Тапсырма: Эмпиризм мен рационализмнің әдістемелік ұстанымдарына салыстырмалы талдау жасау Қазақ ағартушыларының және ХVІІІ – ххғғ. философиясының дүниетанымдық және құндылықтық бағдарларына талдау жасау

жүктеу/скачать 26,61 Kb. бет 1/2 Дата 13.01.2023 өлшемі 26,61 Kb. #61234 түрі Сабақ

Бұл бет үшін навигация:

• Рационализм Эмпиризм

4 САБАҚ 5.Тапсырма: 1) Эмпиризм мен рационализмнің әдістемелік ұстанымдарына салыстырмалы талдау жасау 2) Қазақ ағартушыларының және ХVІІІ – ХХғғ. философиясының дүниетанымдық және құндылықтық бағдарларына талдау жасау. 3) ХІХ - ХХ ғғ. Философиясының ғылым дамуына әсері мен сіңірген еңбегі көрсету. 1. Рационализм Эмпиризм Интуиция/дедукция тезисі, туа біткен білім тезисі және туа біткен концепция тезисі рационализм үшін маңызды. Интуиция/дедукция тезисі эмпиризм үшін бірдей маңызды болғандықтан, келесілердің назары қалған екі тезиске аударылады. Рационалист болу олардың ең болмағанда біреуін қабылдау болып табылады: не біздің болжамды туа біткен білімімізге қатысты туа біткен білім тезисін немесе ұғымдар туралы болжамды туа біткен білімімізге қатысты туа біткен концепциялық тезисін. Рационалистер тәртіп туралы түсінігін түзету арқылы өз көзқарастарының күшін өзгертеді. Кейбіреулер ақталған нанымдарды аздап күмәнданбайды және түйсігі осындай жоғары гносеологиялық мәртебеге сенуді қамтамасыз етеді деп санайды. Басқалары ордерді неғұрлым консервативті түрде түсіндіреді, айталық, ақылға қонымды күмәнданбайтын сенім ретінде және интуиция сенімнің осы деңгейін қамтамасыз етеді деп санайды. Рационализмнің тағы бір өлшемі оның жақтастарының бір жағынан интуиция мен екінші жағынан ақиқат арасындағы байланысты қалай түсінетініне байланысты. Кейбіреулер интуицияны қателеспейді деп санайды, біз түйсігіміз шындық болуы керек деп дәлелдейді. Басқалары жалған интуициялардың мүмкіндігіне жол береді. Бір-бірімен тығыз байланысты басқа екі тезисті рационалистер әдетте қабылдайды, бірақ олардың ешқайсысын қабылдамай-ақ, рационалист бола алады. Біріншіден, сенсорлық тәжірибе ақыл-ойдан алатынымызды қамтамасыз ете алмайды. Эмпиристер де интуиция/дедукция тезисін қолдайды, бірақ рационалистерге қарағанда шектеулі мағынада: бұл тезис сыртқы әлемнен алынған эмпирикалық фактілерге емес, тек біздің санамыздың мазмұнының қатынастарына қатысты. Керісінше, эмпиристер туа біткен білім мен туа біткен ұғымдар туралы тезистерді жоққа шығарады. Бізде белгілі бір тақырып бойынша білім болғандықтан, біздің біліміміз сенсорлық немесе рефлексиялық тәжірибемізден ғана емес, нәтижесінде алынған. Осылайша, тәжірибе біздің идеяларымыздың жалғыз көзі болып табылады. Оның үстіне олар ақыл-ойдың артықшылығы туралы тезистің сәйкес нұсқасын жоққа шығарады. Ақылдың өзі бізге білім бермегендіктен, ол бізге артық білім бермейді. Эмпириктердің ақыл-ойдың қажеттілігі туралы тезисін жоққа шығарудың қажеті жоқ, бірақ олардың көпшілігі жасайды. Дегенмен, эмпиризмнің негізгі сипаттамасы оның келесі мәлімдеменің доменге тән нұсқасын қолдауы болып табылады: Эмпиристік тезис: Бізде тәжірибеден басқа S немесе S тілінде қолданатын концептілер үшін білім көзі жоқ. Түсінікті болу үшін эмпиристік тезис бізде эмпирикалық білім бар дегенді білдірмейді. Бұл білімге, егер мүмкін болса, тәжірибе арқылы ғана қол жеткізуге болатынын білдіреді. Кейбір субъектілер туралы айтқандай, эмпиристер рационалистер тәжірибенің бізге білім бере алмайтынын дәлелдеуде дұрыс деп айтуы мүмкін. Бұл рационалистік сабақтан олар шығаратын қорытынды: біз мүлдем ештеңе білмейміз. Бұл шын мәнінде Юмның себептілік туралы ұстанымы, ол шын мәнінде белгілі емес, бірақ біздің санамыздың ерекше әдетіне байланысты тек шындық деп болжанған. Біз рационализм мен эмпиризмнің негізгі ережелерін олардың әрқайсысы белгілі бір пәндік салаға қатысты болатындай етіп ұсындық. Рационализм мен эмпиризм, сондықтан салыстырмалы түрде, бір-біріне қайшы келмеуі керек. Біз математикада немесе математиканың белгілі бір саласында рационалистер және барлық немесе кейбір физикалық ғылымдарда эмпирик бола аламыз. Рационализм мен эмпиризм бір тақырыпты қамту үшін тұжырымдалған кезде ғана қақтығысады. Содан кейін пікірталас, рационализмге қарсы эмпиризмге қосылады. Философтардың рационалистер де, эмпиристер де болуы мүмкін екендігі философия тарихында жиі қолданылатын жіктеу схемаларына, әсіресе Кантқа дейінгі XVII-XVIII ғасырлардағы жаңа заманның ерте кезеңін сипаттау үшін дәстүрлі түрде қолданылғандарға әсер етеді. Стандартты тәжірибе - бұл кезеңдегі философтарды не рационалистер, не эмпириктер деп топтастыру және бір позицияны ұстанатындар екіншісін ұстанатындарға қарағанда ортақ күн тәртібін бөліседі деп болжау. Сонымен, Декарт, Спиноза және Лейбниц ағылшын эмпириктері Локк, Юм және Ридке қарсы континенттік рационалистер болып табылады. Мұндай жалпы жіктеу схемалары тек өте сақтықпен қабылдануы керек. Жеке философтардың көзқарастары қарапайым классификациядан гөрі әлдеқайда нәзік және күрделі. (Осы мәселе бойынша маңызды талқылаулар үшін Loeb (1981) және Kenny (1986) мақалаларын қараңыз.) Локк туа біткен білімнің немесе Туа біткен концепциялық тезистің кез келген нұсқасы түріндегі рационализмді жоққа шығарады, бірақ соған қарамастан ол біздің біліміміз туралы интуиция/дедукция тезисін қабылдайды. математика мен мораль туралы білімімізге қосымша Құдайдың бар болуы. Декарт пен Локктың біздің идеяларымыздың табиғаты туралы көзқарастары өте ұқсас, дегенмен Декарт олардың көпшілігін туа біткен деп санайды, ал Локк олардың барлығын тәжірибемен байланыстырады. Рационалистік/эмпиристік жіктеу бізді екі жақтағы философтардан гносеологиядан тыс салаларда ортақ зерттеу бағдарламалары болуын күтуге әкеледі. Осылайша, Декарт, Спиноза және Лейбниц ақыл-ой негізіндегі гносеологияны жалпы метафизикалық күн тәртібіне қолдана отырып, әрқайсысы алдыңғылардың күш-жігерін жақсартуға тырысады, ал Локк, Юм және Рейд бұл метафизикалық талаптарды бірте-бірте жоққа шығарады деп қате қарастырылады. әрқайсысы өзінің алдындағылардың күш-жігерін саналы түрде жақсартуға тырысады. Рационалистер мен эмпириктердің арасындағы айырмашылық білімнің мүмкін көздерін сарқылмайтынын да ескерген жөн. Мысалы, біз ақыл-ойдың да, сезімдік тәжірибенің де жемісі емес илаһи аян немесе түсінік арқылы белгілі бір салада білім аламыз деп айтуға болады. Қысқасы, абайсызда қолданылғанда, «рационалистік» және «эмпиризм» белгілері, сондай-ақ осы эссенің тақырыбы болып табылатын «Рационализм эмпиризмге қарсы» деген ұран біздің түсінуімізді алға жылжытудың орнына кедергі келтіруі мүмкін. 2. Шоқан Уәлиханов - XIX ғасырдағы қазақ философиясының көрнекті өкілі. Тарихшы, саяхатшы, аз болса да өте мәнді өмір сүріп, қазақ халқының тарихында ерекше із қалдырды. Оның негізгі еңбектерінің ішінде «Бақсылық туралы», «Сот реформасы туралы», «Даладағы мұсылмандық туралы» деген дүниетанымдық, қоғамдық мәселелерді зерттейтін еңбектері бар. Уәлиханов саяси және құқықтық теорияларды жақсы білді. Оның пікірінше, саясат – бұл билік және оны орнату тәсілдері. Билік мемлекеттің негізгі функциясы, оның құрылымы және іс - әрекетінің мағынасы үстемдік ететін күштерге байланысты. Шоқанның Құлжаға сапары ғылыми ерлікпен барабар. Оның ерлігі мен ғылыми табыстары бүкіл Европа жұршылығының жоғары бағасына ие болған. Шоқанның ғылыми зерттеулерінің негізгі тақыптары халқының тарихы, тұрмысы және адамгершілік мәселелері. Ш.Уәлиханов орыс мәдениеті мен ғылымының қазақ халқының тағдырында маңызды роль атқарғандығына көңіл бөледі. Алдыңғы қатарлы гуманист орыс ғалымдары мен жазушылары халықтың рухани өркендеуіне, өсуіне өз үлесін қосты. Біз оны Шоқанмен байланысты болған адамдардың іс - әрекетінен айқын көреміз. Ш.Уәлиханов ағартушы – ғалым ретінде халықтың білімді және еркін болғандығын армандады. «Тек білім өмірді бағалауға үйретеді, адам өміріне жайлы тұрмыс құруға жағдай жасайды. Халықтың рухани өсіп – жетілуі үшін еркіндік пен білім өте қажет» деп жазды Ш.Уәлиханов. Экономикалық және саяси реформалар халықтың дәстүрі мен қажеттіліктеріне сүйенуі керек. Қоғамды саяси реформалардың көмегімен өзгертуге болады деп ойлады. Бірақ XIX ғасырдың 60 жылдарында патша өкімет іске асырған саяси – экономикалық реформалар Шоқанның идеалына сай келмеді. «Сот реформалары туралы хат» деген еңбегінде Шоқан әлеуметтік – саяси реформаның мәнін ашып көрсетті, қазақ даласында тарихи тамыры терең, халықтың қолдауына ие болған билер сотының қажеттілігін негіздеді. Қазақстанның округтарға бөлініп, оны басқарудың жаңа түрі енгізілгенде қазақтардың басқару жүйесіне қатыстырылуы олардың өмірін жеңілдетеді деп ойлады. Абай Құнанбаевтың философиялық ойлары терең және жан-жақты. Оның шығармашылығындағы дүниетанымдық сұрақтар құдай мен табиғаттың, құдай мен адамның, жан мен тәннің, өлім мен өмірдің арасындағы қатынастар мәселесі болып табылады. Абайдың пікірінше, құдай - әлемнің алғашқы себебі немесе түпнегізі. Құдай әлемді жаратты, сонан соң ол оның дамуына араласпайды, яғни әлем өзіндік заңдарына сүйеніп дамиды. Құдай адамды да жаратты. Бірақ ол күнделікті ісіне араласпайды. Адамның белсенділігін көрсете отырып, Абай құдай адамды ақылды немесе ақымақ, мейірімді немесе қатал, бай немесе кедей еткен жоқ. Бәрі адамның өзіне, оның ақылына және қоршаған ортасына байланысты. Абай дүниетанымының өзегі, күре тамыры – адам. Адам Абай үшін оның организмін, іс - әрекетінің мақсатын және үйлесімділігін, талап – тілегі мен қызығушылығын зерттегенде физиологиялық – психологиялық нысан, ал таным процесінің мәнін түсіндіргенде – философиялық нысан, жақсылық пен жамандықтың мағынасын алып, «Адам бол» этикалық принципін негіздеген уақытта этикалық нысан болып табылады. Таным, Абайдың пікірінше, - адам тіршілігінің маңызды мақсаты, адам жанының бірден – бір қажеттілігі. Табиғат пен қоғам ұдайы өзгерісте, дамуда. Қоғам дегеніміз – ұрпақтың үнемі ауысып отыруы. «Адам бол» деген Абай принципінің мәні адамды, оның ролін жоғары бағалауында. Ойшылдың пікірінше, әр адам еңбекқор, әділетті және гуманды, адал, мейірімді болуы керек. «Әсемпаз болма әрнеге Өнерпаз болсаң, арқалаң. Сен де бір кірпіш дүниеге Кетігін тап та, бар қалан», - деп жазды Абай. Қазақ философиясының көрнекті өкілі – Шәкәрім Құдайбердиев. Ол арнайы философиялық трактат «Үш анықты» жазған. Өзінің рухани ұстаздары Шоқан, Абай, Ыбырайға қарағанда грек, европа философиясының тарихын тереңірек біліп, оған баға беріп, өзіндік ой қорытты. Шәкәрім өте білімді адам. Ол Батыс пен Шығыстың мәдениетін жетік білген. «Үш анықта» белгілі, белгісіз көптеген ғалымдардың аттары келтірілген. Бұл ғалымның іздену аясының кеңдігін дәлелдейді. Шәкәрім философия тарихында маңызды екі бағыт, екі түрлі дүниетанымдық ұстаным бар екенін дұрыс түсінген. Мұның өзі үлкен жетістік. «Тіршілік туралы адам арасында көптен бері айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар. Бірі, дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке тіпті, ұқсаматын бір түрлі өмір бар. Сондықтан жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Мұны ақырет - өлгеннен соңғы өмір жолы дейді. Енді бірі, бұл әлемдегі барлық нәрсенің бәрі өздігінен жаралып жатыр, оны былай қылайын деп жаратқан иесі жоқ, һәм өлген соң тірілетін жан жоқ дейді»1 – деп жазды Шәкәрім «Үш анықта». Ғалым идеализм, материализм демесе де соларды анықтап отырғаны түсінікті. Осы екі ұстанымды түсіндіре отырып, ақыр аяғында Шәкәрім өзінідік концепция ұсынады. Оның пікірінше, бірінші ақиқатты жаратушы мен жанның мәңгілігін мойындайтын сенім, яғни діни ақиқат құрайды. Екінші ақиқат – сезімдік қабылдаулар мен рационалдық ойлауға сүйенетін ғылыми ақиқат. Үшінші ақиқат – бұл жан ақиқаты, оның субстанциалдық негізі - ұждан. Адам жақсы өмір сүру үшін таза еңбекке, ұждан ақылға, шын жүрекке сүйенуі тиіс. 3. жүктеу/скачать 26,61 Kb. Достарыңызбен бөлісу: