Сборник материалов Международной научно-практической конференции

 

337 

предприятий государственных, кооперативных и общественных организаций, даже если они 

не являлись самостоятельными и состояли на балансе этих организаций [3, л.112]. По итогам 

переписи  предполагалось  определить  конкретные  меры  по  развитию  местной 

промышленности  и  созданию  новых  предприятий,  работающих  на  местном  сырье  и 

производивших  предметы  широкого  потребления.  Но  начавшаяся  война  внесла  свои 

коррективы в экономические планы советского правительства. 

Вследствие  фашистской  оккупации  западных  районов  страны  началась  масштабная 

эвакуация промышленных предприятий в восточные регионы, в том числе и в Казахстан. В 

годы Великой Отечественной войны в Акмолинск, равно как и в другие города Казахстана, 

предполагалось  эвакуировать  оборудование  крупнейших  машиностроительных  заводов 

«Ростсельмаш»,  Киевского  завода  «Арсенал»  и  Таганрогского  завода  комбайнов.  Но  был 

целый  ряд  факторов,  не  позволивших  реализовать  планы  по  дислокации  названных 

промышленных  предприятий.  В  городе  отсутствовали  производственные  площади,  слабой 

была энергетическая база (главное питание промышленности), ощущался острый недостаток 

водных  ресурсов.  По  этим  причинам  оборудование  западных  заводов  эвакуировалось 

дальше, в районы Средней Азии и Южного Казахстана. 

Тем  не  менее,  в  первые  месяцы  войны  в  город  были  эвакуированы  несколько 

предприятий,  которые  в  будущем  составили  основу  активно  формирующейся 

инфраструктуры промышленности и экономики города. Одним из первых осенью 1941 года 

был эвакуирован станкостроительный завод из города Мелитополя. Уже в сентябре в город 

прибыло  оборудование  завода.  В  Акмолинске  не  было  подходящего  производственного 

здания,  где  можно  было  бы  компактно  установить  заводское  оборудование.  Исполком 

городского  совета  депутатов  трудящихся  принял  специальное  решение  №   80/3  от  26 

сентября  «О  подготовке  размещения  станкозавода  им.  ОГПУ  в  городе  Акмолинске». 

Согласно  этому  решению,  главные  производственные  помещения  завода  разместились  в 

здании  педагогического  училища,  приспособленного  под  производственные  цеха: 

механический  и  инструментальный.  Остальные  цеха  –  специальный  и  сборочный  – 

разместились  в  гараже  облисполкома,  мастерских  Областного  союза  транспортников,  а 

также  в  здание  школы  механизации  сельского  хозяйства.  Горисполком  передал 

станкостроительному заводу динамо-машину и предоставил помещение под гараж. На новом 

месте завод значился под № 317 [4, л.149-150]. Комплектование кадров происходило как из 

числа приехавших, а вместе с заводом в город приехали 165 чел., в числе которых были и 

рабочие, и инженерно-технические работники во главе с директором, так и местных кадров 

[5, л.21]. 

Строительство  и  монтаж  корпусов  завода  производили  ускоренными  темпами.  Для 

выполнения  проектных  работ  по  налаживанию  и  сооружению  промышленных  цехов 

станкозавода  были  заключены  договора  с  подрядными  организациями,  с  коллективом 

Ленинградского  отделения  «Союзтранспроекта»,  по  которому  все  работы  должны  были 

завершиться в декабре 1941 года. Но уже в середине ноября благодаря усилиям коллектива 

завода  ранее  намеченного  срока  рабочие  завода  выдали  первую  партию изделий  для  нужд 

обороны. Лишь после окончания войны в 1945 году завод был переведен на выпуск мирной 

продукции химической промышленности - вакуумных насосов. 

В  мае  1942  года  в  Акмолинске  началось  сооружение  крупного  машиностроительного 

предприятия  –  завода  «Казахсельмаш».  Строительство  его  объяснялось  необходимостью 

формирования базы сельскохозяйственного машиностроения на востоке страны в  условиях 

оккупации западных районов страны. Поэтому прибывшая в город в июле 1942 года первая 

группа  инженерно-технических  работников  получила  задание  -  как  можно  быстрее 

организовать выпуск сельскохозяйственных машин и запчастей к ним. 

Завод создавался на базе бывшей городской автобазы «Сельхозтранс», располагавшей 

несколькими  боксами  общей  площадью  в  800-900  кв.  метров.  Лучшая  техника  автобазы  к 

тому времени уже была эвакуирована на фронт, а потому уже на этапе создания предприятия 

возникали  технические  проблемы  [6,  л.7-12].  Наличие  производственных  корпусов  было 

 

338 

большой  проблемой  для  города.  При  создании  машиностроительного  завода  в  качестве 

опорной  базы,  кроме  гаражей  автоуправления  «Сельхозтранс»  использовался  также 

каменный корпус завода «Казпиво» (бывший пивоваренный завод купца С.А. Кубрина). Под 

производственные  цеха  были  приспособлены  боксы  гаража,  в  которых    разместили 

оборудование, дополнительно построили котельную,  смонтировали две паровые машины с 

генераторами.  Энергетики  параллельно  работали  над  установкой  и  пуском  локомобиля  и 

нескольких  двигателей-генераторов,  которые  обеспечивали  электроэнергией  монтажные 

работы. 

