүңгіп шығуға ойы кеткен. Бірақ, істің 
орайы келмей-ақ қойды. Әне-мінемен жүргенде төрт жыл да сырғып, өте 
шығыпты. Ауылға кетем деген тоқтамға түбегейлі тоқтаған соң ғана: 
«Бауырында біраз жыл жүрдік. Тиіп тұрған жерден құр тамсанғанымызды енді 
кешірмес, Алатауға сәлем беріп қайтайық», – деп, бірге оқыған жігіттерді 
ерткен. Оларға ауылына әлі кете қоймаған қыздар қосылған. Жиыны он бес 
адамдық топ күн шыға жиналып, күн қыза жықпыл-жықпыл тау сілемдерінің 
біріне енген. Көлік жетер жерге дейін таксилетіп, одан ары жаяу тартқан. Сай 
табанын қақ жарып, төменге қарай жосып бара жатқан мөлдір сулы ақ көбік 
өзеншікті жағалай жүріп отырып, сайдың сәл бұрылыс жасайтын тұсында 
шеңберлей иілетін жіңішке суға міне тоқтаған иінге жайғасты. 
Күнгей бет әдеттегідей жалаңаш бөксесін күнге тоса, сұлқ жатыр. Теріскей бет 
қарсысындағы көршісін келеке қылғандай, етегіндегі қау өскен шөпті 
айтпағанда, бытысып кеткен ит мұрын, долана, қисық, тұтаса өскен көк терек, 
қара ағаштар, ақ, қызылы қатар бой түзеген қайыңдарды төсеніш қылып, ортан 
белінен жоғары көкке мойын созған оқтай қарағайларын жамылғы жасап, үлде 
мен бүлдеге оранып алыпты. 
Бұлардан бұрын да біреулер келген сияқты. Кішкене қазан еркін сиярдай шағын 
жер ошақ қазылыпты. Күлі көгеріп әлі жатыр. Отынға арнап жиналған қураған 
ағаш бұталары артылыпты. Ең азы бір апта бұрынғы келгіншілер болса керек, 
одан бергі аралықта адам аяғы тимегені байқалады. Көгі тік шағын көгалға 
аунай кеткің келеді. 
Көптен бері түтіннен арылып, ауасы саф, сарайыңды ашар биікке шықпаған 
қыз-бозбала даурығыса жүріп, арқалап әкелгендерін реттестіріп жатыр. Көңілді. 
Тентек немере-шөберелері қасына жиналып, шапанының етегін тартқылап 
ойнағанын қызықтай қараған мәрт мінез, көне көз қариядай Алатаудың да 
маңдайының қыртыс-тыртысы жазыла түсіпті. 
Жүктерін ағаш арасына жасыра жайғаған соң, бірден таудың биігін бетке алған. 
Мұндайда, қыз-жігіттердің мәңгілік болмағанмен, бір сәт амалсыз болса да қол 
ұстасатыны болады. Әдетте жігіт алда, қыз қол жетер жер артта. Алдыңғы – 
сүйреуші, әрі демеуші ғана емес, қиыннан қиыстырып қиядан жол табар жол 
бастаушы, артқы – жаны нәзік, аяғы әлсіз, өзін бастаушысына толықтай сеніп 
тапсырған тіркеме. Бұл – жігіт атаулы өзінің еркектігін бір сәт сезініп 
мардымсып қалатын, қыз өзінің тек аялауды талап ететін, нәзік жаратылыс 
екенін іштей түйіп, сызыла түсер сәттің жазылмаған заңы. Әйткенмен, заңды 
аттап кететіндер де болмай қалмайды. Заң бұзушылар біреудің жүріп 
болмайтын кертартпа масылдығынан зықы шыққандар, немесе алдыңғының іш 
пыстырар салғырт жүрісінен жалығып, өз күнін өзі көруге бел буғандар. Сирек 

болса да кездесіп тұратын жайт. Бұл топтан да екі бұзақы табылды. Бірі – 
Тайбурыл. Масыл тіркеме, қол байлау деп қашқақтағаннан емес, қуаныш 
кернеген бойын билей алмай, аптығып алға шығып кеткен. Нәзік жандылар ала 
кет деуге үлгірмеді. Оның үстіне, алғашқы қадамдарда тап бір сөз байласып 
қойғандары болмаса, қыздар алқына бастаған, кейбіреуі сүрініп кеткенге дейінгі 
аралықта – қол ұстасу бола қоймайды. Жұрт жұптасып жатқан сәтті алға он 
қадамдай шығып кеткен Тайбурыл өткізіп алды. Екінші – Құралай. Не 
ойлағанын кім білсін, жайбасар жетекшіні талақ етіп, еркіндік алған қыз жүгіре 
басып, алда кетіп бара жатқан Тайбурылды қуып жеткен. Қалада өсіп, үйден 
ұзамаған, уайымшыл ата-ананың қолында өскен қыз мінезді, маңғаз Ардақ 
сөйтіп басына бостандық алған. Жұрттың соңын ала, тірсегі дірілдеп, 
әупіріммен ілбіп келеді. 
Алдыңғы екеу өздерінің артқы топтан тым шығандап кеткенін тау басына 
шыққанда бір-ақ білді. Ашық биікке шыққанда – Алатаудың ұшар басына 
шықтық деп ойлаған Құралай, көз алдына бұдан да биік асулар көлденең 
тартылғанын көріп, қайран қалған. Бұлардың жеткен жері нағыз биіктің 
босағасындай ғана екен. 
Кенет, мұның ойын оқып тұрғандай: 
– Алатаудың төрі бұйырмапты. Табалдырығына аяқ артқанның өзіне-ақ басым 
айналып тұр. Төбесіне шықсам жүрегім жарылып кететін шығар, – деді 
Тайбурыл қатарласқалы тұңғыш тіл қатып. 
