С. Т. Епікбаев С. Торайәыров атындаәы пму, Павлодар қ

Ш

 

« й  

ттш

УДК  821.512.122.

М.ШАХАНОВ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ

С.Т.Епікбаев 

С.Торайәыров атындаәы ПМУ, Павлодар қ.

Бул мақалада ақын М. Шахановтың өлеңдёрінің қүрылысы тал- 

данган.  Ақын өлеңдерінің  қурылысы  мазмунмен  байланысты  екені 

айтылады.

В этой статье анализируется строение стихотворения поэта 

М. Шаханова. Автор статьи  выявил,  что строение и содержание 

стихотворения между собой вэаимосвязаны.

Іп іһІ5 

алісіе нчм Ьеіщ апаіігесі іһе сопяігісііоп о/М . Зһаһапои.з 

роеі.  Тһе аиіһог 

щ  

іһе роеі сІеа\е<1 ир,  іһогі іһе сопгігисііоп атиі іһе 

зиһгесі о/іһе роеі н'еге соггеіаіесі у/ііһ Іасһ оі һег.

1960  жылдар  ақындары  ішінде  тағы  бір  олең  қүрылысына 

стильдік сипатымен өзінше із қалдырған ақынның бірі -М. Шаханов 

өзі қатарлас ақындарынан гөрі кенггеу келді.  Егер 3. Шүкіров өз та- 

қырыбымен  келсе,  Мүхтар  Шаханов  баллада,  поэма  жанрларын, 

оқиғалы сюжетгі өлеңді әкелді. Әрине, бұдан Мүхтар Шахановқа дейін 

оңдай жанр болмады деген сөз емес. Ол әр сюжетті немесе әфсананы 

философиялық жағынан  қорьпъш, оқырман  қауымға үсынды.  Жыр, 

поззия іздеген қауым ішінде осындай өлең түріне сүраныс та бар еді. 

Ғалым  Е.П.  Никитина  «Некрасовтан  кейін  эпикалық жанрлар өшіп, 

символистерге жол берілді», - дейді [62,147]. Бірақ, бүл тек Некрасов-

110

Вестник ПГУ ЛҺ2, 2004

тың кетуінен ғана десек  қателесеміз.  Одан да басқа себептер болуы 

керек.  Халықтық,  үлтгық  ояну  ерлік,  өрлік,  мәртпк  қасиеттерінің 

оянуы Мүхтар жырларынан, ноэзиясынан көрінді. Осыған «Шың ба- 

сындағы  оқиға»,  «Еркектер  жыры»,  «Серт»,  «Самолеттегі  ой», 

«Жігітгің екі сипаты», «Еркекгерге көзқарас немесе күйеу іздеген бой- 

жеткен хаты», «Достық өлкесінің заны», «Жеңілген жеңімназ хақын- 

дағы  Отырар дастаны  немесе  Шыңғысханның  қателігі,  «Нарымқүм 

зауалы» шығармалары дәйек.

Ақынның үйқас реті әр түрлі. Біз өзге ақында кездесетін түрлер- 

ге мән бермей ерекше тек Мүхтар Шахановқа ғана тән үйлесімге мән 

беруді жөн көрдік.

1 .Жабырқама/ -а (4)

2.Беліңді жаз/ бүгілген -ә (7)

3.Еркесімесін/ ер жігітгің / атағы -6(11)

4. Ол солай ғой -в (4)

5.Түсімдегі бір мінінен -ә (7)

6.Бәз біреулер/ түйе жасап/ жатады -б (10)

(«Тарысы бар аймақтың»)

Түрі бөлекпхе көрінгенмен шумақ жақсы жымдасады.  Оған се- 

беп  тармақтардағы  буын  саны  буындарды  санап  көрсек  мынандай 

болады:  1-  тармақ  төрт  буынды,  2-  тармақ  мақ  жеті  буынды,  егер 

бірінші  тармақ  пен  екінші  тармақты  қоссақ  он  бір  буын  шығады. 

Төргінпгі тармақпен бесінші тармақты қоссақ та солай. Он бір буын 

шығады.  Солай  алты  тармақты  төрт  тармақ  жасасақ,  шалыс  үйқас 

шығады. Демек  1-2 тармақтар, 4-5 тармақтар «топтама тармақтар».