Все  строительные  работы  по  переоборудованию  автобазы  велись  рабочими  трудовой 

армии,  юношами  допризывных  возрастов  и  женщинами.  Зимой  1942-1943  годов  начались 

первые  строительные  работы,  монтировалась  дымовая  труба  промышленной  котельной  и 

вагранки.  Тогда  же  начались  работы  по  реконструкции  автобазы  в  три  производственных 

цеха, расширены существующие помещения. Одновременно шла подготовка к строительству 

нового здания завода. С весны 1943 года  на площадке завода развернулись изыскательские 

работы,  началось  сооружение  новых  цехов  и  промышленной  котельной.  Стеновые 

материалы готовились на городском кирпичном заводе, материалы для перекрытия – фермы 

и деревоплиты -  изготавливались на лесопункте в районе Макинска. 

В  1944  году  был  построен  первый  производственный  корпус  площадью  более  трех 

тысяч кв. метров - по тем временам гигантское для города здание. Тогда же начался монтаж 

2-

х паровых котлов и паровой турбины. Освоение вновь выстроенных блока цехов началось 

в следующем году. Монтировалось и пускалось новое оборудование, часть механического и 

прессового оборудования со старого корпуса завода перебазировалось в новый корпус с тем, 

чтобы  можно  было  развивать  литейный  цех.  Одновременно  готовилось  производство 

ковкого чугуна в камерных печах прерывного действия на твердом топливе. Перебазировка 

оборудования  происходила  осенью  при  совершенном  бездорожье.  Станки  тащились 

волоком,  так  как  не  было  никакой  подъемной  техники.  В  то  время  руководителей  завода 

критиковали  за  то,  что  «любой  станок,  перевезенный  на  новую  площадку,  не  походил  на 

станок, а на груду грязи» [6, л.9]. 

В  военные  годы  завод  подчинялся  Наркомату  минометного  вооружения  и,  кроме 

гражданской продукции, специализировался на производстве мин. Первые технологические 

механизмы  на  заводе  были  запущены  в  январе  1943  года,  а  в  июле  этого  года  коллектив 

машиностроителей  дал  первую  продукцию  [6,  л.8].  Но  завод  стал  по  настоящему 

действующим  лишь  к  концу  войны,  хотя  еще  не  работал  на  полную  проектируемую 

мощность.  В  составе  завода  уже  действовали  несколько  цехов:  модальный,  литейный, 

кузнечный,  деревообрабатывающий  и  механический  цеха  со  сварочными  и  сборочными 

участками,  участок  термической  обработки,  были  смонтированы  котел  и  паровая  турбина, 

обучено разным специальностям 160 чел. [7]. 

Появление в Акмолинске крупных предприятий союзного значения, какими были завод 

№317  (позже  известный  как  насосный  завод)  и  «Казахсельмаш»  способствовало 

динамичному развитию города. Они составили основу формирующейся в регионе индустрии 

сельскохозяйственного  машиностроения.  Коллективы  предприятий  города  уже  в  первые 

годы  войны  ценой  огромных  усилий  перевыполняли  плановые  задания.  Так,  по  данным 

городского совета в 1943 году предприятия общесоюзной промышленности, несмотря на то, 

что находились еще в процессе строительства, перевыполнили план на 26%  [8, л.56]. 

Непосредственно  перед  войной  в  марте  1941  года  в  городе  началось  строительство 

вагоноремонтного  завода,  которое  завершилось  в  1964  году.  Создание  завода  обусловлено 

было  превращением  города  в  крупный  железнодорожный  узел  Центрального  Казахстана. 

Акмолинск  располагался  на  стыке  четырех  железнодорожных  линий,  связывающих 

основные  промышленные,  сельскохозяйственные  и  сырьевые  районы  северо-восточного  и 

центрального  регионов  Казахстана,  Урала  и  Сибири,  вблизи  богатых  источников 

промышленного  сырья  и  топливных  ресурсов  Карагандинской  и  Кустанайской  областей. 

Поэтому  решение  о  создании  на  транспортном  узле  завода  для  капитального  ремонта 

 

339 

грузовых железнодорожных вагонов возникло не случайно. Строительство осуществлялось 

генеральным  подрядчиком  –  трестом  «Целинтранстрой»,  а  также  силами  самого  завода, 

выполнявшего  монтажные  работы  по  оборудованию  и  изготовлению  необходимой 

технической  оснастки  и  приспособлений.  В  период  строительства  завода  одновременно 

началось  производство  продукции  на  приспособленных  площадях.  Первую  продукцию 

предприятие выпустило в 1949 году [6, л.21]. 

