Септік жалғау Септік жалғау арқылы есімдер сөйлемдегі етістіктермен де, шылау сөздермен де, есімдер өзді-өздері де жалғасып әр алуан қарым-қатынасқа түседі.
Падежные окончания — окончания в казахском языке, которые являются следствием склонения существительных.
Падеж
Септік
Сұрақтар (вопросы)
Жалғаулар (окончания)
Мысал (пример)
Именительный
Атау
кiм? (кто?), не? (что?)
Жалғауы жоқ (Нет окончания)
мектеп (школа)
Родительный
Ілік
кiмнiң? (кого?), ненiң? (чего?)
-ның/–нің, - гласные / м н ң
-дың/-дің, -и ю / л р у й / ж з
-тың/-тің- глухие / б в г д
мектептің (школы)
Дательный
Барыс
кiмге? (кому?), неге? (чему?), қайда? (куда?)
-ға/-ге, -глас/ сонорные / ж з
-қа/-ке, -глухие / б в г д
-на/-не, -3
-а/-е - 1 / 2
мектепке (школе, в школу)
Винительный
Табыс
кiмдi? (кого?), ненi? (что?)
-ды/-ді, - и ю/сонорные/ ж з
-ты/-ті,- глухие / б в г д
-ны/-ні, -гласные -н -3
мектепті (школу)
Местный
Жатыс
кiмде? (у кого?), неде? (на чём? в чём?), қайда? (где?), қашан? (когда?)
-да/-де,-глас/сонорные / ж з
-та/-те, -глухие / б в г д
-нда/-нде -3
мектепте (в школе)
Исходный
Шығыс
кiмнен? (от кого?), неден? (от чего?), қайдан? (от куда?)
-дан/-ден, -гласные / л р у й / ж з
-тан/-тен, -глухие / б в г д
-нан/-нен -м н ң / 3
мектептен (из школы)
Творительный
Көмектес
кiммен? (с кем?), немен? (с чем?)
-мен,-гласные / сонорные / 3
-бен, -ж з
-пен -глухие / б в г д
мектеппен (школой)
Пример разбора по падежам: Ит сөзі (Слово собака)
А.с. (не?) ит. Ит - ең жақсы дос!
І.с. (ненің?) иттің. Иттің ойыншығы еденде жатты.
Б.с. (неге?) итке. Мен итке сүтті бердім.
Т.с. (нені?) итті. Алексей көршілестік итті жақсы көреді.
Ж.с. (неде?) итте. Итте әдемі бір шүйке жіп бар.
Ш.с. (неден?) иттен. Мысық ашуын иттен алады.
К.с. (немен?) итпен. Ол итпен ойнайды.
Көптік жалғау
Көптік жалғау — жалғанған сезіне көптік мағына беретін қосымша.
Множественное число — грамматическое число, используемое при обозначении нескольких предметов, объединённых по какому-либо признаку (однородных предметов).
дар/дер
л, м, н, ң, ж, з
тар/тер
қатаң дауыссыздар + б, в, г, д
лар/лер
дауыстылар + й, р, у
Тәуелдік жалғау
Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді.
В казахском языке притяжательная форма существительных показывает принадлежность предмета.
Жақ (Лицо)
Сан (Число)
Есімдік (Местоимение)
Жалғаулар (Окончания)
1 жақ (1 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Менің
ым/ім, м
2 жақ (2 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Сенің
ың/ің, ң
2 жақ (2 лицо ув.)
жекеше (ед.ч.)
Сіздің
ыңыз/іңіз, ңыз/ңіз
3 жақ (3 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Оның
сы/сі, ы/і
1 жақ (1 лицо)
көпше (мн.ч.)
Біздің
ымыз/іміз, мыз/міз
2 жақ (2 лицо)
көпше (мн.ч.)
Сендердiң
К.Ж. + ың/ің
2 жақ (2 лицо ув.)
көпше (мн.ч.)
Сіздердің
К.Ж. + ыңыз/іңіз
3 жақ (3 лицо)
көпше (мн.ч.)
Олардың
К.Ж. + ы/і
Мысал (Пример):
Жақ (Лицо)
Сан (Число)
Есімдік (Местоимение)
Мектеп (Школа)
1 жақ (1 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Менің
мектебім
2 жақ (2 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Сенің
мектебің
2 жақ (2 лицо ув.)