Екеуі де алқынып қалыпты. Әсіресе, – алға қарай еңкеңдей жылжыған, бұл 
жаққа мойын да бұрмаған жігітке «ақырын жүрейік» деуге намыстанып, 
соңынан ере берген – Құралай. Өрге қарай асыға басқан Тайбурыл артына 
бұрылмаған қалпы, алға тартып отырған. Қасында келе жатқан қыз ба, басқа ма, 
оған бәрі бір сияқты. Енді, жолда өкпесі өшіп, дымы құрып тоқтап қалмағанына 
рахмет айтқандай, самарқау тіл қатып тұрғаны мынау. Бірге оқыған жылдар 
ішінде соншалық жұмбақ болып көрінген жігітті елемеген сыңай танытып 
баққан Құралай, аяқ астынан осының соңынан жан далбаса ілесе бергеніне 
іштей өкініп тұр. 
Тайбурыл... Қасында тұр. Сабаққа келісі, кетісі, жүрісі, ісі, сөзі, – бәрі жұрттан 
алабөтен. Ерекше. Өздігінен тіл қата қоймайды. Қатса да қысқа ғана. «Келесі 
сабақ қай аудиторияда? – немесе, – Сағат қанша болды?» – деген сынды. 
Біреудің сұрағына құдайдың зорымен жауап береді. Кім не сұраса да алдымен 
бетіне қарайды. Сынап. «Шынымен сұрап тұр ма, шынымен білмей ме?» – 
дегендей. Көзінде тұнып тұратын салқын сабыр ар жағында бұғып жатқан 
алапат ашуды әрең жасырып тұрғандай. Тағы бір көлденең сұрақ артық 
қойылса, шөгіп жатқан ашу айғай сап атып шығатындай. Бірақ оның бірі де 
болмайды, білгенін қысқа қайырып айтып жатады. Көп сөзге үйір болмағанмен 
– соншалық тұйық та емес, әзілге әзілмен орнықты жауап береді. Басынан сөз 
асырмайтын қасиеті болар. 

Алғаш көргенде, бас алмай оқитын, мұғалімнің тапсырмасын бұлжытпай 
орындауға әдеттенген сабаздың бірі ме деген. Көп өтпей қателескенін түсінді. 
Университетке көп келмейді, келсе де сабаққа кірмейді. Оқу залдарында 
отыратын. Өздігінен ізденіп жүргені. Ел қатарлы шәкіртақыдан қағылып 
қалмайтындай ғана бой көрсетеді. 
«Мен өте ірімін, – әзілінен шыны басым сияқты. – Басқаның қалыбына 
сыймаймын!» – деп еді бірде, сабақты неге көп қалдыратынын сұраған бұған. 
Төрт жылдан бері еріксіз зерттеуге мәжбүр еткен жігітке алғаш рет тік қарады. 
Көріп қояды, оғаш көрінеді дейтіндей көлденең көз жоқ, – қысылмай көз салған. 
Тайбурылдың өзі де мұның бар екенін ұмытқан кейіпте. Бір қырындай алысқа 
қарап, әлдебір нүктеге қадалып қалыпты. Қатты биік болмағанмен ерге лайық 
сұс бере аларлық қабағы бір түйіліп, бір жазылады. Отты көзге сәл жылулық 
беріп тұрған ұзын кірпіктер қимылды ұмытқандай. Үлкендеу мұрыны мынадай 
қабақ пен көзге жарассам мен ғана жарасам дегендей, қос желбезегі делиіп 
барып, еріннің үстіне үш бұрыш жасай тік тоқтапты. Одан төменде қалың да 
емес, жұқа да емес үстінгісі астынғысына міне түскен ерін. Қып-қызыл. 
Қыздардың талай әңгімесіне тұздық, қызығушылығына түрткі болған қызыл 
еріндер. Қап-қара, қайратты шашын ұзын да, қысқа да қылмай саусақтың 
саласына еркін ілінетіндей бастырыпты. Білеу мойын кең иықтың ортасына 
еркін жайғасыпты. 
Келгелі бір-ақ рет, оның өзі өзімен-өзі сөйлескенедей тіл қатқан Тайбурыл жоқ 
іздегендей алысқа қадалып әлі тұр. Құралайдың үндемес ойнағандай мына 
тұрыстан шыдамы таусыла бастады. 
Ашуланғысы келген... Ашулана алмады. 
Мұның тесіле қарап тұрғанын енді ғана аңғарғандай бері бұрылды. Көзінде 
қуаныш бар. Миығына күлкі жүгіріпті. Көп жадырай бермейтін Тайбурыл 
көңілді қалыпта Құралайға қарап жымиып қойды. Қапелімде қысылып қалған 
қыз көзін тайдырып әкетті. Ол қайтадан жоқ қарауға кіріскенде, қайта көз 
салды, жаңағы күлкі, енді ернінің ұшына ілініп қалыпты. Тайбурылдан көз 
алмай қараған Құралай жаңа ғана ашуланғысы келгенін ұмытып, көңілденіп 
кетті. Тіпті, қуанышы қойнына сияр емес. Мынау, жанары жыраққа маңып, 
үнсіз тұрған үндемес жігіттің өзіне соншалық жақын екенін сезінгендей. Төрт 
жыл ішінде ыстық болып кетіпті. 
– Осы сен неге осындайсың, а? – деді аяқ асты. Таумен бірге құйылып, бірге 
жаралғандай қимылсыз тұрған жігіт селк ете түсті. Қыз сықылықтап күліп 
жіберді. Бойын тез жинаған Тайбурыл да еріксіз қосылған. 
– Иә, қандай екем? 
– Нуу, енді... Кәдімгі... Осындайсың... 

– Ааа, кәдімгі, осындай болсам қатардағы адам болғаным ғой. 
– Сен... сен кәдімгідей емессің. Жұртқа ұқсамайсың. Бір түрлі... – Құралай 
бөгеліп қалды. 
– Иә, бір түрлі екенім рас болуы мүмкін... 