В годы войны в Акмолинске началось строительство чугунолитейного завода. Он был 

создан на основе артели  «Металлист». Артель  «Металлист»  была организована в мае 1941 

года и функционировала в системе Облпромсоюза. Первое время она занималась ремонтом 

часов  и  домашней  утвари  для  населения,  выпуском  посуды  из  отходов  листовой  стали,  в 

небольших количествах выпускала также запчасти для сельхозмашин. Объем производства 

продукции  составлял    всего  16  тыс.  рублей    [6,  л.18].  В  годы  войны  артель  увеличила 

производство,  в  том  числе  за  счет  слияния  с  другими  городскими  артелями,  перешла  в 

систему  «Облместпрома» и была переименована в завод  «Металлист». Увеличился выпуск 

валовой  продукции,  он  составил  838  тыс.  руб.  [6,  л.19].  Позже,  после  войны,  на  основе 

артели было создано два завода: чугунолитейный и завод газовой аппаратуры. 

В  рассматриваемый  период  в  экономике  городе  заметную  роль  играли  предприятия 

легкой  промышленности.  В  предвоенные  годы  в  городе  был  организован  промкомбинат, 

размещавшийся  в  небольшом  домике,  где  стояло  несколько  ручных  швейных  машин.  В 

январе  1940  года  на  основании  решения  Акмолинского  оргбюро  Облпромсоюза  была 

организована  артель  «Швейник»,  в  ней  тогда  работало  137  чел.  В  годы  войны  артель 

производила военное обмундирование для фронта. В 1944 году артели было присвоено имя 

Героя Советского Союза Маншук Маметовой. 

Коллективы  предприятий  республиканской  и  местной  промышленности  ежегодно 

выполняли  планы  на  110-115%,  систематически  наращивая  производительность  труда. 

Прирост  продукции  местной  промышленности  за  4  года,  с  1940  по  1944  годы,  составил 

15,3% [9, л.232]. Кроме выполнения плановых заданий городскими предприятиями местной 

промышленности  проводились  воскресники  по  изготовлению  предметов  широкого 

потребления для школьников города. В условиях острого дефицита предметов быта и роста 

численности  населения  города  работа  предприятий  местной  промышленности  имела 

огромное значение для жителей города. 

На развитие экономики города оказывал влияние фактор становления Акмолинска как 

крупного  железнодорожного  узла.  В  годы  войны  значение  Акмолинска  как 

железнодорожного узла резко возросло. Строительство новых приемно-отправочных путей, 

реконструкция паровозного депо и переоснащение перевозного парка позволили увеличить 

пропускную  способность  Акмолинска.  За  годы  войны  было  уложено  пять  новых приемно-

отправочных путей, построен отдельный выход со станции в направлении Петропавловска, 

введены  в  эксплуатацию  два  чугунно-литейных  и  один  бронзолитейный  цеха,  токарная  и 

колесная мастерские, началось строительство вагоноремонтного завода. С 1940 по 1944 годы 

в  депо  станции  было  отремонтировано  355  паровозов,  капитальному  ремонту  подверглись 

272 вагона, среднему ремонту – 4637 вагонов. В 1941 году в составе железнодорожного узла 

работало  1866  рабочих,  в  1944  году  –  3273,  т.е.  увеличилось  почти  в  2  раза.  До  войны 

суточная пропускная способность железнодорожного узла составляла 10 поездов, а к концу 

войны – 26 поездов[10]. 

О  трудовом  героизме  акмолинских  железнодорожников  свидетельствовал  рост 

стахановского  движения:  в  1941  году  на  узле  работало  509  стахановцев,  536  ударников.  В 

1944 году стахановцами были 1252 человека, ударниками – 562, лунинцами  (последователи 

железнодорожника-ударника  Н.  Лунина)  –  78  [10].  Передовые  методы  работы, 

предложенные  машинистом  Н.  Луниным,  получили  распространение  среди  паровозников 

станции  Акмолинск.  «Лунинцы»  обеспечивали  работу  локомотивов,  собственными  силами 

производили мелкий ремонт. 

 

340 

В  диверсификации  экономики  города  ставилась  задача  не  только  увеличения 

производства  оборонной  продукции,  но  и  решение  продовольственной  проблемы, 

обострившейся в годы войны. Для ее решения предприятия и учреждения города к 1944 году 

создали  38  подсобных  хозяйств  (подхозы)  с  общей  посевной  площадью  3507  га.  Однако, 

потребности  города  в  продовольствии  в  полной  мере  на  были  удовлетворены  [11,  л.58]. 

Поэтому, ставка делалась на развитие индивидуальных хозяйств, в большей мере огородных 

участков.  Местные  органы  власти  оказывали  помощь  населению  в  расширении 

индивидуального огородничества. Так, если в 1943 году число огородников составляло 3570 

человек,  то  в  1944  году  –  увеличилось  до  10  тысяч.  Площадь  подхозов  городских 

предприятий  и  организаций  постоянно  росла;  в  1945  году  она  составила  5641  га.  За  годы 

войны  увеличилось  поголовье  скота,  причем  как  в  индивидуальных  хозяйствах,  так  и  в 

подхозах предприятий. Если в 1941 году имелось 6000 голов, из них крупного рогатого скота 

3275  голов,  то  на  1  января  1945  года  общее  количество  скота  по  городу  составило  12258 

голов, в том числе 6077 голов крупного рогатого скота. Для его прокорма принимались меры 

по  расширению  сенокосных  угодий  за  счет  земель  государственного  фонда  [10].  В  целях 

улучшения питания рабочих, служащих и членов их семей на предприятиях были созданы 

отделы рабочего снабжения (ОРС). 