1. / Өзі берген/ сертін өзі/ сата ма?/ - а (11)

2. Сатқындық па? - ә (4)

3. Атай көрме, - б (4)

4. Атама! - а (3)

5. / Секіруге/ оқталғанда/ қайтадан/ -в (11)

6. /Өмір тәтті/ боп көрінді/ - г (8)

7 .0 , тоба! -а (3)

(«Шың басындағы оқиға»)

Осындағы  1- тармақ өз бетімен қалады да, 2-3-4 тармақтар топ- 

тамаға кіріп өзара бірігіп он бір буын қүрады. 5- тармақ қара өлеңнің 

үйқаспайтын тармағы болып, 6- тармақ және 7- тармақ топтасып он 

бір буын қүрайды. Қазақ өлеңнің силлабикалық үлгіде жазылады де- 

сек, соған осы жолдарды арқау етуге болады. Қазақ өлеңнің буынға 

және соны жібермей сетінетпей үстап түрар үйқасқа негізделген.

серия 

Филологи ческая

111

Міне, міне/ аз күн қалды/ бітірмеспіз/ мектепті - а (15)

Дей алмаймш / он жылгы арман/

Он жылғы өмір / текке етті/ - а (18)

Ернімізден - бала күндердін - пшрын дәмі / кетпепті, -а (17) 

Санамызда / бала достың/ пшнар болып/ көктепті - а (15) 

(«Дариға»)

Осындагы  ұйқастар былай  келеді:

«Мектепті - текке өтгі - кетпепті - көктепті»

«сия алмай - қиялдай», «қапігы алып - бастады»,

«Өпшепті - дос кепті - ескекгі» т.б. Тармақ буындары өте үзын. 

Есесіне үйқастары толымды, нық үйқас.  Еңдеше тармақ үзарған сай- 

ын үйқасы  күпггі.  Жымдасқан болуы  ксрек деген  қорытынды жасай 

аламю.

М.  Шаханов өлеңдері көбінесе оқиғаға қүрылатындықтан, кейіп- 

кер сөэдері көп үшырасады.

1. / Қүлақ түрере/ кім қалды/ енді зарыңа/ - а (11)

2. /О дүние/ сапарына,/ - ә (7)

3. / Саткыным,/ - б (3)

4. / Сеніп атган/ әділдіктің/ барыңа/ - а (11)

5. Нөкеріне / бүрылып,/ - в (7)

6. /- Кәне, қылыш/ үстатыңдар/ - г( 8)

7.  Қайсар батыр/ Қайырханның / қолына/ - а (11)

2- тармақ пен 3- тармақ бірігіп топтама тармак болып он буын қүрай- 

ды. Сонда «зарына - барына - қолыла» кезектес үйқас болып шыгады.

Ақын «Сенім патшалығы», «Күре тамырды іздеу» секілді драма- 

лық шығармаларында араггасқан шумақтарды көп өнімді пайдапанган. 

Дауыстар

-  От - анамыз/ жарылқа!

-  Ханға қайсар / ғүмыр бер!

Хан

Ей, халайық / мен қартайдым.

Өмір заңы / өкінгенмен / нетемін.

Ел тізгінін / кімге үстатып/ кетемін.

Мына тақты / кімге сменіп / тастаймын...

Әрі қарай көңбай сөзі кетеді, енді онын сөзінін тармақ буыны басқа. 

Тақсырым - ау, / Бүл өлкеде/ менен асқан би бар ма?

Шүкір, қазір / Көңбай атым/ айналды зар/ айбарға.

Бүл өлкеде / менен асқан/ бай бар десе/ бір кісі - 

Оған тіпті / ха-ха-ха/ келер жүрттың/ күлкісі.

Ақын ел дауысын 7 буынды қылып әдейі алған. Әр адам атынан

112

Вестник ПГУЛҺ2, 2004

айтылғандықтан ұйқаспаған. Сегіз буынды қан сөзі шаршаған, қажы- 

ған дауыстай. Ендеше автор тармақ буынан дәл тауып айтқан.

М. Шаханов та қазақ өлең өрнегінде өзіндік із қалдырған ақын.

ӘДЕБИЕТ

1. Никитина  Е.П.  Рождение жанра.  /В  кн.  Вонросы  славянской 

философии. Из-во Саратовской философии. Из-во Саратовскоғоуни- 

верситета,  1963  1,147.

2.ШахановМ. Сенім натшалығы. А., «Жалын», 1977.

3.Шаханов М., Ғашықтар ғаламаты. А., «Жалыш>,  1979.

4.ШахановМ. Дәуір дастаны. А., «Жазушы»,  1993.