жекеше (ед.ч.)
Сіздің
мектебіңіз
3 жақ (3 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Оның
мектебі
1 жақ (1 лицо)
көпше (мн.ч.)
Біздің
мектебіміз
2 жақ (2 лицо)
көпше (мн.ч.)
Сендердiң
мектептерің
2 жақ (2 лицо ув.)
көпше (мн.ч.)
Сіздердің
мектептеріңіз
3 жақ (3 лицо)
көпше (мн.ч.)
Олардың
мектептері
Жіктік жалғау
Личные окончания I типа – это основные окончания, которые могут присоединятся к существительным, глаголам, прилагательным и числительным. Эти окончания используются при образовании большинства времен глагола.
Личные окончания II типа – это окончания, которые используются для образования прошедшего времени глагола и условного наклонения. Их ещё называют усечёнными личными окончаниями.
Таблица окончаний I типа:
Жақ (Лицо)
Сан (Число)
Есімдік (Местоимение)
Жалғаулар (Окончания)
1 жақ (1 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Мен
мын/мiн, бын/бiн, пын/пiн
2 жақ (2 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Сен
сың/сiң
2 жақ (2 лицо ув.)
жекеше (ед.ч.)
Сіз
сыз/сiз
3 жақ (3 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Ол
-
1 жақ (1 лицо)
көпше (мн.ч.)
Біз
мыз/мiз, быз/бiз, пыз/пiз
2 жақ (2 лицо)
көпше (мн.ч.)
Сендер
сыңдар/сiңдер
2 жақ (2 лицо ув.)
көпше (мн.ч.)
Сіздер
сыздар/сiздер
3 жақ (3 лицо)
көпше (мн.ч.)
Олар
-
Мысалы (Например):
Мен дәрігермін. – Я врач.
Мен он тоғыздамын. – Мне 19 лет.
Біз жақсымыз. – Мы хорошие.
Біз дәрігер емеспіз. – Мы не врачи.
Таблица окончаний II типа:
Жақ (Лицо)
Сан (Число)
Есімдік (Местоимение)
Жалғаулар (Окончания)
1 жақ (1 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Мен
м
2 жақ (2 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Сен
ң
2 жақ (2 лицо ув.)
жекеше (ед.ч.)
Сіз
ңыз/ңiз
3 жақ (3 лицо)
жекеше (ед.ч.)
Ол
-
1 жақ (1 лицо)
көпше (мн.ч.)
Біз
қ/к
2 жақ (2 лицо)
көпше (мн.ч.)
Сендер
ңдар/ңдер
2 жақ (2 лицо ув.)
көпше (мн.ч.)
Сіздер
ңыздар/ңiздер
3 жақ (3 лицо)
көпше (мн.ч.)
Олар
-
Мысалы (Например):
Мен жаздым. – Я писал.
Бiз сабақ оқыдық. – Мы урок учили.
Сен диванда отырдың. – Ты на диване сидел.
Сендер жаптыңдар. – Вы закрыли.
Дыбыстар (Звуки) Қазақ тілінде 42 әріп, 37 дыбыс бар.
В казахском языке 42 буквы и 37 звуков.
Дауысты дыбыстар түрлері
Виды гласных звуков
Тілдің қатынасына қарай По подъему языка
Жақтың қатынасына қарай По положению челюсти
Еріннің қатынасына қарай По участию губ
жуан твердые
жіңішке мягкие
ашық открытые
қысаң сжатые
еріндік губные
езулік неогубленные
а, о, ы, ұ, э, у
ә, ө, і, ү, е, и
а, ә, е, о, ө, э
ы, и, і, у, ұ, ү
о, ө, у, ұ, ү
а, ә, е, э, ы, і, и
Дауыссыз дыбыстар түрлері
Виды согласных звуков
Ұяң Звонкие
Үнді Сонорные
Қатаң Глухие
б, в, г, ғ, д, ж, з, һ
й, л, м, н, ң, р, у
к, қ, п, с, т, ф, х, ч, ц, ш, щ
В казахском языке:
букв – 42, из них 15 гласных и 25 согласных + Ъ и Ь.