В  конце  40-х  годов  XX  века  в  Акмолинске  работало  35  предприятий.  2  (0,6%) 

предприятия,  насосный  завод  и  «Казахсельмаш»,  имели  союзное  значение,  7  (20%) 

предприятий  –  относились  к  разряду  республиканских  (мясокомбинат,  вагоноремонтный  и 

др.),  14  (40%)  -  предприятия  местной  и  кооперативной  промышленности,  12  (35%)  – 

предприятия  железнодорожного  узла  [12,  л.12].  И  хотя  общее  количество  предприятий 

города  выросло  незначительно,  но  масштабы  городского  производства  в  сравнении  с 

довоенными  выросли.  Итогом  героического  труда  коллективов  городских  предприятий  в 

годы войны стало увеличение выпуска продукции в целом по Акмолинской области на 63% 

[13,  с.12].    К  концу  войны  число  работающих  в  промышленном  производстве  горожан 

составило  2800  человек  [12,  л14].    Если  в  военные  годы  предприятия  одновременно 

строились  и  производили  военную  продукцию,  их  роль  в  развитии  экономики  города  в 

полной  мере  еще  не  проявилась,  то  после  войны,  с  начала  50-х  годов  значение  этих 

предприятий  в  динамике  городского  развития  стало  расти.  С  появлением  в  городе 

градообразующих  предприятий  существенно  активизировались  градостроительные 

процессы, а значение Акмолинска в экономике всего региона заметно выросло. 

Таким  образом,  диверсификация  экономики  города  Акмолинска  в  годы  войны 

коренным  образом  изменила  ее  инфраструктуру.  До  войны  в  экономики  города 

доминировала аграрная функции, о чем свидетельствовала отраслевая структура экономики 

и структура населения. Изменения в экономике, ее поворот в направлении промышленного 

развития  начинаются  в  годы  войны  и  обусловлены  они  были  факторами  военной 

диверсификации  экономики  страны  в  целом.  В  годы  войны  в  инфраструктуре  экономики 

города появились новые отрасли промышленного производства. В своем развитии экономика 

города  опиралась  не  только  на  жесткое  государственное  регулирование,  что  в  условиях 

военного  времени  было  оправданным,  но  и  на  трудовой  энтузиазм,  героизм  и 

самопожертвование  трудящихся.  В  этом  заключалась  одна  из  главных  составляющих 

успешной ее диверсификации в интересах победы над врагом. 

 

Список литературы: 

 

1.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32. Оп.1. Д.62. 

2.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32.Оп.3.Д.12. 

3.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32. Оп.3. Д.12. 

4.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32. Оп.3. Д.13. 

5.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.290. Оп.2. Д.7. 

6.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32. Оп.11. Д.34. 

7.

 

Целиноградская правда. 1977, 29 октября. 

 

341 

8.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32.Оп.3. Д.26. 

9.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32.Оп.3. Д.25. 

10.

 

Экономика Акмолинска в годы войны.// 1+1. №21. 2006, 23 июня. 

11.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32.Оп.1.Д.13. 

12.

 

Государственный архив г. Астаны. Ф.32. Оп.3. Д.8. 

13.

 

Белан П.С. Северный Казахстан в годы Великой Отечественной войны (1941-1945). Автореферат 

диссертации на соискание ученой степени к.и.н. Алма-Ата. 1962. С.17. 

 

 

 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОРТАЛЫҚ  ӨҢІРІ ҰЛЫ ОТАН СОҒЫСЫ ЖЫЛДАРЫНДА 

 

Қ.О. Сейтказина 

т.ғ.к., доцент 

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті 

(Астана, Қазақстан) 

 

Ұлы  Отан  соғысының  алғашқы  күндерінен-ақ  Орталық  Қазақстан  аймағы    халқы  да  

алапат  жылдардың  ауыртпалығын  бір  кісідей  көтерді.  КСРО-ның  өнеркәсібі  дамыған 

аймағын немістер басып алғаннан кейін қорғаныс ісіне қажетті шикізатпен, материалдармен 

азық-түлікпен  қамтамасыз  етуде  Оралдың,  Сібірдің,  Орта  Азия  мен  Қазақстанның  рөлі 

артты.  Әсіресе,  қорғаныс  кәсіпорындарын  түсті  металмен,  көмірмен,  жабдықтауда 

Қарағанды  мен  Жезқазғанның  маңызы  ерекше  болды.  Кеңес  өкіметінің  саяси-әкімшілік 

басқару ұйымдары халық шаруашылығын соғыс жағдайына бейімдеп қайта құрудың нақты 

шараларын  белгіледі.  1941  жылдың  25-26  маусымында  Қазақстан  партия  комитетінің 

пленумы  басқару  жүйесінің  барлық  буындарының  басшыларынан  бүкіл  өнеркәсіп 

орындарын әскери өндіріске бейімдеуді талап етті. 1941 жылдың 16 тамызында елдің шығыс 

аймақтары  бойынша  әскери-шаруашылық  жоспары  қабылданды.  Онда  сол  жерлерде  ауыр 

өнеркәсіптің  негізгі  салалары  –  отын,  энергетика,  түсті  металлургияны  дамыта  отырып, 

қорғаныс  ісіне  қажетті  өнімдерді,  шикізатты  жедел  қарқынмен  өндіру  жоспарланды. 

