ББК ??. ???. ?
М — ??
По страницам Красной книги Казахстана. Беспозвоночные животные. Составители
И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас. — Алматы, ОАО «Алматыкiтап», 2005. — 116 с., илл.
«Эти удивительные беспозвоночные. По страницам Красной книги» — уникальное издание, дающее
информацию об исчезающих видах животных, включенных в официальное издание Красной книги
Казахстана, и картосхемы их распространения на территории республики.
Издание рассчитано на детей школьного возраста и широкий круг читателей.
ISBN 9965-??-???-?
М
??????????-??
???(??)-??
ББК ??. ???. ?
© Митяев И. Д., Ященко Р. В., Казенас
В. Л., 2005, текст
© Иллюстрации: Тимоханов В. А.,
2005, рисунки;
Белялов О. В., 2005, фото
© Есенбекова П. А., 2005, перевод на
казахский
ISBN 9965-??-???-?
© ОАО «Алматыкітап», 2005
М — ??
Құрастырушылар:
биология ғылымдарының докторы, профессор И. Д. Митяев
биология ғылымдарының кандидаты Р. В. Ященко
биология ғылымдарының докторы, профессор В. Л. Казенас
Составители:
доктор биологических наук, профессор И. Д. Митяев,
кандидат биологических наук Р. В. Ященко,
доктор биологических наук, профессор В. Л. Казенас
Суретші: В. А. Тимоханов
Художник В. А. Тимоханов
Пікір жазғандар:
ҚР ҰҒА-ның академигі, профессор Е. Г. Гвоздев,
биология ғылымдарының докторы, профессор А. Ф. Ковшарь.
Рецензенты:
академик НАН РК, профессор Е. В. Гвоздев,
доктор биологических наук, профессор А. Ф. Ковшарь.
И. Д. Митяев, Р. В. Ященко, В. Л. Казенас
Ғажайып омыртқасыздар. Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен. —
Алматы: «Алматыкітап» ЖШС,
2005. — 116 б., суретті.
«Қазақстан Қызыл кітабы беттерінен. Ғажайып омыртқасыздар» — бүгінгі таңда жоғалып бара жатқан
жануарлар жайлы мәліметтер мен олардың таралу картасхемасы берілген бірден-бір құнды басылым.
Басылым мектеп жасындағы балалар мен кјпшілік єауымға арналған.
ISBN 9965-??-???-?
М — ??
М
азмұны
С
одержание
Қ
ұрастырушылардан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4
От
с
оставителей . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5
1
-бөлім
Келелі мәселелер
мен болашақ мәселелері
Раздел
1
Проблемы и перспективы . . . . . . . . . . . . . . . .
7
2
-бөлiм
Қазақстанның табиғи аймақтарына
қысқаша сипаттама
Раздел
2
Краткая характеристика
природных зон Казахстана . . . . . . . . . .
25
3
-бөлім
Қазақстан Қызыл кітабындағы
омыртқасыз жануарлар
Раздел
3
Беспозвоночные животные
в Красной книге Казахстана . . . . . . .
33
4
-бөлiм Кең көлемде
Раздел
4
Крупным планом . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81
5
-бөлiм Анықтама бөлімі
Раздел
5
Справочный отдел . . . . . . . . . . . . . . . . . .
105
8
1 бөлім.
Келелі мәселелер мен болашақ мәселелері
9
Раздел 1.
Проблемы и перспективы
Омыртқасыздар дегеніміз
не және оларды не үшін
қорғайды?
Кто такие беспозвоночные
и почему нужно их
охранять?
Б
АРЛЫҚ
ЖАНУАРЛАР
екі
үлкен топқа бөліне-
ді: омыртқалылар және
омырт қасыздар. Атының
өзі айтып тұрғандай, омырт-
қасыз жануарларда омыртқала-
ры болмайды. Жануарлар әле мі-
нің алуан түрлілігі омыртқасыз
жануарлардың биомассасымен және
түрдің әр түрлілігімен анықталады. Қазіргі жік-
теу бойынша, олар шамамен 60 типке бірік-
тірілген: қарапайымдылардан бастап едәуір
күрделі құрылысты, мысалы, буынаяқтылар
мен моллюскаларға дейін. Едәуір ірі типтер-
ге мыналар жатады: қарапайым бір клеткалы-
лардан — эвгленалар (Euglenozoa дүние жүзінде
900 түрі бар), динофлагелляттар (Dіnofl agellata —
2 100 түр), сәулелілер (Radіolarіa — 5 000
түр), споралылар (Sporozoa — 5 000 түр), тал-
шық тылар (Cіlіophora — 8 000 түр), миксо-
споридиялар (Myxosporіdіa — 1 200 түр), фо-
раминифералар (Foramіnіfera — 8 000 түр);
көп клеткалылардан —
губкалар
(Porіfera —
2 600 түр), маржандар (Anthozoa — 300 түр),
жалпақ құрттар (Plathelmіnthes — 18 000 түр ша-
масында), жұмыр құрттар (Nemathelmіn thes —
15 500 түр), зымырықтар (Rotіfera — 3 000 түр),
аннелидалар (Annelіda — 13 000 түр шамасын-
да), көп қылтанды құрттар (Po lychaeta — 7 000
түр), аз қылтанды құрт тар (Olіgochaeta — 5 000
түр), моллюскалар (Mol lusca — 130 000 түрден
жоғары), буынаяқтылар (Arthropoda — 1 200 000
түр шамасында), мүк денелер (Bryozoa — 4 000
түр), тікентерілер (Echі nodermata — 6 600 түр).
Дүние жүзілік фау нада омыртқасыздардың ша-
мамен 1,5 млн. түрі кездеседі.
Омыртқасыздар барлық жерде: топырақта,
тұщы және тұзды су қоймаларында (кейбірі
тіпті ыстық бұлақтарда) кездеседі, көптеген
түрлері басқа организмдерде масыл болып тір-
шілік етеді.
Омыртқасыздар халық арасында өсімдік тер
зи янкестері және адам ауруларын қоздыр ғыш-
В
СЕ
ЖИВОТНЫЕ
традиционно делятся на две
большие группы: позвоночные и беспозво-
ночные. Как говорит само название, беспозво-
ночные — это те животные, которые не имеют
позвоночника. Многообразие животного мира
определяется в значительной степени видовым
разнообразием и биомассой беспозвоночных
животных. Они намного превосходят позвоноч-
ных как по числу видов, так и по биомассе. По
современной классификации, они объединены
примерно в 60 типов: от простейших до наиболее
сложно устроенных, к примеру, чле нистоногих
и моллюсков. Наиболее крупными типами яв-
ляются: из простейших одноклеточных — Эвг-
леновые (Eug lenozoa — 900 видов в ми ре), Дино-
флагелляты (Dinofl agellata — 2 100 в.), Лу чевики
(Ra diolaria — 5 000 в.), Споровики (Spo rozoa —
5 000 в.), Жгутиконосцы (Ciliophora — 8 000 в.),
Миксоспоридии (Myxosporidia — 1 200 в.), Фо-
раминиферы (Foraminifera — 8 000 в.), из мно-
гоклеточных — Губки (Porifera — 2 600 в.), Стре-
кающие кишечнополостные (Cni da ria — около
6 000 в.), Гидрозои (Hydrozoa — 2 600 в.), Ко-
раллы (Anthozoa — 3 000 в.), Плоские черви
(Pla t hel minthes — около 18 000 в.), Круглые чер-
ви (Ne mathelmintes — 15 500 в.), Коло вра тки (Ro-
ti fera — 3 000 в.), Аннелиды (Annelida — око-
ло 13 000 в.), Полихеты (Polychaeta — 7 000 в.),
Олигохеты (Oligochaeta — 5 000 в.), Моллюс-
ки (Mol lusca — более 130 000 в.), Членистоно-
гие (Arth ropoda — около 1 200 000 в.), Мшанки
(Bry o zoa — 4 000 в.), Иглокожие (Echi no dermata —
6 600 в.). Беспозвоночных насчитывают в миро-
вой фауне приблизительно 1,5 миллиона видов.
Беспозвоночные живут повсюду: в почве, в
пресных или соленых водоемах (некоторые да-
же в горячих источниках), многие паразитиру-
ют в других организмах.
Беспозвоночные среди населения больше из-
вестны как вредители растений и возбудители
болезней человека. Действительно, среди них
имеются серьезные сельскохозяйственные вре-
дители, паразиты человека и животных, пере-
тар, тасымалдағыштар ретінде таныс. Шы нында
да, олардың арасында қауіпті ауыл шаруашылық
зиянкестері, адам мен жа нуарлардың масылда-
ры, олардың ауру қоз дыр ғыштарын тасымал-
даушылар, орман зиянкестері, тамақ қорының
зиянкестері және т. б. кездеседі. Дегенмен,
омыртқасыз жануарлардың көп бөлігі пайдалы
және адамның жер бетіндегі тіршілігі оларсыз
мүмкін еместігін айта кеткен дұрыс болар.
Ең алдымен, омыртқасыз жануарлар таби-
ғаттағы зат айналымында маңызды қызмет
атқарады. Бұл жануарлар өсімдік пен жануар-
лар қалдықтарын ыдыратады. Олар күрделі
органикалық қосылыстарды жай заттарға айнал-
дыра отырып, бір уақытта химиялық элемент-
терді топыраққа жіберіп, оның құнарлылығын
арттырады.
Топырақта қарапайымдылардың көптеген
түрлері (талшықтылар, инфузориялар, саркода-
лар) кездеседі. Олар биологиялық белсенді зат-
тар қорын жинақтайды. Өсімдік қалдықтарын
ыдырататын топырақ саркофагтарының іші-
нен әр түрлі қоректік топтардың өкілдерін
кездестіруге болады: жоғары өсімдіктер
қалдықтарын, соның ішінде түскен жапырақ пен
қылқандарды, шіріген бұтақ пен тамырларды
пайдаланушылар; төменгі өсімдіктермен (оның
ішінде саңырауқұлақтар) қоректенушілер, де-
тритофагтар мен бактериофагтар.
Топырақ
құнарлылығын
арттыру-
да омыртқасыздардың атқаратын қызметі
өте зор. Топырақ түзуші жануарларға
көптеген қарапайымдылар, жауын құрттары,
есек құрттары, топырақ жәндіктері мен
өрмекшітәрізділер жатады. Бұл жануарлардың
пайдалы қызметі топырақ биоценоздарын-
да жанамалы түрде, яғни ауыл шаруашылық
өсімдіктерінің өсуіне қолайлы жағдай туғызады.
Бұл топқа омыртқасыздар, табиғат тазалаушы-
лары, яғни өлі органикалық заттарды пайдаға
асырушылар жалғасады.
Тұщы су қоймасында тіршілік ететін әр түрлі
омыртқасыздар, мысалы, қарапайымдылардан
носчики возбудителей их заболеваний, лес-
ные вредители, вредители пищевых запасов и
пр. Однако можно совершенно справедливо ут-
верждать, что большая часть беспозвоночных
полезна и жизнь человека на Земле без них бы-
ла бы невозможной.
Прежде всего, беспозвоночные выполняют
важную роль в круговороте веществ в приро-
де. Эти животные способствуют разложению
растительных и животных остатков. Превра-
щая сложные органические соединения в более
простые вещества, они одновременно произво-
дят возврат химических элементов в почву, по-
вышая ее плодородие.
В почве содержится огромное количество
простейших (жгутиконосцев, инфузорий, сар-
кодовых), продуцирующих комплекс биоло-
гически активных веществ. Среди почвенных
сапрофагов, разлагающих растительные остат-
ки, можно встретить представителей различ-
ных трофических групп: потребителей остат-
ков высших растений, в частности, листового
или хвойного опада, древесины, разлагающихся
стеблей и корней; потребителей низших расте-
ний (в частности, грибов), детритофагов и бак-
териофагов.
Неоценима роль беспозвоночных в почвооб-
разовательном процессе, в создании плодоро-
дия почвы. К животным-почвообразователям
относятся многие простейшие, дождевые чер-
ви, мокрицы, почвенные насекомые и пауко-
образные. Полезная роль этих животных про-
является в почвенных биоценозах косвенно: в
виде создания благоприятных условий для про-
израстания сельскохозяйственных растений.
К этой группе примыкают беспозвоночные —
природные санитары, участвующие в утилиза-
ции мертвых органических веществ.
Самые разнообразные беспозвоночные, оби-
тающие в пресных водоемах, например, про-