– Жооқ. Бір түрлі емессің, мен олай дейін дегем жоқ... – Тағы үнсіз қалды. Бір 
келкі баяу соққан желдің уілінен өзге дыбыс естілмейді. Екеуі де сабасына 
түскен. Жүздерінде күлкі ізі байқалмайды. 
– Осы, сен неге ауылға кетесің, Тайбурыл? 
– Ал, неге кетпеймін? 
– Жоқ, неге мұнда, Алматыда қалмайсың? Магистратураға қал. Талантың бар. 
Ауылға барсаң бәрінен... 
– Иә, бәрінен айрыласың! Профессоры бастап, студенті қостап, көлденең жұрт 
қайталап, талай айтылған ертегі ғой. Ауылға барып, рахатқа белшемнен батам 
да жатам. Ауылыңа барған сайын, сен де, басқалар да: «Ой, қандай рахат, күшті 
дем алып келдім», деуші едіңдер ғой. Сол рахатты бір өзіме қимасаң сен де жүр. 
–Сенімен бірге болса, барам! – дей жаздап әрең қалды. Беті ду ете түсті. Дәл 
қазір кеттік десе, мына жігіттің етегінен ұстап, жер түбіне дейін кете беретіндей. 
Келесі сәтте-ақ, өзінің бұл ойынан шошып кетті. Өзі сонша армандаған 
Алматыны, әке-шешесін әрең көндіріп, бір жыл бұрын ғана көшіп келген Ару 
Алматыны қалай қияды? Жоқ, мүмкін емес, кіммен бірге болса да кетуі мүмкін 
емес... 
– Жүр, төменге түсейік. Аналар сол жаққа түсіп те алған шығар, – деді 
Тайбурыл әлден уақытта. 
Құралай үнсіз ілескен. Жүрісі өнер емес. Ойы шашырай береді. Қанша 
серпілгісі келсе де, байланып қалғандай, Тайбурылдың төңірегінен ұзамай 
қойды. Әрең ілбіп келе жатқан мұның бетіне аңтарыла қарап, сосын қолынан 
ұстап, қатарына алған Тайбурылдың ыңғайымен төмендеп келеді. Күш-жігерін 
біреу тартып алғандай. «Осы қалыпта қол ұстасып, Тайбурылдың ауылына кетіп 
бара жатсақ... Жоқ! Ол мүмкін емес. Ауылдан Алматыға әрең жеткенде, екінші 
бір ауылға... Болмайды. – Өз ойына өзі қарсы шығып: – Маған не болған? – 
денесі өзіне бағынудан қалғандай. Жігітке тығыла түскісі келеді. – Дегенмен, 
Тайбурылдың ауылын көру керек еді... 
Басқалар шынында төменде екен. Келгендеріне біраз болған сияқты. Жер 
ошаққа от жағылып, қазан асылып қалыпты. Қыздар жағы ас қамына кірісіп 
жатыр. 

– Екеуің бізден қашып, қайда кетіп қалдыңдар, а? – деді қыздардың бірі. 
Тайбурыл олардың сөзін жауапсыз қалдырып, доп теуіп жүрген жігіттер тобына 
беттеді. Арттан Құралайдың даусы естіледі. Қыздардың алдында ақталып жатса 
керек. 
Енді байқады, мұнда өздері ғана емес екен. Көршілер пайда болыпты. Тауға 
шығуға ерінсе керек, аздап доп қуған болады. Көбіне, түтінін бұрқыратып, 
кәуап қақтап жатқан жерге жиналып, тұрған бойларында бір-бір ұзыншақ 
темірге істелген етті ұстай қалып, екінші қолдарындағы қол басындай әлдебір 
ақты ауыздарына апарысып, шалқайысып қояды. Қазірдің өзінде біразға барып 
қалғандары байқалады. Даурыққан дауыстары мен, қарқ-қарқ күлкілері соны 
меңзейді. Топтан бөлініп, екеуі бері беттеді. Жолдан бұрылып, ағаш тасасына 
барып, дәрет сындырысты. Белбеулерін жүре түзеп, бастапқы бағытқа қайта 
түсті. 
– О, жігіттер, салаумалейкум! Кіші болып амандасып кете ме десек, тырп 
етпейсіңдер. Қалайсыңдар?.. 
Маңдайы бір уыс, шалбар бет, шикіл сары жігіт сүйкімсіз шіңкілдек даусымен 
тағы да әлденелерді айта жүріп, тегіс қол алысып шықты. Түрлеріне қарағанда, 
отыздың ішіндегі, үйлі-баранды жігіттер. Шикіл сарыдан екеу шығатын 
ырсылдақ дәу сұрықсыз, өсіп кеткен сақалын үйкелеп қояды. 
– Қысқасы, балалар, сендер біздің орынды иемденіп алыпсыңдар. Қыздармен 
жүр екенсіңдер, бір жолға үндемедік. Біз де жас болдық дегендей... – сақалды 
ықылық атып әрең сөйлеп тұр. Енді-і – і-ні созып айтпақ еді, ықылық мүмкіндік 
бермеді, – ағаларыңның алдындағы айыптарыңды жуып-шайсаңдар болды. Бір 
жағы көмектерің болсын, бізге біраз отын керек болып тұр, соны... таудан ба, 
қайдан, әйтеуір әкеп беріңдер. 
– Иә, жігіттер, солай. Олай болмайды, – деп қостап қойды шикіл сары. 
– Е, көке! – деді Ербол. Аузын аша берген Тайбурылдың алдын орап. – Мына 
тауда ешкімнің сатып алған жері жоқ. Біз бұрын келдік, бұл жер бүгін біздікі. 
Кешке кетеміз, одан кейін не істесеңдер де еріктерің. Ал, қазір аулақ жүріңдер! 
Отын керек болса, шіріген ағаш жетеді, – деді тау жақты иегімен нұсқап. – 
Шауып ал да, жаға бер. 
– Е, бауыр, інішек, сен өйтіп ашуланбасаңшы. Атың кім өзі? – Ерболды иығына 
жүн-жүн білегін артып, өзіне тартпақ еді, қолын қағып тастады. – Өй,мынау... – 
Шикіл сарыға қарап қойды. «Мынаны қарашы» дегендей. – Е, інішек, ренжісіп 
қалып жүрмейік. Жөндеп дем алайық та келген соң, а? 
Тайбурыл киіп кетті: 

– Жігіттер! – деді сақалдының төбесінен төне, – Қалай дем алсаңдар – олай дем 
алыңдар! Онда шаруам жоқ. Біреудің отын жағып беруге келген жоқпыз біз де! 
Ағамыз екенсіңдер, ренжімей ғана қайтыңдар! 
Төбеден төне қараған көздің мысы басты ма, қара сақал айылын тез жиды. 
– Бопты, бопты! Мен қаттырақ қызып қалғанда қолыма түсіп қалмасаңдар 
болды. Әсіресе, сен, – деді саусағын шошайтып. Тек бұл жолы ықылықтаған 
жоқ. Шикіл досына «кеттік» деп иек қақты да жүре берді. 
– Иә, жігіттер, ертерек қайтыңдар! – Шикіл тағы қыстырылып қойды. Тегінде, 
сақалдының сөзін қостап отыру әдеті болса керек. Келгендегіден жүрістері 
ширай түскен екеу асығыс кетіп бара жатты. 
– Көршілеріміз тынымсыздау екен. Татулығымызға сызат түсіп, кейін құдайдың 
алдында бетіміз қызармаса жарады, – деді Ербол әудем жерге ұзап кеткен 
әлгілердің соңынан қарап тұрып. Жігіттер ду күлді. Артынша, түк болмағандай 
допты қайта қолға алған. Тайбурыл да араласып кетті. Көңіліне алаң енгізген 
көршілер жаққа қарағыштап қояды. 
Әне-міне дегенше, таза ауа, тұнық аспан астындағы көз тойғысыз сұлу тау 
аясында кеу-кеумен отырар көңілді дастархан дайын болған. Тәбет ашық, екпін 
қатты. Тасты да шайнап тастардай. Алқа-қотан отырып, жапатармағай асқа қол 
созған. Далада піскен тағамның бәрі таңсық! 
Ұзынынан жайылған көк балаусаның бетіндегі дала дастарханындағы арқа-
жарқа отырыстан кейін, ұл-қызы бірі қалмай түгел қатысқан қызғылықты 
ойындар басталды. Баяғының алтыбақан, ақсүйек, қыз қууы ауыздың суын 
құртар ертегіге айналған. Қандай ойын болмасын – ортада доп. Ескіре тозбаса 
да, ақ жемі шыға бастаған қызыл ала допты ортаға алып, дөңгелене тұрып 
волейбол ойнаған. Оның қызығы кете бастағанда «бес тасқа» ауысқан. 
Жалпағырақ, бірінің үстіне бірін қоюға жарайтын тастар оңай табылды. Екі 
топқа бөлініп сайысатын бұл ойында қолының ебі барлар мен қимылы ширақтар 
жеңіске жетеді. Алдымен бірінің үстіне бірі қаланған бес тасты кезек алған 
топтың бір мүшесі мөлшерлі жерден доппен ұрып құлатуға тиіс. Тас құлағанда 
допты иеленген қарсы жақ тастардың қайта тізілмеуін қадағалайды. Басты 
қарулары – доп. Доп тиген тас құлатушы жақтың мүшесі ойыннан шығарылады. 
Тек денесіне доп дарытпағандар ғана жан-жақтан шабуылдап, өздері бұзған 
тастың қатарын қайта қалауға мүдделі. Армандары Алатаудай, көкіректері ала 
қаптай, өздерін тек үлкен, ұлы істерді тындыру үшін жаралғандар есептейтін 
азаматтар әп-сәтте ойын баласына айналған. Көлеңке ұзара доп та жалықтыра 
бастағанда, «бес тасты» жеңіліспен аяқтаған топ тағы бір ойындардың шетін 
шығарды. Жүйріктіктеріне көздері жеткен жеңімпаз топ «қуаласпаққа» 
тоқтаған. Ойын баласына жүгіру сөз болып па, бір ауыздан бәрі келіскен. Бірін-
бірі қуа-қуа, бір-бірінен қаша-қаша өкпелері күйе шаршаған уақта қас қарайды. 
Бірақ, түн болып кетті деп асыққан адам жоқ. Жолдың, көліктің қамын 
ойлағандар болып еді, оның да емі тез табылды. Араларындағы біреуінің 

танысы бар болып шықты. Шағын автобустың иесіне дереу арада қоңырау 
шалынды. 
– Костер жағайық! – деді біреу. 
Не істерге білмей отырған жұрт сөзге келген жоқ. Жігіттер жағы отын қамына 
кіріскенде, қыздар жағы асығыс жиналған түскі дастарханға беттеді. Суып 
қалған самаурын қайта тұтанған. Бір қараңғы, бір жарықта жіңішке түтін 
білінер-білінбес, жұлдыздары әр-әр жерден қылтия бастаған түнгі тау аспанына 
көтеріліп жатты. Жеті бірдей жігіт құшақтарын толтыра, бір-бір сүйреп 
келгенде-ақ үйіліп қалған ағаш қолмен бұталып, ортаға қиқы-жиқы қаланды. 
Үйеме ағаш отынға от қойылды. Алғашқыда әлсіз жылтылдаған от, келе-келе 
дүрілдей жанған алауға айналды. Таудың салқын ауасынан тоңази бастаған, 
бастапқыда ентелей отырғандар оттың өтіне шыдамай, кейін серпілді. Ағашқа 
шеңгелді артығырақ салып жіберген екен, бүкіл сайды өрт алғандай, әудем жер 
от жарығының сәулесінен алаулап көрінеді. 
Ыстығы бет қарыған алаудың қып-қызыл тілдері түнгі аспанға айбат шеге 
сумаңдайды. 
Отты қоршай отырған жастар алаудың жалыны азая бастағанда, әнге басты. 
Білетіндер беріле айтып, білмейтіндер беріле айтқандарға ілескен болып, хор 
басталды. Жас жүректің жалыны мен алаулы оттың жалыны қатар ұшқын атқан 
түнгі тыныштықты бұзған хор. Бұдан кейін де үш-төрт ән айтылды. Жұрт 
шаршаған сыңайлы. Күндізгі желік басылып, екпін бәсеңдеген. Бойлары 
жылынғанда, түстен қалған тіске басарлар еске түскен. Ортаға алысып, азғантай 
асқа ауыз салған. Елден кем қалмай, қарны ашқан Тайбурыл да дастарханға қол 
созды. Кенет... 
Елдің алдымен байқады, бұларға қарай ағараңдап, қараңдап үш-төрт сұлба 
беттеп келеді екен. Көп ұзамай оларды бәрі көрді. Аса қауіп қылмағанмен 
қыздар үрпиісіп, жігіттер үдірейісіп қалыпты. Жақындаған сайын, әлсірей 
бастаған оттың жарығымен нобайлары айқын аңғарылған. Алты адам. 
Араларында түскі көз таныстар да бар. Сақалды дәудің дабыры өзгелерден 
қаттырақ шығады, екпіні де ерекше. Әлгі, шикіл сарыдан басқалары шеттерінен 
ірі. 
– О, костер жағып қойыпты, – деді сақалды салғаннан, тақ бір алауды қазір 
байқағандай. – Орманды өртесеңдер қайтесіңдер? – Орман жанашырының сөзі 
түзеліп, ықылығы басылып қалған сыңайлы. Мастығынан арылып, тас түйін 
келген түрі бар. – Біздің жерімізді иемденгендерің жетпегендей, өртеп кетейін 
дедіңдер ме? Соларыңмен қоймай, ән айтып, қыр көрсетесіңдер. – Қара сақал 
гүр-гүр етеді. Басшы өзі сияқты, артқылары әзірге тіс жарып, ештеңе дей 
қоймады. Үнсіз қалыпта жау түсіруге келгендей шіреніседі. 
Бұл кезде отты қоршай отырғандар тегістей орындарынан көтерілген. 

– Жігіттер осыны қойсақ қайтеді? – деп сақалдыға беттей берген Тайбурылды 
Құралай жеңінен тартып тоқтатты. 
– Аға, біз ән айтсақ өзімізше айттық. Сіздерге қатысы жоқ. Қазір қайтамыз, отты 
да сөндіреміз. Сосын мына жер қалады сіздерге. 
– Охо-хо! Ақылдысын қарай гөр мына сылқымның, – Шикілдің даусы. 
– Е, ары тұр, ары! Өй, еркектерің қайда кеткен? Бағана ғана бұқаланып тұр 
едіңдер, үндерің неге шықпай қалған? Жүріңдер, еркекше сөйлесейік. 
– Е, көке... – дей берген Ерболдың алдын орап: 
– Аға, үп-үлкен кісісіз. Інілеріңізге соқтықпай-ақ қойсаңыз қайтеді? – деді 
Құралай тағы да. Оны қостап, қыздар да әлденелерді айтып, шуласып жатыр. 
Өз жігіттерінің ішінде Ербол мен Мұраттан басқасының төбелеске жоқ екені, 
оған қоса араларында қыздар бар, сақалдылар осы қалыптарында тыныш кетсе 
екен деп, үнсіз, әліптің артын бағып тұрған Тайбурыл, еріксіз сақалды қараға 
жақындаған. 
– Ә, міне әлгі бұқа. Мас күйімде ұрып жығардай болып тұр едің, ал алдыңа 
сауығып келдім, не істейсің? – деп, алға аттап қойған сақалға: 
– Жігіттер, қыздар бар мына жақта, осыны қоя тұрсақ дұрыс болар еді, – деді 
Тайбурыл, осымен екінші рет. – Үйге тыныш қана, көңілді қайтайық... 
– Асықпа, әлі үйлеріңе жылап қайтатын боласыңдар. Жүр былай, еркекше... – 
Осыны айтып қараңғыға беттей берген қара сақалдың шалғайына оралып: 
– Аға, қойыңызшы болды, аға, аға... – деп алдын орай берген қызды: 
– Кетшей, қаншық! – деп жағасынан ала итеріп жіберді. Күтпеген Құралай 
шалқалай құлап бара жатты. 
Бұдан ары шыдау ездік болар еді. Өзін зордың күшімен ақылға жеңдіріп тұрған 
Тайбурыл енді үнсіз тұра беру мүмкін емесін асығыс ойлап өтті. Күш қысып 
бара жатқандай, мына бұтқа толып, асқақтап тұрған немелерді тапап өтпек. 
Тұла бойы тек ұрынуды ғана қалап барады. Ақыра ұмтылды. Тіпті, құлап 
жатқан Құралайдың: «Тайбурыл!!!» – деп айғайлағанын да естімеді. Құлағы 
бітіп қалған еді... 
Сақалды да қапы қалмаудың қамымен ыңғайлана берген. Үлгірмеді. Иектің 
астын ала тиген күшті соққы аяғын аспаннан келтірді. Жағы үгітіліп бара 
жатқандай. Көзі қарауытып барып, аунап түсті. Түзеліп кетпек еді, көз алдын 
тағы бір от көміп өтті. Аузына темірдің дәмі келгендей, жылымшы бір 
сұйықтық дірдектеп аузына құйылып жатыр. Етпеттей жатып, ауырсына 
қолымен ұстап көргені сол еді, тұмсығынан қан саулап қоя берді. Ақыра 

түрегелген. Тағы да қапы қалыпты. Төніп келіп қалған қарсыласы жағасынан 
ала беріп, сол жақ құлақ шекеге темірдей жұдырығын тағы қонжитты. Сол-ақ, 
көзінен мың сан от тынымсыз ұша берді. Басы зеңіп барады. Көзі қарауытып, 
оты азая берген. Белгісіз қоймалжың қара түнекке сіңіп бара жатты. 