Осындай ерекше стратегиялық маңызға ие болған кәсіпорындардың қатарына Жезқазған мыс 

кеніштері,  Қарсақпай  мыс  зауыты  кірді.  Соғыс  басталған  алғашқы  күннен  бастап 

кәсіпорындардың  жұмыстарын  соғыс  жағдайына  сай,  қайта  құру  шаралары  жүргізіле 

бастады. Атап айтқанда, жұмыс күшін дұрыс ұйымдастыру, материалдық ресурстарды үнемі 

пайдалану  қатал  еңбек  тәртібі  сияқты  нақты  жұмыстарды  жүзеге  асыру  белгіленді.  Соғыс 

жағдайына  сәйкес  кен  өндіру,  мыс  балқыту  өндірісінің  кестесі,  жұмысшылардың  еңбек 

нормалары  қайта  жасалды.  Жезқазған  кеншілерінің  алдына  кен  өндіруді  2  есе  арттырып, 

жаңа  шахталарды  іске  қосу  міндеті  қойылды.  1941  жылдың  ортасында  кен  өнімдерін  іске 

қосылған  5  шахта,  1  карьер  беріп  тұрды.  Соғыс  алдындағы  Үлкен  Жезқазғанды  игеру 

жоспары бойынша 104 млн. сом қаржының 50 млн. бөлінді. Соғыс жағдайына сәйкес заводты 

басқарудың  жаңа  жүйесі  қабылданды.  Соның  нәтижесінде  басқару  аппараты  мүмкін 

болғанша қысқартылып, оның қосымша буындары жойылды. 1941 жылдың 26 маусымдағы 

КСРО  Жоғарғы  Кеңес  президиумының  шешімімен  өнеркәсіпте  жұмыс  тәртібі  өзгертілді. 

Кезекті  және  қосымша  еңбек  демалыстары  алынып  тасталды  да,  күніне  бір  сағаттан  үш 

сағатқа  дейін  қосымша  жұмыс  енгізілді.  Осындай  қиындықтарға  қарамастан  соғыстың 

алғашқы үш айында Қарсақпай заводының көрсеткіштері өсті: шахта мыс балқыту- 46,6%, 

кенді  өндіру-19%,  жүк  айналымы  -46,4%-ке  артты.1941жылға  Жезқазған  өндірісінің  кен 

өндіру жөніндегі ауқымды бағдарламасы қабылданды [1, 16 б.].  

Ұлы  Отан  соғысы  жылдары  елдің  қорғаныс  ісінде  аса  маңызды  рөл  атқарған 

шаралардың  бірі  –  Жезді  марганец  кенінің  игерілуі  болды.  Марганец  қорының  жаңа  кенін 

табу өте жауапты стратегиялық міндет болып табылды. Кеңес өкіметінің ресми басшылығы 

тиісті  ұйымдарға  тез  арада  жаңа  марганец  кен  орынын  табуды  тапсырды.  Сондай  жер 

Жезқазғаннан  45  км.  жердегі  Жезді  шатқалынан  табылды.  Осынау  өркеш-өркеш  тіркесіп, 

 

342 

Жезді  өзенінің  солтүстігін  көмкере  созылған  қыраттар,  биік  адырлар  мен  терең  жыралар 

кенеттен  дүр  сілкінді.  Қаһарлы  1942  жылдың  қысы  мұнда  дәл  осылай  басталды.  Бұл  ел 

тағдыры  сынға  түскен  гитлершілердің  Кеңес  Одағының  бірсыпыра  маңызды 

кәсіпорындарын, оның ішінде Никополь мен Чиатура марганец рудниктерін уақытша басып 

алып,  жанталаса  алға  ұмтылып  бара  жатқан  кезең  болатын.  Қысылтаяң  кезеңде  марганец 

рудасы – осы отқа да, оққа да төзімді, құрыштан берік металл өмір тынысы тәрізді Отанға 

аса қажет болып есептелді.  

Соғыстың елді алаңдатқан үрейлі бір кезеңінде айрықша азаматтық ерлік жасап, өзінің 

дара  жауапкершілігіне  алып,  «Қорғаныс  қажетіне  қанша  сапалы  марганец  керек  болса,оны 

осы  Жезді  кендері  береді»-деп  Қ.И.Сәтбаевтың  нық  сенім  білдіруі,  Жездінің  ашылуына 

басты себеп болды [2, 108 б.]. Бұл сенім артығымен ақталды. Жезді берген өнімінен алынған 

марганец  1941 жылы фашистік Германия басып алған Венгрия, Румынияның кендерінен де 

артық болған. 

Сөйтіп,  1942 жылдың қақаған қаңтар айында Жезді өзені бойында ақ шатырлар мен 

қараша  киіз  үйлер  сап  түзілді.  Бұл  Отан  бұйрығымен  және  жүрек  қалауымен  марганец 

шығаруға келген қаһармандардың алғашқы тұрғын мекендері еді. Олар ақ қар, көк мұзда, ат 

құлағы  көрінбетін  боранмен  арпалыс  үстінде  қызу  іске  кірісті.  Отан  бұйрығын  бұлжытпай 

орындауға  кіріскен  кеңестік  өжет  жандар  тамаша  ұйымшылдықтың,  іскерліктің  үлгісін 

көрсетіп, еңбекте ерен ерлік жасады.  

 

Жезді марганец руднигінің кеңсесіне кіре берісте мәрмәр тасқа ойылған: «Ұлы Отан 

соғысының  қаһарлы  күдерінде  ерлікпен  еңбек  етіп,  рекордты  қысқа  мерзім,  небәрі  38  күн 

ішінде,  1942  жылы  12  маусымда  марганец  руднигін  салып  бітірді»,  -  деп  жазылған  сөздер 

бірден көзге түседі. Басында небәрі 38 күнде жаңа карьерлер орнайтын аймақтарда қардан 

тазартып,  ондаған  метр  тереңдіктегі  тау  жынысын  қопарып,  руда  қабатында  жеңіп,  осы 

‘’жауынгер’’  руданы  өңдейтін  заводтарға  жөнелдету  ертедегідей  ерлік  еді.  Кешікпей 

Жезқазған  мен  Жезді  арасында  кең  табанды  темір  жол  жүйесі    тартылды.  Осылардың 

барлығы ғажайып қысқа мерзімде жүзеге асырылды. Рудник соғыс жылдарында бүкіл Кеңес 

Одағында өндірілетін марганец рудасының 34,6% өндіріп, заводтарға жіберіп тұрды. Кейбір 

айларда  металлургия  заводтарын  ферро-марганец  өндіру  үшін  қажетті  шикізаттың 

жартысынан  көбін  берді.  Мұнда  әсіресе  құнарлы  рудалы  қабаттардан  жаңа  шахталар  салу 

жұмыстары  жеделдете  қолға  алынды.  Жезді  бойындағы  қазыналы  өңір  де,  ондағы  өмір  де 

күрт өзгерді. Қыстың көзі қырауда, ойламаған жерден ақ шатырлар мен қараша киіз үйлердің 

орнына  арадан  бірер  жыл  өтпей-ақ    қабат-қабат    зәулім  тұрғын  үйлер,  өндіріс  орындары, 

жаңа шахта мұнаралары бой түзеді. «Бәрі де майдан үшін,бәрі де жеңіс үшін!» деген ұранды 

Ұлы Отан соғысының отты жылдарында Жезді еңбеккерлері де ту етіп ұстады.  

Кеңес Армиясына көмектесудің неше алуан түрлері дүниеге келді. Бір ғана Жезқазған 

руднигінің  өзінде  600-ден  астам  адам  өзінің  есептерін  ашты.  Сөйтіп  олар  Отан  қорғау 

қорына  жоспардан  тыс  мыңдаған  тонна  руда  өндіріп  өткізді.  Солардың  ішінде 

Жезқазғандықтар бұрғышы Гинатуллин -4600 т., Шаталюк -4000 т., Ақшалов -3500 т. руданы 

жоспардан  тыс  өндіріп,  Отан  қорғау  қорына  берді.  Кеңес  Одағында    марганец  рудасының 

34,6%  осы  жерде  өндіріліп,  заводтарға  жіберіліп  тұрды.  Кейбір  айларда  металлургия 

заводтарын  ферро-марганец  өндіру  үшін  қажетті  шикізаттың  жартысынан  көбін  берді. 

Мұнда әсіресе құнарлы рудалы қабаттардан жаңа шахталар салу жұмыстары жеделдете қолға 

алынды. 

Жезділік  кеншілер  өздерін  майдандағы  жауынгерлерге  қаһарлы  қару  сайлап  беретін 

кәсіпорыннның  жұмысшымыз,  деп  түсінді.  Сондықтанда  олар  бел  шешпестен  белсене 

жұмыс істеді,өз жұмыс орындарында жоғары еңбек көрсеткішіне жетуге,рекордтық жоғары 

өнім беруге бой ұрды. Бұл патриоттық бастаманы 1-і болып таңдаулы бұрғышы А.Н.Грипас 

бастады.  Ол  1943  жылы  2  апрельде  245  метр  қазып  күндік  жоспарын  840%  орындады. 

Марганец  руднигін  салушылардың  алғашқы  тобын  осы  рудниктің  тұңғыш  Н.Ф.Михайлов 

бастады.    Шебер  басшы  Н.Ф.Михайлов  соғыстың  аяғына  дейін  рудник    коллективін 

бірлікпен  басқарып,  оны  табыстан-табысқа  жеткізді.  Жезді  кен  ошағының  құрылысы 

 

343 

басталған  күннен  бастап  Әбдірахман  Тоқтыбаевтың  бүкіл  саналы  өмірі,  қажырлы  қызметі  

осы  кен  орнымен  тығыз  байланысты  болды.  Ол  ұзақ  жылғы  қажырлы  еңбегі  үшін  еңбек 

Қызыл  Ту,  Құрмет  Белгісі  ордендерін  иеленді.  «Ұлы  Отан  соғысының  үш  жылында,-деп 

жазды  кенші  Ә.Тоқтыбаев,  -  рудникте  774  адам  жаңа  мамандыққа  үйретілді.  Оның  ішінде 

231  адам  қайта  дайындықтан  өтті.  Жұмысшылардың  мамандығының  артуы  өндіріс 

жоспарының  ойдағыдай  орындалуын  қамтамасыз  етті.  Соның  нәтижесінде  кешікпей-ақ 

жергілікті  кадрлар  арасынан  маманданған  ондаған  үздік  жұмысшылар  өсіп  шықты». 