Қара сақал есін жоғалтып, талықсып құлап түскенде, артындағы сарбаздары не 
болып кеткенін түсінбей, аңырып қалған. Көздері көргенге көңілдері сенбейді. 
Сенбейін десе, басшылары қимылсыз жатыр. Келесі сәтте ғана, өздеріне келген 
сақалдының тобы Тайбурылға қарай өңмеңдей ұмтылды. Басшыларының мына 
жел өкпені жайратып тастай алмағанына ашулы. Қазір-ақ... 
Жете алмады. Жолдан тосқауылға тап болған. 
Тайбурыл қателесіпті, жігіттер жағы түгел қозғалған. Ардақтан басқасы. Тек 
Ардақ қана айналасындағы жағдайды қай ақылына сыйдырарын білмей, жан-
жағына жәутеңдей қарайды. «Сенен келер қайран жоқ-ау. Өзің аман бол, 
досым!» – деп ойлап қойды Тайбурыл. 
Қыздардың шыңғырған, еркектердің ышқынған, ақырған, боқтасқан дауыстары 
мүлгіп тұрған сайды беймаза күйге түсірген. Құлағы бітіп қалған Тайбурыл бұл 
дыбыстардың бірін де естімеді. Алдына келіп қалған екеудің ақ майкалысын 
еңкейе беріп, қос қолдап екі аяғынан бірдей қармап, иықтан асыра астыға 
басқан. Екіншісі бар екенін ойлап, бетін басып, бұғына берген ақ майкалыны 
жайына қалдырып, ытқи тұрып кеткен. Артынан келіп қалған екіншісі шикіл 
сары екен. Тап бермек еді, шегініп барып қаша жөнелді. «Қорқақ» деп ойлап 
өтті Тайбурыл. 
Жер сүзе құлап, құрыған жерім осы болды деп, бетін көлегейлей берген ақ 
майкалы күтпеген жерден босап кеткеніне таңданып, атып тұрып, айқай сала 
қайта ұмтылған. Өздерін сотқар, тіс қаққан төбелесқой санайтын сақалдының 
соңынан ергендердің ішіндегі күші мығым, соққысы салмақты есептелетін ақ 
майканы тегеурінді соққы тоқтатты. Қай жерден қапы кеткенін ойлап та үлгере 
алмай, омақасып түсті. Кеудесіне қона кеткен Тайбурылдың соққыларын 
жасқана түсіп қабылдап жатыр. Дүңк-дүңк, шылп-шылп дыбыстар өзінің еті мен 
бұлқынуға да мұрша келтірмеген мына жігіттің жұдырығының арасынан шығып 
жатқанына сене алмай, талықсып бара жатты. 
Шикіл сары қорқақ болмай шықты. Қолында ұзыншақ, жұмыр таяқ. Бекер безіп 
кетпепті, әлі келмесін түсініп, қолға ілігер «қару» іздеп кеткен екен. Көзі 
шалғанмен, қорғанып үлгірмеген Тайбурылды оң жақ беттен салып өтті. Орны 
ысып барады. Бірақ, құламады. Екінші мәрте бағытталған ағашты басынан 
асырып жіберіп, шикіл сарыға атылды. Шіп-шидей, жеңіл немені қаға-маға 
құлатып, үстіне міне кетті. Өзіне соққы тигелі ашынып, көзіне қан толып кеткен 
Тайбурыл айналасын бағамдар сақтықты ұмытып, сабырынан айрылған. Талып 
қалғанына қарамай шикілдің ашық қалған бетін оңды-солды қойғылай берді. 
Жұдырығы, қолы түгел суланып кеткенін байқады. «Қан, – деп ойлады, – Шикіл 
сарының шелпек бетінің қаны. Арам қан. – Сол-ақ екен, есін жинап алды. – 

Шикілді тастау керек. Сүйегіне ілініп-салынып, жағымпаздығы мен тілінің 
ептілігінің арқасында «батырларға» жағынып, әупіріммен күнелтіп жүрген 
сорлы жақын арада өзіне келе қоймас. Басын көтерсе де, шоқпар ұстауға 
жарамас». – Орнынан тұра берген... 
Құлағы ашылды. Ақылы, есі орнына келді. Шикіл сарыны сонша тоқпақтағанын 
сонда ғана аңғарған. Алдымен, бүйірден шаншу қадалғандай болды. Сол жақ 
бүйірден. Аспаннан найзағай ойнады. Бұрынғы көрген найзағайлардан мүлдем 
өзгеше. Жарқылын жақыннан көріп, өткір жарығын бүкіл денесімен сезінген. 
Қорқып кетті. Тұла бойы түршігіп барады. Аспан айналып кеткендей. 
Аңтарылып тұрып қалды. 
Арт жағынан бір дыбыс шығатын сияқты. Ентіккен дауыс. Адамның ентіге дем 
алғаны. Қапы қалмайын деп артына жалт бұрылған. Қарсы алдында сақалды дәу 
тұрды. Бас салмақ еді, – буыны босап, ебі кетіп қалған ба, денесі өзіне бағынар 
емес, – жағасына қолы ілікпеді. Керісінше сақалды мұның жағасынан ала 
берген. Әлі ешкім жұлқып көрмеген жағасынан. Ашу қысып барады, 
сақалдының жүн басқан арам қолын сілкіп тастамақ болып, ышқына бергенде... 
көзі түсті. Сонда ғана өзінің хәлінің соншалық мүшкіл екенін сезінді. Түршігіп 
кетті. Арқасынан басталған аяз төбесіне бір-ақ жетті. Сақалдының қолында 
пышақ... 
Жан дәрмен кейін шегінген. Ытқи секіріп кетпек еді, әлі келмеді. Демнің 
арасында бей-жай күйге түсіпті. Үсті басын тер жуып кетіпті. Денесі тоңазитын 
сияқты. Пышаққа анықтап қарап үлгірмеді, сол жақ бүйірді қарсы алдынан тағы 
бір шағып алды. Сұп-суық. Ып-ыстық. Күйдіреді. Қариды. Есі шығып кетті. 
Айғай салмақ болған, – дыбыс шығаруға шамасы келмеді. Көмейі бітеліп 
қалыпты. Аузы құрғап барады. Жан ұшыра қорқып тұрғанын аңдады. Басы 
айналып барады. Пышаққа қайта қараған. Қып-қызыл жүзі оттың сәулесімен 
алаулап тұр. Бір қызыл тамшы үзіліп түсті. «Қан», – деп ойлады. – Менің 
қаным. – деді күбірлеп. Анығында аузы ашылған, ерін мен тілде икем жоқ еді. – 
Іші мұздап бара жатқаны несі? – Пышақтан қан сорғалап әлі тұр. – Туу, не деген 
бітпейтін тамшы? Ағып жатыр, ағып жатыр. Пышақтың ішінен шығып 
жатқандай... – Бір-ақ сәтте өң мен түстің арасында тұрғандай көз алды тұманыта 
бастады. – Тоқта, тоқта! Мынау көкесінің кездігі ғой, ай қасқаны бауыздаған 
мүйіз сапты кездік. Екі қойға сатып алдым деген. Сабына дейін қып-қызыл қан. 
Ай қасқаның қанына малынған... Бұл... ол мынаның қолына қайдан түсіп жүр? 
Әә, баяғыда көкесі лақтырып тастап еді-ау, сақалды тауып алған екен. Кездікті 
қыса ұстаған қолы дір-дір етеді, дәл көкесінің қолындай. Көкесінің қолы... Сол 
ғой мынау, кездікті қыса ұстап дірілдеп тұрған көке... әкесінің қолы ғой. 
Әкесінің қолы неғып... әкесі неғып жүр мұнда? Қайдан, қашан келген? Мұның 
жағасынан ұстап алғаны несі? Сақалы өсіп кетіпті... Қырмаған ғой. Ай қасқаны 
соям деп жүріп... қолы тимеген. Құлағының түбінен ысылдап бірдеңе дейді. 
Құлағыма не болған? Неге ештеңе естімейді? А?.. Әәә... «Ай қасқаны үйрет! – 
деп тұр екен ғой. – Тағы боп кетеді...». 
Қара сақал қарысқан қолын Тайбурылдың жағасынан әрең босатып алды. 

Гүрс етіп құлап түскенде ғана есін жиды. Қайда, қандай жағдайда жатқанын да 
сол кезде байыптады. «Өлем. – деп ойлады. – Өлетін болдым, сақалдының 
қолынан...» – Жылағысы келді. Ағыл-тегіл. Тура ай қасқаны сойғандағыдай 
жылағысы келді. Бұл жыламағалы қай заман?! Төбесінен төніп қара сақал тұр 
екен. – Жоқ, болмайды. – деді ішінен. – Жылауға болмайды... Жауға жасыңды 
көрсетпе! – Қара сақалдың қасында шикіл сарының талқаны шыққан беті 
көрінеді. Үрей билей жылтыраған көзі мылжа-мылжа бетінің ар жағынан әрең 
сығалайды. Тайбурыл бұл жолы да қателесіпті. Өзіне келген шикіл сары шоқпар 
ұстап алыпты. Шоқпары – шала жанған ағаш. Оты әлі сөнбеген кішкене бір 
бұтағы ұшынан ілініп әрең тұр. Басын ауырсына бұрып, от жанып жатқан жаққа 
қарады. Қыздар отты өшіре алмай жатқан сияқты. Күлі мен түтінін бұрқ-бұрқ 
еткізіп су сеуіп жатыр. Қанатымен су сепкен қарлығаштар... Қанаттары... 
қолдарынан су тамшылайды. Қан тамшылап жатқандай. Жігіттер не болып 
жатыр екен? Аман болса екен. Анау Ербол ғой, біреуді қуып жүр... Қолына ұзын 
бақан ұстап алып жүрген мынау кім? Әне, ол да біреуге тап бермек... Құдай-ау, 
мынау Ардақ қой. Бұл тағы да қателесіпті. Мұның жанынан біреу айғайлайтын 
сияқты, сақалдының даусы. Біреуге «кеттік» деп жатыр. Кенет, Ербол бұлар 
жаққа жалт қарады. Қазір тұра жүгіреді бері, мені құтқаруға... – Құлағы қайта 
біте бастады. Шикіл мен қара сақал бұған қарап әлі тұр. Шикілдің қолындағы 
ағаштың басы қызарады. Шоғы сөнбеген. Тайбурыл телміріп қалыпты. 
Шоқпардың басында күшпен ілініп тұрған әлгі, оты әлі сөнбеген бұтақ үзіліп 
түсті. – Қазір сөнеді, – деп ойлады. – Күлі ғана қалады. Күлінің өзін жел 
ұшырып әкетеді. Сөйтіп, бір кезде үлкен ағашқа жалғасып нәр алып, көгеріп-
көктеген, дауыл мен желге өзінше қарсы тұрған, өмір үшін өзінше күрескен 
кішкентай ғана бұтақ жоққа айналады... 
Ұйқысы келген сияқты. Ауырғанда құшағына алатын жайсыз ұйқы. Көзін жұма 
берген... 
...Біреу өкіре айғайлайтын сияқты. 
– Бауырым не болған саған? 
Көзін күшпен ашып алды. Бұған не болып еді? Басынан біреу құшақтап алыпты. 
Мынау Ербол... жоқ, көкесі ғой. Мені... басымды неғып тізесіне салып алған? 
Жылап отырғаны несі? Жасы мұның бетіне тырс-тырс тамып жатыр. Ып-ыстық. 
Тағы жылашы, жылай түсші, көке. Ыстық жасың тамсыншы маған... Мұздап 
барам... 
...Қоймалжың, бітпейтін бір кеңістік. Бір жақындап, бір алыстап алыстан тау 
мұнарытатын сияқты. Аяғы тая береді. Қыс екен, – дейді. – Үйден жалаң 
киіммен шығып кетіпті. Көкесі Ай қасқаны жайратып тастап жылап отыр. 
Кездігін лақтырып тастапты. Қолы қан-қан. Көз жасы тарам-тарам... Ай қасқа 
тайдың басын құшақтап алып, еңіреп отыр... 

Шыңғырып жіберген ащы дауыстан дір етіп, көзін ашып алды. Тер басып 
кетіпті, – ішкі жағы мұздай. Ішіне қатып қалған тастай мұз еріп, біте алмай 
жатқандай. Қалш-қалш етеді. 
Шыңғырған Құралай еді. Ерболдың өкірген даусын естіп, алдымен жеткен. 
Мына сұмдықты көргенде, Тайбурылды құша жығылған. Бетінен, кеберсіген 
ернінен жан ұшыра өбіп жатыр. Үлгеріп қалайын, сүйіп қалайын дейтіндей. 
Көзінің жасы Тайбурылдың бетіне айғыздай із салып, шашының арасына қарай 
ағып барады. Әлденелерді өксік араластыра күбірлеп қояды. 
Құралай ғой мынау. Осы қызға әлдене айтуды ұмытқандай. Құдай-ау, не айтпақ 
еді? Көптен бері, тіпті таяу арада айтпақ болып еді ғой... Демі ыстық екен. Тағы 
да сүйе түсші, сүйші. Мұздап барам. Жылытшы... 
– Жылама. – деді әлсіз ғана. – Жылама, Құралай. Сен.., сен... мен... ауылға 
жүрші, кет-ейікш... ауылға. Баршы ауылға... – Айтып болғанша жұмылып 
кетпесін дегендей, көзін бақырайта ашып алыпты. Құралайдан алар емес. 
– Барамын, барам жаным! Тек өлмеші. Кішкене шыдашы, қазір машина келеді. 
Өлмеші Тайбурыл, өлме... 
Дірілі күшейіп барады. Өксіп қысып, ары қарай сөйлей алмай, кеудесіне сұлап 
түскен Құралайдың қалың шашын дір қаққан саусағымен аялай сипады. Үнсіз 
егіліп қоршап тұрғандарды бір шолып шықты. Сөйлегісі, ұзақ-ұзақ әлденелерді 
айтқысы, күлдіргісі келген. ...Тек, өзінің күлімдеуге шамасы келді. Бар болғаны: 
– Мұздадым... – деді сыбырлап. Көтеріп алған басы сұлқ түскен. Діріл де азая 
берген. Жұрт шулап кетті. Азан-қазан. Бірақ ешкім «Шуламаңдар» демеді. Оны 
баяғыда айтқан... 
...Мұздап барады. Мұны қоршап алған бір жұрт. Еңіреп тұр. Бәрін ауылына 
шақырғысы келді. Әлі бітіп, тамағы құрғап кетіпті, – шамасы келмеді. 
Көкесі басын сүйеп әлі отыр. Жасы әлі тиылмапты. 
Неге жылай береді бұ жұрт?.. 
Өзінің де жылағысы келді. Ағыл-тегіл. Ештеңе ұқпаса да... 
Бүкіл ел жабылып ай қасқа қара тайды сойып жатты. Қолдарында бір-бір кездік. 
Қан тамшылайды... 
Көз алдындағы сурет солғын тартып, алыстай берді. 
Көз алдына көкесі келді. Ап-анық. Ап-айқын. Жетегінде тай. Ай қасқаны 
алдына көлденең тарқан: 
– Кел, мін балам! Үйретіп, бастықтыр! Тағы боп кетпесін. 

Бөгелмеген. Қарғып мінді де ағыза жөнелді. Шауып келеді. Жоқ... ұшып келеді. 
Ай қасқаға қанат бітіпті... 
***** 
Мотордың бір сарынды уілінен басқа дыбыс естілмейді. Жолаушы таситын 
шағын автобустың ішіндегілер тым-тырыс. Тегіс терезеге телміріп қалған. Жол 
жиегінде иін тіресе өскен ағаштар алысты көрсетпейді. Зуылдап артта қалып 
жатыр. 
Жасы құрғағанмен мұңы тарқамаған жанарын сыртқа сүлесоқ тастап бір қыз 
отыр. Сыртқары дүниеден қатынасы үзілгені байқалады. Тылсыммен тілдесіп 
келе жатқандай. 
Ойынан Тайбурыл.., Тайбурылдың ауылы кетер емес. Аңырап қалған, қайта-
қайта талықси берген апасы, иығы дір-дір етіп үнсіз егілген, сүйікті ұлы жер 
құшағына тапсырылғанша ләм деп жақ ашпаған көкесі. Үш күн бойына көз 
жастары тиылмаған қаралы әулет. Ұлардай шулап әлі көз алдында... 
Тайбурылдың да ауылына барған. Көргісі келген – көрді. Бұл ойлағаннан мүлде 
басқа жағдайда. Енді, міне, сүзектен тұрғандай, бозарған кейіппен Алматыға 
қайтып келеді. Мәңгі тұрақтап қалуды қалаған Ару Алматысына. 
Автобус жүйткіп келеді. Әйткенмен, арыны бәсеңдеген. Ерсілі-қарсылы 
жүйткіген көліктер легі көбейе түсіпті. Алдан аспаны тұманытқан алып қала 
мұнарытады. Сәскеге жетпей қозғалған «ГазЕль» әне-міне дегенше қалаға да 
жетті. 
Келген сайын қуаныш сыйлайтын, сағынып жеткен сіңілісін еркелете, 
сұлулықтың ыстық құшағына алатын Ару Алматы қартайып кеткендей. 
Кемпір кейпіне енген алып шаһар салғырт тіршілігін ықылассыз атқарып 
жатқандай.