Марганец  рудасын  қазуға  ерекше  атсалысқаны  үшін  бұрғышы  Арыстанбек  Әлібаев  Ленин 

орденімен наградталды [3, 93 б.]. 

Қыз-келіншектер  майдандағы  бауырларына,  әкелері  мен  сүйікті  жарларына  түбіт 

қалғап тоқып, жылы тондар тігіп, алыс тылдан арнаулы сәлемдемелер жіберіп жатты. Ұлы 

Отан  соғысының  алғашқы  жылдарында  майданға  жылы  киім  жіберу  ұйымдасқан  түрде 

жүргізілді.  Аудан  колхозшылары  қой  сүтінен  ірімшік  жасап,  жоспардан  тыс  ет  пен  майды 

көп беру жолында жан-қиярлықпен еңбек етті. Отан қорғау қорына аудан колхозшылары жүз 

мыңдаған сом ақша өткізді. Атап айтсақ, «Талап» колхозының мүшесі Әбдірахман Ерубаев 

Отан  қорғау  қорына  20  мың  сом  өткізді.  Колхозшы  осы  патриоттық  ісі  үшін  Мемлекеттік 

қорғаныс комитетінен алғыс жарияланған арнаулы хат алды.  «Правда» газеті 1943 жылы 8 

февральда  былай  деп  жазды:  «Қазақтар  майданда  жауға  қарсы  жақсы  соғысады.  Тылда 

олардың  әкелері,  аналары  мен  әйелдері  майдан  үшін  жұмысты  аянбай  жақсы  істеді. 

Қазақстан өз жерінің барлық байлықтарымен, таулардың барлық асыл кендерімен майданға 

қуатты тірек болып отыр». 

Майдандағы  армия  қатарына  59935  адам  алынып, Қарағанды  облысы  бойынша  72-ші 

Красноград, 387-ші  Перекоп  және  310-шы  Новгород  атқыштар  дивизиялары  жасақталды. 

Мәскеу түбіндегі шайқаста-1267 адам, Ленинград үшін шайқаста-1949, Сталинград түбінде-

2187, Курск иінінде-1405, Украинаны азат етуде-6869, Белоруссияда-688, Балтық бойында-

823, Шығыс Еуропа халықтарын азат етуде-934, Берлинді алуда-375, жапон милитаристеріне 

қарсы соғыста-39 қарағандылық, яғни майданға аттанғандардың әрбір төртінші адамы еліне 

оралмады. Қарағандылықтардың 33-і Кеңестер Одағының Батыры атағын алса, ал жеті адам 

Данқ  орденінің  толық  иегері  болды,  олардың  ішінде  М.Сүлейменов,  И.Қарабанов,  Н. 

Покатиловтар  1945  жылы  24  маусымда  Мәскеудегі  Қызыл  алаңдағы  Жеңіс  парадына 

қатысты.  Ұлы  Отан  соғысы  майдандарында  көрсеткен  ерліктері  үшін  6600-ден  астам  адам 

Кеңес  Одағының  орден,  медальдарымен  марапатталды.  Бұл  жылдарда  Қарағанды  көмір 

бассейні  қорғаныс  өнеркәсібін  жоғары  сапалы  отынмен  үздіксіз  камтамасыз  етіп  отырды. 

Жер астында жұмыс істеген лавалардың саны 1941 -45 жылдары 63-тен 158-ге дейін өсті. 19 

жаңа шахта мен 3 көмір разрезі іске косылды. Жалпы 39 шахтада 43 мың адам жұмыс істеді, 

соның  12  мыңы  майданға  кеткен  шахтерлердің  әйелдері,  ана-қарындастары,  қыздары  еді. 

Мысалы, №3  шахта кеншілері Ж.Мұқанова мен Қ.Құлжановалардың ерен еңбектерін 1941 

жылы  1  желтоқсанда  Совинформбюро  хабарлаған  болатын.  Соғыс  жылдары  Қарағанды 

көмір  бассейнінде  34  млн  тонна  көмір  шығарылды,  бұл  соғысқа  дейінгіден  3  млн  тонна 

артық еді. Қарағанды кеншілері МҚҚ-нің Қызыл туын 6 рет жеңіп алды. Өңірдің колхозшы 

шаруалары  соғыстың  жеңіспен  аяқталуына  қолмақты  үлес  қосты  [4,  127  б.].      Осакаров 

ауданы ауыл шаруашылығындағы жетістіктері үшін МҚҚ-нің Қызыл Туымен марапатталды. 

Балқаш мыс қорыту зауытының стратегиялық рөлі өте жоғары болды, оның өнімі 203%-га 

дейін өсті. Облысқа 50 мыңнан аса жұмысшылар мен инженер кадрлар кешіп келді, батыс 

аудандардан  көшіріліп  әкелінген  54  одақтық  және  12  республикалық  деңгейдегі 

кәсіпорындар  қатарға  қосылып,  маңызды  қорғаныс  өнімдерін  шығарды.  1944  жылы  31 

желтоқсанда  Теміртауда  алғаш  мартен  пеші  іске  косылып,  Қазақстан  қара 

металлургиясының  негізі  қаланды.  Қарағанды  темір  жолында  әскери  жағдай  енгізіліп, 

республиканың  ең  ірі  магистральдарының  біріне  айналды.  Қарағандылықтар  еліміздің 

қорғаныс  қорын  жасау  жолындағы  бүкілхалықтық  қозғалысқа  белсене  қатысты.  Олар  100 

млн  сомнан  астам  соғыс  заемы  облигацияларын  сатып  алды,  «Қарағанды  шахтері», 

«

Қарағанды теміржолшысы» танк колонналары, «Қарағанды әйелдері», санитарлық авиация 

 

344 

звеносын, «Қазақстан комсомолы» сүңгуір қайығын, «Нүркен Әбдіров» ұшағын жасауға көп 

қаражат 

жинады. 

Қарағанды 

еңбекшілері 

фашистер 

қоршаған 

блокададағы 

ленинградтықтарға,  азат  етілген  Украина  шаруашылықтарына  т.б.  зор  көмек  берді.  Соғыс 

жылдары қарағандылықтар майданға 94 вагон азық-түлік, 37 мың жылы тон, 24 мың пима, 10 

мың құлақшын, 22 мың пұттан астам астық, 55 трактор, 40 трактор соқасы, 11 мың ірі кара, 

44 мыңдай қой-ешкі, 2 млн сомдай акша т.б. керек-жарақтар жіберді. Азат етілген Донбаска 

1943-

44 ж.ж. 17 вагон азық-түлік, тау-кен кәсіпорны жабдықтары және 3 млн 307 мың сом 

акша жөнелтті. Соғыстың алғашқы жылдарында еңбектегі жетістіктері үшін 31 адам Ленин 

орденімен, 67 адам Еңбек Қызыл Ту орденімен, 116 адам «Жеңіс белгісімен» марапатталды. 

Осындай  қиын-қыстау  күндері  Отан  қорғау  тақырыбы  әдебиет  пен  өнерде  жиі  байқалды. 

Соғыс кезінде майдангер ақын Қ.Аманжоловты «Жеңістің, дауыл мен оттың жыршысы» деп 

орынды  атады.  Б.Бұлкышевтің  «Комсомольская  правда»  газетінде  жарияланған  хаттары 

барлық қазақстандықтардың рухын көтерді. 1943 ж. Қарағандыда қалалық, қала аралық және 

облысаралық ақындар айтысы өткізілді. Облысқа соғыс жылдары Киев драма театры, Мәскеу 

камералық  театры  көшіріліп  әкелінген  болатын.  Жалпы  эвакуациямен  22600  адам  келді. 

Ғалымдар,  жоғары  оқу  орындарының  ұстаздары,  мектеп  мұғалімдері  және  тағы  басқалары 

халық  арасында  идеялық  тәрбие  беру  саласында  үлкен  жұмыс  жүргізді.  Денсаулық  сактау 

қызметкерлері қажырлықпен еңбек етті, жаралы жауынгерлерді емдеу үшін қалада 6 әскери 

госпиталь  ашылды.  Соғыс  жылдарында    Кеңес  Одағының  барлық  аймақтарынан 

халықтардың облыс аумағына депортациялануы болды. 1941 ж. тамыз айында КСРО ХҚҚ-

нің  және  26  тамызда  БҚ(б)П  ОҚ  қаулысымен  және  28  тамыздағы  КСРО  Жоғарғы  Кеңес 

Президиумының Жарлығымен неміс халқы күштеп қоныс аударуға ұшырады; 1943-44 жылы 

қарашайлар,  қалмақтар,  шешендер,  ингуштар,  балкарлар,  қырым  татарлары,  гректер, 

болтарлар,  армяндар,  түрік-месхетиндер  күштеп  қоныстандырылды.  Әр  түрлі  мәліметтер 

бойынша Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстанда арнайы қоныс аударылғандардың саны 

900  мыңнан  1  млн.  209  мың  адамға  дейін  жеткен.  Соғыс  жылдары  жұмысшылардың, 

инженерлік-техникалық қызметкерлер мен қызметшілердің жанқияр еңбегі үшін Жезқазған 

комбинатына Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл Туы 16 рет тапсырылды. 

Бұл ту Отан алдындағы еңбегі үшін комбинатқа мәңгілікке қалдырылды [5, 166 б.].     

Міне, Сарыарқаның жұмысшы-металлургтері мен кеншілері майдан   үшін Қарсақпай 

мен Жезқазғанның мысын, Байқоңыр көмірін, марганец рудасын  Отанға еселеп беріп және 

мәдениеті мен өнерін соғысқа бейімдей отырып, Ұлы жеңіске қомақты үлестерін қосты. 

      

жүктеу/скачать 7,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: