Уфимского научного центра российской академии наук совет молодых ученых иэи унц ран этносы и культуры

ФЕДЕРАЛЬНОЕ ГОСУДАРСТВЕННОЕ БЮДЖЕТНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ НАУКИ 
ИНСТИТУТ ЭТНОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ им. Р.Г. КУЗЕЕВА 
УФИМСКОГО НАУЧНОГО ЦЕНТРА РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК 
СОВЕТ МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ ИЭИ УНЦ РАН 
 
 
 
 
 
 
 
ЭТНОСЫ И КУЛЬТУРЫ 
УРАЛО - ПОВОЛЖЬЯ: 
ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ 
 
 
 
Материалы Юбилейной X Всероссийской научно-практической 
 
конференции молодых ученых 
г. Уфа, 28 октября 2016 г. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Уфа 2016 

УДК 39 
ББК 63.5(2) 
Э 91 
Печатается по решению  
Ученого совета Института этнологических исследований им. Р.Г. Кузеева 
Уфимского научного центра Российской академии наук 
Протокол № 10 от 27.10.2016 г. 
 
 
 
Совет молодых ученых: 
З.Р. Хабибуллина, А.И. Халиулина, З.Ф. Хасанова 
 
Ответственный редактор: 
 А.Т. Ахатов  
 
 
 
 
Этносы  и  культуры  Урало-Поволжья:  история  и  современность: 
материалы  Юбилейной  X  Всероссийской  научно-практической  конференции 
молодых ученых. – Уфа: ИЭИ УНЦ РАН, 2016. – 266 с. – ISBN 978-5-94524-170-1 
 
В  сборник  вошли  доклады  и  выступления  участников  Юбилейной  X 
Всероссийской  научно-практической  конференции  молодых  ученых  «Этносы  и 
культуры  Урало-Поволжья:  история  и  современность».  Издание  содержит 
новейшие  результаты  полевых  исследований  и  научных  обобщений  археологов, 
этнографов, религиоведов, историков и музееведов из Астаны, Санкт-Петербурга, 
Уфы,  Екатеринбурга,  Сургута,  Казани,  Ростова-на-Дону,  Оренбурга,  Самары, 
Кирова, Ижевска, Перми, Челябинска и Сибая. 
 Статьи печатаются в авторской редакции. 
 
Издание 
осуществлено 
при 
финансовой 
поддержке 
Российского 
гуманитарного научного фонда (РГНФ) проект № 16-01-14036. 
 
ISBN 978-5-94524-170-1 
 
 
                                         © Коллектив авторов, 2016 
© Институт этнологических исследований  
им. Р.Г. Кузеева УНЦ РАН, 2016 
Р.А. Абдулхаликов, С.С. Алексеенко, А.Г. Баимов, И.И. Бахшиев, Э.Н. Батыршина,
 Э.В. Камалеев, А.Г. Колонских, Т.М. Надыршин, А.Т. Тузбеков,  
3
УДК 069 
Абдрахманова Л.Н. 
Абдрахманов Р.Р. 
г. Уфа 
 
ЛИТЕРАТУРНЫЕ МУЗЕИ НА СТРАНИЦАХ БАШКИРСКОЙ ЭНЦИКЛОПЕДИИ 
 
Аннотация:  Литературные  музеи  –  научно-исследовательские  и  научно-просветительские 
учреждения, осуществляющие собирание, хранение, экспонирование и пропаганду материалов о писателях 
или  об  историко-литературном  процессе  в  целом.  В  данной  статье  сделана  попытка  систематизации 
информации о литературных музеях РБ, представленных на страницах Башкирской энциклопедии. 
Ключевые слова: литературные музеи, Башкирская энциклопедия, экспозиция, систематизация. 
 
Annotation: Literary Museum is a research and educational institution,which is responsible for collecting 
storing, exhibiting and promoting materials about the writers or about the historical and literary process in General. 
An attempt of systematization of information about the Museum to make the emblem of the Republic of literature 
data In the article on which the presentation of the Bashkir page encyclopedia. 
Key word: literature Museum, the Bashkir encyclopedia, exposition, systematization. 
 
Литературные  музеи  –  научно-исследовательские  и  научно-просветительские 
учреждения,  осуществляющие  собирание,  хранение,  экспонирование  и  пропаганду 
материалов  о  писателях  или  об  историко-литературном  процессе  в  целом
1
.  Музейные 
собрания  включают  рукописи,  книги,  документы,  фото-,  кино-  и  фономатериалы, 
произведения изобразительного искусства (живопись, графику, скульптуру), предметы быта, 
мебель  и  систематизируются  по  видам  материалов.  Экспонатами  литературных  музеев 
являются: а) разные виды рукописей писателя издания его сочинений, корректуры, критика и 
рецензии,  газетные  и  журнальные  статьи,  официальные  документы  (например,  цензурные 
запрещения),  цитаты  из  переписки,  воспоминания  современников  и  другой  рукописный  и 
печатный  материал;  б)  иконография  писателей,  портреты  их  друзей  и  врагов,  карикатуры, 
плакаты, иллюстрации к текстам, сценические воспроизведения, виды местностей, связанных 
с  творчеством  писателя,  и  иной  изобразительный  материал;  в)  вещевой  материал, 
характеризующий в бытовом отношении социальную принадлежность писателя
2
.  
Первоначально  коллекции  литературных  музеев  комплектовались  по  принципу 
прямой  соотнесенности  материалов  с  личностью  и  творчеством  писателя.  Расширение 
задач литературных музеев, подготовка историко-литературных экспозиций потребовали 
привлечения исторических и типологических материалов, дающих возможность показать 
литературу  в  историческом  и  историко-культурном  контексте.  При  этом  литературные 
памятники  (рукописи, книга)  остаются  ведущими  в  коллекции.  Основными  принципами 
создания экспозиции являются историзм, научность, образность 
Современные  литературные  музеи  действуют  и  как  научно-исследовательские 
учреждения,  собирая  сведения  и  предметы,  подготавливая  экспозиции,  связанные  с 
жизнью и творчеством писателей и поэтов; литературные музеи организуют лекционную 
работу, музыкальные и литературные вечера, устраивают встречи посетителей с видными 
деятелями  литературы  и  искусства;  занимаются  изданием  специальной  музейной 
литературы; функционируют как библиотеки. 
По характеру деятельности литературные музеи делятся на несколько видов: 
1. 
Историко-литературные  собирают  и  анализируют  материалы,  раскрывающие 
развитие литературы в историческом аспекте, и занимаются теорией литературы. 
                                                           
1
 
Словари и энциклопедии на Академике [Электронный ресурс] URL: http://dic.academic.ru 
/dic.nsf/bse/
104017/Литературные (дата обращения 24.09.2016) 
2
 
Там  же.  URL:  http://dic.academic.ru  /dic.nsf/enc_literature/3201/Музеи  (дата  обращения 
24.09.2016)
 
3

4
2. Литературно-мемориальные музеи включают в себя мемориальные комплексы – 
строения,  квартиры,  усадьбы,  личные  вещи  писателей,  а  также  рукописи,  автографы, 
документы,  прижизненные  издания  –  и  литературную  экспозицию,  рассказывающую  о 
жизненном и творческом пути писателя. 
3. Музеи литературных героев. 
4. Комплексные музеи, посвященные одновременно литературе и искусству. 
Башкортостан является родиной многих писателей, поэтому неудивительно, что в 
республике  имеются  музеи,  посвященные  их  жизни  и  творчеству.  Всего  в  регионе 
насчитывается более 20-ти музеев такого профиля. Самым крупным литературным музеем 
является  Национальный  литературный  музей  Республики  Башкортостан.  Он  был  создан 
для  системного,  комплексного  изучения  и  сохранения  литературных  памятников, 
освещения  различных  этапов  многовекового  литературного  процесса  в  Башкортостане, 
для ознакомления широких слоев населения с длительным путем становления и развития 
башкирской литературы и литературы народов Республики Башкортостан. 
В  энциклопедических  изданиях  музеи  занимают  значительное  место.  В  России 
издана  Российская  музейная  энциклопедия
1
,  интернет-версия  этого  издания
2
.  В  ней 
сделана попытка создать целостную картину музейного мира России. Содержит статьи о 
музеях,  музейных  деятелях,  информацию  о  теории  и  истории  музеев,  о  процессе 
историко-культурного изучения страны. 
В  Башкортостане  единственным  изданием,  где  собрана  информация  о  музеях 
республики,  является  7-томная  Башкирская  энциклопедия.  Многотомник  предназначен 
для широкого круга читателей и включает в себя разнообразный свод знаний по региону. 
Статьи  в  нем  указаны  в  алфавитном  порядке,  в  том  числе  и  о  литературных  музеях.  В 
каждой статье дается информация о полном названии музея и его времени создания, месте 
нахождения,  краткая  историческая  справка,  приводятся  данные  о  фондах,  количестве 
залов  и  т.д.  Они  составляются  по  заранее  разработанной  схеме,  согласно  методическим 
указаниям  издательства.  Все  статьи  сопровождаются  иллюстрациями,  которые  знакомят 
читателей с внешним видом зданий, фрагментами экспозиций, изображениями отдельных 
наиболее ценных экспонатов. Информацию о литературных музеях Башкортостана можно 
получить  из  персональных  статей,  например,  Акмулла  Мифтахетдин:  «На  родине  поэта 
создан Акмуллы М. музей, на терр. к-рого установлен памятник, его именем назван парк»; 
Бабич Шайхзада: «На родине поэта создан Бабича Ш. музей, имя Б. присвоено ср. школе в 
с.Асяново Дюртюлинского р-на и Баш. гимназии в с.Зилаир Зилаирского р-на»; Биишева 
Зайнаб  Абдулловна:  «В  родной  деревне  открыт  Биишевой  З.  музей»  и  т.д.  В  статьях  о 
населенных  пунктах  также  есть  информация  о  наличии  музея,  например, 
«ИБРАГИМОВО  (Ибраһим),  Юмран,  деревня  в  Кармаскалинском  р-не,  относится  к 
Савалеевскому с/с. … Есть ср. школа, фельдшерско-акушерский пункт, ДК, Уметбаева М. 
музей.»,  «СТАРОСУБХАНГУЛОВО  (Иҫке  Собханғол),  Алакуян  тамагы,  село,  центр 
Бурзянского р‑на. … Есть ПУ, ср. и осн. школы, нач. школа-детсад, дет. школа иск‑в, 2 
детсада, центр. районные б‑ца и библиотека, ДК (4 нар. коллектива худ. самодеят‑сти, в 
т.ч.  “Масим-таш”),  дет.  библиотека,  Сагитова  М.  музей,  мечеть»  и  др.  Информацию  о 
наличии музеев можно найти и в статьях о районах, например, «БУРЗЯНСКИЙ РАЙОН 
… 
В  районе  имеются  ПУ,  …  24  библиотеки,  Сагитова  М.  музей»  и  т.д.  В  данных 
примерах  курсив  указывает,  что  статья  с  данным  названием  имеется  в  Башкирской 
энциклопедии. 
Мир  не  стоит  на  месте,  все  вокруг  находится  в  движении,  меняется.  Создаются 
новые  литературные  музеи,  существующие  меняют  статус.  В  процессе  работы  над 
энциклопедией  постоянно  меняется  словник.  Для  Башкирской  энциклопедии  на 
                                                           
1
 
Российская музейная энциклопедия. В 2 томах. 
Т. 1: А –М.; Т. 2: Н–Я. Москва, 2001.
 
2
 
Интернет-версия  издания:  Российская  музейная  энциклопедия:  [Электронный  ресурс] 
URL: http://www.museum. 
ru/rme/ (дата обращения 26.09.2016) 
4
башкирском  языке,  издаваемой  позже  варианта  на  русском  языке,  сведения  о 
литературных  музеях  обновляются.  Электронный  вариант  Башкирской  энциклопедии 
постоянно актуализируется, пополняется новыми данными. Статьи о литературных музеях 
на  страницах  Башкирской  энциклопедии  позволят  всем  интересующимся  литературой  и 
культурой  Башкортостана  познакомиться  с  ними,  выбрать  наиболее  интересные  для 
посещения экспозиции. 
Статьи  о  литературных  музеях  указаны  в  таблице  в  алфавитном  порядке  с 
указанием места нахождения. 
Таблица 1 
Акмуллы М. музей 
Миякинский район, д. Туксанбаево 
Аксаковский музей 
Дом‑музей С.Т. Аксакова 
Музей семьи Аксаковых 
г. Уфа 
г. Уфа 
Белебеевский район, с. Надеждино 
Бабича Ш. музей 
Дюртюлинский район, с. Асяново 
Биишевой З. музей 
Кугарчинский район, д. Туембетово 
Гарипова Р. музей 
Салаватский район, с. Аркаулово 
Гафури М. дом-музей 
г. Уфа 
Иванова К. дом-музей 
Белебеевский район, с. Слакбаш 
Киекбаева Д. музей 
Гафурийский район, д. Каран-Елга 
Мубарякова А. музей 
Белорецкий район, с. Ассы 
Национальный литературный музей 
г. Уфа 
Сагитова М. музей 
Бурзянский район, с. Старосубхангулово 
Сокороя Г. музей 
Татышлинский район, д. Старо-Чукурово 
Уметбаева М. музей 
Кармаскалинский район, д. Ибрагимово 
Хакимова А. музей 
г. Давлеканово 
Цветаевой М. музей 
Белебеевский район, с. Усень-Ивановское 
 
© 
Абдрахманова Л.Н., 2016  
© Абдрахманов Р.Р., 2016 
 
5
5
башкирском  языке,  издаваемой  позже  варианта  на  русском  языке,  сведения  о 
литературных  музеях  обновляются.  Электронный  вариант  Башкирской  энциклопедии 
постоянно актуализируется, пополняется новыми данными. Статьи о литературных музеях 
на  страницах  Башкирской  энциклопедии  позволят  всем  интересующимся  литературой  и 
культурой  Башкортостана  познакомиться  с  ними,  выбрать  наиболее  интересные  для 
посещения экспозиции. 
Статьи  о  литературных  музеях  указаны  в  таблице  в  алфавитном  порядке  с 
указанием места нахождения. 
Таблица 1 
Акмуллы М. музей 
Миякинский район, д. Туксанбаево 
Аксаковский музей 
Дом‑музей С.Т. Аксакова 
Музей семьи Аксаковых 
г. Уфа 
г. Уфа 
Белебеевский район, с. Надеждино 
 
© 
Абдрахманова Л.Н., 2016  
© Абдрахманов Р.Р., 2016 
 
5
Бабича Ш. музей 
Дюртюлинский район, с. Асяново 
Биишевой З. музей 
Кугарчинский район, д. Туембетово 
Гарипова Р. музей 
Салаватский район, с. Аркаулово 
Гафури М. дом-музей 
г. Уфа 
Иванова К. дом-музей 
Белебеевский район, с. Слакбаш 
Киекбаева Д. музей 
Гафурийский район, д. Каран-Елга 
Мубарякова А. музей 
Белорецкий район, с. Ассы 
Национальный литературный музей 
г. Уфа 
Сагитова М. музей 
Бурзянский район, с. Старосубхангулово 
Сокороя Г. музей 
Татышлинский район, д. Старо-Чукурово 
Уметбаева М. музей 
Кармаскалинский район, д. Ибрагимово 
Хакимова А. музей 
г. Давлеканово 
Цветаевой М. музей 
Белебеевский район, с. Усень-Ивановское 

6
УДК 092 
Абдулхаликов Р.А. 
г. Уфа 
 
МОРДОВСКОЕ НАСЕЛЕНИЕ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН  
ПО ДАННЫМ ПЕРЕПИСЕЙ НАСЕЛЕНИЯ 2002 И 2010 ГГ. 
 
Аннотация:  В  статье  анализируются  численность  мордовского  населения  в  Республике 
Башкортостан по данным переписи населения за 2002 и 2010 гг. 
Ключевые слова: мордва, мокша, эрзя, сокращение мордовского населения, перепись населения. 
 
Annotation: The article analyzes the number of Mordovian population in the Republic of Bashkortostan on 
 
Мордва  относится  к  финно-угорским  народам  России.  Особым  интересом  для 
этнографии  можно  считать  неоднородность  этого  народа.  Мордва  состоит  из  двух 
субэтносов,  говорящих  на  разных  языках  и  имеющих  этнокультурные  и 
антропологические особенности: мокша и эрзя
1
.  
Мордва в Башкортостане представлена в основном эрзей, мокша проживает лишь в 
нескольких  населенных  пунктах

. 
Мордва  на  территории  современного  Башкортостана 
появились  в  XVII  в.,  но  основное  количество  их  поселений  возникло  в  XVIII  столетии. 
Они были основаны заволжской мордвой из Пензенской, Нижегородской, Тамбовской и 
Симбирской  губерний.  Основной  причиной  переселения  стала  нехватка  земли. 
Переселение в XVIII в. не закончилось и продолжилось в XIX и XX вв
2
. 
В таблице № 1 указана численность мордовского населения в Башкирской АССР за 
1989  г.,  и  в  Республике  Башкортостан  за  2002  и  2010  гг.  Судя  по  этим  данным, 
наблюдается тенденция к сокращению мордовского населения
3
.  
Таблица № 1 
Год переписи 
Численность мордвы, человек 
1989 
31923 
2002 
26020 
2010 
20300 
Четко  прослеживаемую  тенденцию  к  сокращению  мордовского  населения  в 
Республике Башкортостан наглядно демонстрирует также таблица № 2
4
.  
Перепись  населения  также  демонстрирует  разделение  мордовского  населения  по 
полу и на городское и сельское население. В 2002 г. в Башкортостане проживало 26020 
человек  мордвы  (муж.  –  11983,  жен.  –  14037),  из  которых  16201  человек  (муж.  –  7399, 
жен.  –  8802)  проживало  в  городе,  а  в  сельской  местности  –  9819  человек  (муж.  –  4584, 
жен. – 5235). И лишь 17078 человек владели мордовским языком
5
. 
                                                           
1
 
Щербаков А.С. Мордва // Народы Башкортостана: Энциклопедия. Уфа, 2014. С. 187. 

 
Деревни Кузьминовка и Булякай Федоровского района Республики Башкортостан. 
2
 
Садиков  Р.Р.  Мордва  Башкортостана:  традиции  и  современность  //  Современные 
этнополитические и этносоциальные процессы в России: модель Республики Башкортостан. Уфа, 
2004. С. 276. 
3
 
Щербаков А.С. Указ. соч. С. 187–189. 
4
 
Составлено по: Национальный состав населения Республики Башкортостан (по данным 
Всероссийской переписи населения 2002 года). Статистический сборник. Башкортостанстат. Уфа, 
2006; 
Национальный  состав  и  владение  языками,  гражданство  населения  Республики 
Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года: статистический сборник. 
В 2 ч. Ч. 1. Уфа, 2013. 
5
 Национальный состав населения... С. 13, 59. 
6
Уже  в  2010  г.  в  Башкортостане  проживало  20300  человек  (муж.  –  9382,  жен.  – 
10918), 
из  которых  11937  человек  проживало  в  городе  (муж.  –  5492,  жен.  –  6445),  а  в 
сельской  местности  –  8363  человека  (муж.  –  3890,  жен.  –  4473).  Владеет  мордовским 
языком 10389 человек
1
.  
Как видно по таблице, мордва наиболее многочисленно проживает в Белебеевском, 
Бижбулякском,  Дуванском,  Ермекеевском,  Кармаскалинском,  Стрелитамакском, 
Уфимском,  Федоровском  и  Чишминском  районах,  в  таких  городах  и  пгт  как  Уфа, 
Октябрьский, Салават, Стерлитамак, Белебей и Приютово. 
Сокращение  количества  мордвы  может  быть  связано  с  тем,  что  за  XX–XXI  вв. 
увеличилось количество браков представителей мордовского этноса с другими народами, 
в  большей  степени  с  русскими.  Это  возможно  стало  одной  из  причин  сокращения 
мордовского  населения  по  переписям  населения  последних  лет
2
. 
Также  значительна  в 
этом  процессе  роль  ассимилятивных  процессов:  многие  представители  мордовского 
этноса отдают предпочтение русской идентичности. 
Таблица № 2 
Наименование 
районов, городов и сел 
Численность мордовского населения, человек 
2002 
г. 
2010 
г. 
г. Уфа  
3975 
2729 
г. Агидель 
36 
21 
г. Кумертау 
507 
344 
г. Нефтекамск 
159 
105 
г. Октябрьский 
1069 
818 
г. Салават 
1260 
1198 
г. Сибай 
139 
82 
г. Стерлитамак 
4964 
4091 
г. Межгорье 
62 
48 
г. Баймак 
17 
11 
г. Белебей 
1649 
581 
пгт. Приютово 
– 
858 
г. Белорецк 
105 
53 
г. Бирск 
17 
17 
г. Благовещенск 
46 
43 
г. Давлеканово 
258 
192 
г. Ишимбай 
254 
143 
г. Мелеуз 
339 
254 
г. Туймазы 
331 
119 
г. Учалы 
41 
30 
пгт Чишмы 
– 
210 
Альшеевский район 
159 
97 
Аургазинский район 
458 
375 
Баймакский район 
45 
47 
Бакалинский район 
166 
131 
Белебеевский район 
164 
1666 
(в т.ч. г. Белебей ) 
Бижбулякский район 
1202 
934 
Благовещенский район 
25 
61 
(в т.ч. г. Благовещенск) 
 
 
                                                           
1
 Национальный состав и владение языками… С.15, 61. 
2
 
Мурзабулатов М.В. Мордва // Народы Башкортостана: историко-этнографические очерки. 
Уфа, 2002.  С. 332–333.  
7
7
Уже  в  2010  г.  в  Башкортостане  проживало  20300  человек  (муж.  –  9382,  жен.  – 
10918), 
из  которых  11937  человек  проживало  в  городе  (муж.  –  5492,  жен.  –  6445),  а  в 
сельской  местности  –  8363  человека  (муж.  –  3890,  жен.  –  4473).  Владеет  мордовским 
языком 10389 человек
1
.  
Как видно по таблице, мордва наиболее многочисленно проживает в Белебеевском, 
Бижбулякском,  Дуванском,  Ермекеевском,  Кармаскалинском,  Стрелитамакском, 
Уфимском,  Федоровском  и  Чишминском  районах,  в  таких  городах  и  пгт  как  Уфа, 
Октябрьский, Салават, Стерлитамак, Белебей и Приютово. 
Сокращение  количества  мордвы  может  быть  связано  с  тем,  что  за  XX–XXI  вв. 
увеличилось количество браков представителей мордовского этноса с другими народами, 
в  большей  степени  с  русскими.  Это  возможно  стало  одной  из  причин  сокращения 
мордовского  населения  по  переписям  населения  последних  лет
2
. 
Также  значительна  в 
этом  процессе  роль  ассимилятивных  процессов:  многие  представители  мордовского 
этноса отдают предпочтение русской идентичности. 
Таблица № 2 
Наименование 
районов, городов и сел 
Численность мордовского населения, человек 
2002 
г. 
2010 
г. 
г. Уфа  
3975 
2729 
г. Агидель 
36 
21 
г. Кумертау 
507 
344 
г. Нефтекамск 
159 
105 
г. Октябрьский 
1069 
818 
г. Салават 
1260 
1198 
г. Сибай 
139 
82 
г. Стерлитамак 
4964 
4091 
г. Межгорье 
62 
48 
г. Баймак 
17 
11 
г. Белебей 
1649 
581 
пгт. Приютово 
– 
858 
г. Белорецк 
105 
53 
г. Бирск 
17 
17 
г. Благовещенск 
46 
43 
г. Давлеканово 
258 
192 
г. Ишимбай 
254 
143 
г. Мелеуз 
339 
254 
г. Туймазы 
331 
119 
г. Учалы 
41 
30 
пгт Чишмы 
– 
210 
Альшеевский район 
159 
97 
Аургазинский район 
458 
375 
Баймакский район 
45 
47 
Бакалинский район 
166 
131 
Белебеевский район 
164 
1666 
(в т.ч. г. Белебей ) 
Бижбулякский район 
1202 
934 
Благовещенский район 
25 
61 
(в т.ч. г. Благовещенск) 
 
 
                                                           
1
 Национальный состав и владение языками… С.15, 61. 
2
 
Мурзабулатов М.В. Мордва // Народы Башкортостана: историко-этнографические очерки. 
Уфа, 2002.  С. 332–333.  
7
the census in 2002 and 2010. 
Key word: mordvinians, moksha, erzya, mordovian population reduction, population census. 

8
Таблица № 2 (продолжение) 
Наименование районов, 
городов и сел 
Численность населения, человек 
2002 
г. 
2010 
г. 
Дуванский район 
526 
478 
Ермекеевский район 
687 
575 
Иглинский район 
393 
110 
Ишимбайский район 
21 
163 
Кармаскалинский район 
586 
481 
Кугарчинский район 
460 
170 
Куюргазинский район 
89 
58 
Мелеузовский район 
158 
376 (
в т.ч. г. Мелеуз) 
Стерлибашевский район 
68 
43 
Стерлитамакский район 
962 
803 
Туймазинский район 
88 
277 
(в т.ч. г. Туймазы) 
Уфимский район 
594 
520 
Федоровский район 
2 332 
1924 
Чишминский район 
980 
779 
 
 
© Абдулхаликов Р.А., 2016 
 
8
УДК: 39:398.3 (045) 
Абишева Ж.Р. 
г. Астана 
 
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ МҰРАСЫ 
 
Аннотация: Статья посвящена исследованию вопроса основного жилища тюркских народов – юрте. На 
основе  анализа  материалов  этнографических  источников  автор  рассматривает  юрту  как  священное  имущество 
казахов. Значение юрты огромно. Ч. Валиханов отметил, что XII–XIII вв. название государств Алтын Орда (Золотая 
Орла), Ак Орда (Белая Орда), Кок Орда (Синяя Орда) были связаны с юртой. Автор анализирует структуру юрты. 
Юрта является средством воспитания и познания окружающего мира, своего народа. 
Ключевые слова: юрта, войлок, дерево, деревянная решетка, купол, тростниковые циновки, сборка, 
разборка, решетный стенок (кереге). 
 
Annotation:  Article  is  devoted  to  research  of  a  question  of  the  main  dwelling  of  the  Turkic  people  –  a 
yurta.  The  author  on  the  basis  of  the  analysis  of  materials  of  ethnographic  sources  considers  a  yurta  as  sacred 
property of Kazakhs. Value of a yurta is hugely. Ch. Valikhanov noted that the XII–XIII centuries the name of the 
states the Altyn Orda (Gold Orda), Ak Orda (White Orda), Kok Orda (Blue Orda) were connected with a yurta. The 
author analyzes structure of a yurta. The yurta is an educational tool and knowledge of world around, the people. 
Keywords:  nomad's  tent,  thick  felt,  tree,  wooden  grate,  dome,  reed  mats,  assembling,  sorting  out,  sieve 
walls (kerege). 
 
Аты – алаш, керегесі – ағаш, киіз туырлықты, ағаш уықты қазақтың сан мыңдаған 
жылдарғы  төл  баспанасы  бүгінде  мұражайдың  төрінен  ғана  емес,  қазақи  болмысы 
сақталған ауылдарда да жиі кездеседі. Киіз үй – тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі 
елдердің тұрақ-мекені. Солай бола тұрса да, оны қастерлеп ұстап, ғасырдан ғасырға мəн-
маңызын өзгертпей жеткізген қазақ халқы екенін мақтанышпен айтуға болады.  
Шығу тарихы біздің заманымызға дейінгі бір мың жылдықта пайда болған киіз үйді 
қазақ  халқы  қасиетті,  киелі  шаңырақ  деп  қастерлейді.  Себебі  киіз  үй  көшпелі  өмір  салтын 
ұстанған қазақтың тұрағы, баспанасы, еншісі, мүлкі деп бағаланды. Киіз үйден номадтардың 
аспан  əлеміне,  есептеу  жүйесіне  ептілігі,  экономикалық  біліктілігі,  мəдениет  пен  өнердегі 
талғамы байқалады. Киіз үй қазақтың өз өміріндегі ұстанар салты мен дəстүрінің де таңбасы, 
белгісі. Оның дүниетанымының,  сан ғасырлық мəдениетінің жарқын  айғағы.  Өйткені қазақ 
халқының салт-дəстүрінің көпшілігі осы киіз үйге байланысты. 
Киіз  үй  өте  үлкен  тақырып.  Ол  қазақ  қолөнерінің  жиынтығы  іспетті.  Көрнекті 
ғалым,  этнограф  Ақселеу  Сейдімбек  айтқандай  «Киіз  үйдің  сықырлауығынан  бастап 
шаңырағына дейінгі əрбір бөлшегі өз алдына оқшау өнер туындысы бола тұра, сол мың 
сан бөлшек бір-бірімен үйлескен шақта шегіне жеткен, əбден аяқталған өнер туындысын 
құраған. Киіз үй көшпенділер үшін табиғаттай сұлу, кеңістіктей үйлесімді шағын əлем»
1
. 
Шындығында кереге, уық, шаңырақ, есік, киіз жабдықтары туырлық, үзік, түңілік, 
ши түрлері, басқұр, желбау, басқа да түрлі баулар, түскиіз, кілем, сырмақ, текемет, алаша, 
оның ішіне қойылатын заттар, төсек, жүкаяқ, сандық, көрпе жастық, ыдыс аяқ т.б. киіз үй 
маңына топтасқан. Қолөнер туындыларын алысқа бармай-ақ киіз үйден табуға болады. 
Қазақтың  ұлттық  сəулет  ескерткіштерін  көптеген  зерттеу  жүргізген  Т.Басенов 
салынған  күмбездерді  «қазақ  халқы  өнерінің  кішігірім  мұражайы»  деп  баға  берсе,  С. 
Назарбекұлы  «Қазақтың  киіз  үйі»
2
 
атты  еңбегінде  «жақсы  жасақталған  киіз  үй,  қазақ 
халқының толық қанды мұражайы» деп бағалады. Киіз үй туралы академик Ə. Марғұлан 
«Қазақтың  халықтық  қолөнері»  атты  үш  томдық  еңбегінде,  этнограф-ғалым  Х. 
Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнері», С. Қасимановтың «Қазақ халқының қолөнері» 
С.  Назарбекұлының  «Қазақтың  киіз  үйі»,  ғалым  А.  Сейдімбектің  «Кіші  əлем»  т.с.с. 
еңбектерде қазақ киіз үйі туралы жазылды.  
                                                           
1
 
Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Астана, 2002. 331 б. 
2
 
Назарбекұлы C. Қазақтың киіз үйі. Астана, 2005. 
9
9
УДК: 39:398.3 (045) 
Абишева Ж.Р. 
г. Астана 
 
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ МҰРАСЫ 
 
Аннотация: Статья посвящена исследованию вопроса основного жилища тюркских народов – юрте. На 
основе  анализа  материалов  этнографических  источников  автор  рассматривает  юрту  как  священное  имущество 
казахов. Значение юрты огромно. Ч. Валиханов отметил, что XII–XIII вв. название государств Алтын Орда (Золотая 
Орла), Ак Орда (Белая Орда), Кок Орда (Синяя Орда) были связаны с юртой. Автор анализирует структуру юрты. 
Юрта является средством воспитания и познания окружающего мира, своего народа. 
Ключевые слова: юрта, войлок, дерево, деревянная решетка, купол, тростниковые циновки, сборка, 
разборка, решетный стенок (кереге). 
 
Annotation:  Article  is  devoted  to  research  of  a  question  of  the  main  dwelling  of  the  Turkic  people  –  a 
yurta.  The  author  on  the  basis  of  the  analysis  of  materials  of  ethnographic  sources  considers  a  yurta  as  sacred 
property of Kazakhs. Value of a yurta is hugely. Ch. Valikhanov noted that the XII–XIII centuries the name of the 
states the Altyn Orda (Gold Orda), Ak Orda (White Orda), Kok Orda (Blue Orda) were connected with a yurta. The 
author analyzes structure of a yurta. The yurta is an educational tool and knowledge of world around, the people. 
Keywords:  nomad's  tent,  thick  felt,  tree,  wooden  grate,  dome,  reed  mats,  assembling,  sorting  out,  sieve 
walls (kerege). 
 
Аты – алаш, керегесі – ағаш, киіз туырлықты, ағаш уықты қазақтың сан мыңдаған 
жылдарғы  төл  баспанасы  бүгінде  мұражайдың  төрінен  ғана  емес,  қазақи  болмысы 
сақталған ауылдарда да жиі кездеседі. Киіз үй – тек қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі 
елдердің тұрақ-мекені. Солай бола тұрса да, оны қастерлеп ұстап, ғасырдан ғасырға мəн-
маңызын өзгертпей жеткізген қазақ халқы екенін мақтанышпен айтуға болады.  
Шығу тарихы біздің заманымызға дейінгі бір мың жылдықта пайда болған киіз үйді 
қазақ  халқы  қасиетті,  киелі  шаңырақ  деп  қастерлейді.  Себебі  киіз  үй  көшпелі  өмір  салтын 
ұстанған қазақтың тұрағы, баспанасы, еншісі, мүлкі деп бағаланды. Киіз үйден номадтардың 
аспан  əлеміне,  есептеу  жүйесіне  ептілігі,  экономикалық  біліктілігі,  мəдениет  пен  өнердегі 
талғамы байқалады. Киіз үй қазақтың өз өміріндегі ұстанар салты мен дəстүрінің де таңбасы, 
белгісі. Оның дүниетанымының,  сан ғасырлық мəдениетінің жарқын  айғағы.  Өйткені қазақ 
халқының салт-дəстүрінің көпшілігі осы киіз үйге байланысты. 
Киіз  үй  өте  үлкен  тақырып.  Ол  қазақ  қолөнерінің  жиынтығы  іспетті.  Көрнекті 
ғалым,  этнограф  Ақселеу  Сейдімбек  айтқандай  «Киіз  үйдің  сықырлауығынан  бастап 
шаңырағына дейінгі əрбір бөлшегі өз алдына оқшау өнер туындысы бола тұра, сол мың 
сан бөлшек бір-бірімен үйлескен шақта шегіне жеткен, əбден аяқталған өнер туындысын 
құраған. Киіз үй көшпенділер үшін табиғаттай сұлу, кеңістіктей үйлесімді шағын əлем»
1
. 
Шындығында кереге, уық, шаңырақ, есік, киіз жабдықтары туырлық, үзік, түңілік, 
ши түрлері, басқұр, желбау, басқа да түрлі баулар, түскиіз, кілем, сырмақ, текемет, алаша, 
оның ішіне қойылатын заттар, төсек, жүкаяқ, сандық, көрпе жастық, ыдыс аяқ т.б. киіз үй 
маңына топтасқан. Қолөнер туындыларын алысқа бармай-ақ киіз үйден табуға болады. 
Қазақтың  ұлттық  сəулет  ескерткіштерін  көптеген  зерттеу  жүргізген  Т.Басенов 
салынған  күмбездерді  «қазақ  халқы  өнерінің  кішігірім  мұражайы»  деп  баға  берсе,  С. 
Назарбекұлы  «Қазақтың  киіз  үйі»
2
 
атты  еңбегінде  «жақсы  жасақталған  киіз  үй,  қазақ 
халқының толық қанды мұражайы» деп бағалады. Киіз үй туралы академик Ə. Марғұлан 
«Қазақтың  халықтық  қолөнері»  атты  үш  томдық  еңбегінде,  этнограф-ғалым  Х. 
Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнері», С. Қасимановтың «Қазақ халқының қолөнері» 
С.  Назарбекұлының  «Қазақтың  киіз  үйі»,  ғалым  А.  Сейдімбектің  «Кіші  əлем»  т.с.с. 
еңбектерде қазақ киіз үйі туралы жазылды.  
                                                           
1
 
Сейдімбек А. Қазақтың күй өнері. Астана, 2002. 331 б. 
2
 
Назарбекұлы C. Қазақтың киіз үйі. Астана, 2005. 
9

10
Киіз  үй,  ең  алдымен,  оның  иесінің  байлығын,  тұрмыс  жайын  білдіреді.  Оның  үш 
қанаттан бастап он екі, он сегіз, отыз қанатқа дейін жететін түрлері болған. Мысалы, қара үй 
(үш қанат), қоңыр үй (4 қанат), боз үй (5 қанат), ақ үй (6 қанат), ақ ала орда (8 қанат), ақ 
орда (12 қанат), ақ  шаңқан (18 қанат), алтын үзік (24 қанат), алтын орда (30 қанат) деп 
аталатын  түрлері  бар
1
. 
Киіз  үйлер  өзінің  мəдени-тұрмыстық,  шаруашылық  жағдайына 
байланысты да үш түрге: 1) жаздыгүні тұруға арналған, 2) мереке-жиын кезінде қонақ күтіп 
алатын  жəне  3)  жорық  кезінде  тігілетін  киіз  үй  болып  бөлінеді.  Жолаушылар  мен 
жорықшылардың тігетін үйлерін абылайша, ақ қос, қос, қаңқа, (арбаның үстіне тігілетін үй), 
жарық үй деп атаған. Сондай-ақ құрым киізден, қамыстан, шиден киіз үй тектес үйшіктер 
мен  күркелер  салынатын  болған.  Бұлар,  көбіне,  қақыра  немесе  қалқа  деп  аталады  да, 
жаугершілікте, майдан шебінде далада, жауын-шашыннан қорғану үшін тігілетін болған.  
Киіз  үй  тал  ағаш,  қырда  өсетің  ши,  мал  жүнінен  басқа  ештеңе  керек  етпеген. 
Талдан кереге, уық, шаңырақ, есік, босаға, маңдайша, жүннен туырлық, текемет, түңлік, 
киіз  есік,  басқұр,  кілем  т.б.  мүлік  жасаған.  Тоқылған  шимен  керегені  қоршаған.  Үстін 
туырлықпен  жапқан,  шаңырақты  түңлікпен  басқан.  Киіз  үйдің  негізгі  қаңқасы  –  кереге, 
уық,  сықырлауық,  шаңырақ  –  киіз  үйдің  сүйегі  деп  аталады.  Олар  бір-бірімен  бау-
басқұрлармен  біріктіріліп  таңылады.  Оның  сыртынан  ши  тұтылады  да,  киіз  əбзелдер 
(туырлық,  үзік,  түндік,  киіз  есік)  жабылады.  Бұлардың  əрқайсысының  өз  орны  бар: 
туырлық керегеден уықтың ортасына дейін, үзік кереге басынан шаңыраққа дейін, түндік 
шаңырақты, ал киіз есік сықырлауықты жауып тұрады. Бау-басқұрлар киіз үйдің сүйегін 
ұстастырып қана қоймай, сыртқы киіздерін де бастырып тұру мақсатында қолданылады.  
Киіз  үйдің  сыртқы  əбзелдері  күн  сəулесі  мен  тамшы  өткізбеген,  жылу  сақтаған. 
Оларды жасау қазақтың киіз басу, өрнек жасау өнерін тереңдете түскен. Бұл əбзелдерді ақ 
тоқтының  жүнінен  басылып,  пісірілген  шаңқан  ақ  киізден  пішкен,  тіпті  кейде  киіздің 
түсін ағарта түсу үшін бор да қосатын болған. Оюлап пішілген ақ киізді өрнекті жіппен 
жиектеген  немесе  мақпал  мен  шұғадан  ою  бастырған.  Ал  киіз  үйдің  бау-басқұрлары 
əшекей  өрнекпен  көмкеріліп,  түрлі-түсті  жіппен  тоқылатын  болған.  Киіз  үйдің  іші  4 
бөлімге бөлінеді:  
1.
Төр.  Мұнда  жүк  жиналады,  қонақтар  орналасады.  Бұл  киіз  үйдің  жоғары  əрі 
сыйлы орны.  
2. 
Сол  жақ  (кіргенде оң жақ)  – үй иесінің отыратын жəне жататын орны. Босаға 
жақта азық-түлік, ыдыс-аяқтар тұрады. Оны шимен жауып қояды.  
3. 
Оң  жақта  (кіргенде  сол  жақ)  балалар  орналасады.  Босаға  жаққа  қарай  ер-
тұрмандар, киімдер ілінеді. 
4. 
От орны қасиетті орын болып саналады. Мұнда от жағылады, қазан асылады.  
Киіз үйдің қазақ өмірі мен əлеуметтік жағдайына үйлесімдігі сондай, оны үлкейтіп, 
кішірейтіп,  тіпті  бір-бірімен  қосып,  екі-үш  бөлмелі  етіп  тігуге  де  болады.  Туырлықтан 
жазда  ыстық,  қыста  суық,  жауында  су  өтпейді.  Қыстан  киіз  үймен  шығатын  қазақтар 
туырлықты  екі  қабат  етіп  жабады.  Үй  іргесін  шөппен  бітеп,  айналасын  қамыспен 
шалылап, қоралайды.  
Киіз үй берік ағаштан (қайыңнан, талдан) жасалады. Оларға құрт түспейді, басқа 
ағаштар сияқты тез шірімейді. Талдың керегеге қажетті жуан, жіңішкесін таңдап алуға да 
болады.  
Үйдің сүйегін үйшілер жасайды. Оны «үй басу» деп атайды. Қажетті ағаштар 6 ай, 
кейде  бір  жылдай  көлеңкеде  кептіріледі.  Мезгілі  жеткен  кезде  үйшілер  бұл  ағаштарды 
қажетінше жонып,  морға, қозға (ыстық қоламтаға) салып балқытып, тезге салып түзетіп 
алады.  Олар  үй  сүйегіне  лайықталған  ағаштарды  жонып,  түзетіп  шауып,  қырнап 
болғаннан кейін, оны тағы да морға салып, кереге, уыққа, күлдіреуішке лайықтап қалыпқа 
салып, белгілі бір үлгі, жобаға келтіреді де, оны құрастыра бастайды
2
 . 
                                                           
1
 
Қазақ ССР қысқаша энциклопедиясы. Алматы, 1984. Т. 1. 182 б. 
2
 
Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының тұрмысы мен мəдениеті. Алматы, 2006. 19 б. 
10
Кереге  киіз  үйдің  негізін  құрайды.  «Керегең  кең  болсын»  деген  тілек  осыдан 
шыққан.  Себебі  үйдің  берік  болуы,  кеңдігі  осы  керегеге  байланысты  болған.  Керегеге 
арналып кесіліп, тезге салып иген, ішкі жағын бірнеше сызықты, бояу, сырмен кейде бас-
аяғын  күміспен  күптеген  ағаштарды  тор  көзден  көктеп  құрастыру  арқылы  жасалады. 
Оның  əрбір  бөлек  қабырғаларын  қанат  деп  атайды.  Қанатқа  көктелетін  жеке-жеке 
ағаштарды  кереге  деп,  қоспаларында  болатын  қысқа  керегелерді  сағанақ  деп  атайды. 
Керегелер  торкөз,  желкөз  деп  бөлінеді.  Торкөзді  керегенің  ағаштары  жиі  көктеледі, 
көздері  тар,  көбінесе  20–22  басты  болып  келеді.  Желкөз  сирек  көктеліп,  көздері  кең, 
көбінесе  бастары  1721  болып  келеді.  Керегелер  тез  керіліп  жазылады,  тез  жиырылып 
жиналады жəне жайған кезде жарты шеңбер жасап дөңгелене қалады.  
Керегенің  басы  мен  шаңырақтың  ортасын  тұтастырып  тұратын  ұзын  ағаш 
шыбықтарды уық деп атайды. Уық деген сөз үй оқ (үйдің оғы) деген сөздерден алынған. 
Оның  кереге  жақ  басын  уықтың  иіні  дейді.  Ол  əнтек  доғалана  бүгіліп  барып,  шаңырақ 
жағы түзуленіп келеді. Осы шаңырақ жағын уықтың қары дейді. Шаңыраққа сұғылысатын 
ұшы  төрт  қырлы  сүйір  болып  келеді,  оны  қалам  немесе  уықтың  қаламы  дейді.  Үйдегі 
керегенің басы нешеу болса, сонша уық керек
1
.  
Киіз үйде есік екеу болады: ішкі есік – сықырлауық – ағаштан жасалады, екіншісі 
– 
киіз есік – киізден жасалады, ол сықырлауықтың сыртынан жабылады. Киіз есік ашық 
күндері  маңдайшаға  дейін  шиыршықталып  жиналып  қойылады,  жай  күндері  күн  түспес 
үшін, оның бір жағы бақан арқылы ашық тұрады.  
Ағаш  есік  маңдайша,  екі  босаға,  табалдырық  жəне  екі  жарма  есіктен  құралып, 
керегеге бекітіледі. Керегелер бір-біріне таңғыш құр арқылы жалғасады. Кереге бастары 
арқылы тартылатын бас арқан маңдайшаның екі жағына мықтап байланады. Үйдің барлық 
ауырлығын  ұстайтын,  беріктігін  сақтайтын  бас  арқан.  Сəндік  үшін  бас  арқан  тұсынан 
жəне кереге басы туырлықты қажамас үшін басқұр жүргізіледі.  
Шаңырақ – киіз үйдің қасиетті, киелі мүлкі. Қазақтың көптеген жақсы сөздері осыған 
байланысты айтылады. Шаңырақ «үй, отбасы» деген мағынаны да білдіреді. Шаңырақ – киіз 
үйдің төбесі. Мұны керегенің қанат саны мен басына қарай мөлшерлеп, қайыңнан иіп немесе 
бірнеше иіндіні қималастырыпшеңбер бейнелес етіп жасайды да, өн бойынан уық шанышатын 
төрт  бұрышты  тесіктер  қашайды.  Оны  шаңырақтың  көзі  немесе  қаламдығы  дейді.  Көздер 
керегенің  басына  үш-үштен,  кейде  төрт-төрттен  айқастырған  бүгулі  шыбықтар  бар.  Оны 
күлдіреуіш дейді. Олар жапқан түндік киізді көтеріп тұрады. Күлдіреуіштердің екі жақ басы 
шаңыраққа  қашалады.  Шаңыраққа  қашалар  тұсында  оларды  тізіп  бекіткен  тағы  үш  не  төрт 
қысқа  көлденең  таяқшалар  болады.  Оны  кепілдік  дейді.  Шаңырақтың  шеңбері  қырланып, 
иректеліп кейде күміс білезіктермен əсемделеді. Шаңырақта желбау деп аталатын ою-өрнекті, 
төрт шашақты бау болады. Ол желді күні шаңырақты бастыруға, көшкенде байлауға аса қажет. 
Жай күндері үйге əсемдік, көрік беріп тұрады.  
Маңдайша  –  екі  босағаның  үстіңгі  жағынан  бекітіп  тұратын  əшекейлі  көлденең 
ағаш.  Маңдайшаның  үстіңгі  қырында  бес,  алты  уық  тұратын  ұялар  болады.  Кейде 
маңдайшаға сықырлауық қиюласатын ыра (ырып жасаған шұңқыр ернеу) қашалады.  
Киіз үй есігініңи екі жақтау ағашын таяныш дейді. Ол маңдайша, табалдырықтан 
бөлек, жеке-жеке жасалып, екі басы табалдырық пен маңдайшаға сұғылып бекітіледі.  
Табалдырық  (табан  тұрық,  яки  табан  ілдірік)  –  екі  таяныштың  аяғын  көлденең 
бекітіп  тұратын  ағаш.  Табалдырық  пен  маңдайшаның  екеуінде  екі  тобыршық  бар,  ол 
сықырлауықтың жабық тұруын қамтамасыз етеді. Бұлардың ішінде шаңырақ, табалдырық, 
маңдайша қайыннан, ал басқалары тал, қара мойыл, терек сияқты ағаштардан жасалады. 
Кйіз үй үлкенді-кішілі көлемі мен керегесінің санына қарай жоғарыда атап өткендей үш, 
төрт қанат, бес қанат, алты қанат, сегіз қанат, он екі қанат, он сегіз қанат болып бөлінеді. 
Кереге  қанаттың  саны  көбейген  сайын  оның  уығы  да  ұзарып,  уыққа  уық  қосылып, 
шаңырағы ауқымдана береді. 
                                                           
1
 
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1995. 111 б. 
11
11
Кереге  киіз  үйдің  негізін  құрайды.  «Керегең  кең  болсын»  деген  тілек  осыдан 
шыққан.  Себебі  үйдің  берік  болуы,  кеңдігі  осы  керегеге  байланысты  болған.  Керегеге 
арналып кесіліп, тезге салып иген, ішкі жағын бірнеше сызықты, бояу, сырмен кейде бас-
аяғын  күміспен  күптеген  ағаштарды  тор  көзден  көктеп  құрастыру  арқылы  жасалады. 
Оның  əрбір  бөлек  қабырғаларын  қанат  деп  атайды.  Қанатқа  көктелетін  жеке-жеке 
ағаштарды  кереге  деп,  қоспаларында  болатын  қысқа  керегелерді  сағанақ  деп  атайды. 
Керегелер  торкөз,  желкөз  деп  бөлінеді.  Торкөзді  керегенің  ағаштары  жиі  көктеледі, 
көздері  тар,  көбінесе  20–22  басты  болып  келеді.  Желкөз  сирек  көктеліп,  көздері  кең, 
көбінесе  бастары  1721  болып  келеді.  Керегелер  тез  керіліп  жазылады,  тез  жиырылып 
жиналады жəне жайған кезде жарты шеңбер жасап дөңгелене қалады.  
Керегенің  басы  мен  шаңырақтың  ортасын  тұтастырып  тұратын  ұзын  ағаш 
шыбықтарды уық деп атайды. Уық деген сөз үй оқ (үйдің оғы) деген сөздерден алынған. 
Оның  кереге  жақ  басын  уықтың  иіні  дейді.  Ол  əнтек  доғалана  бүгіліп  барып,  шаңырақ 
жағы түзуленіп келеді. Осы шаңырақ жағын уықтың қары дейді. Шаңыраққа сұғылысатын 
ұшы  төрт  қырлы  сүйір  болып  келеді,  оны  қалам  немесе  уықтың  қаламы  дейді.  Үйдегі 
керегенің басы нешеу болса, сонша уық керек
1
.  
Киіз үйде есік екеу болады: ішкі есік – сықырлауық – ағаштан жасалады, екіншісі 
– 
киіз есік – киізден жасалады, ол сықырлауықтың сыртынан жабылады. Киіз есік ашық 
күндері  маңдайшаға  дейін  шиыршықталып  жиналып  қойылады,  жай  күндері  күн  түспес 
үшін, оның бір жағы бақан арқылы ашық тұрады.  
Ағаш  есік  маңдайша,  екі  босаға,  табалдырық  жəне  екі  жарма  есіктен  құралып, 
керегеге бекітіледі. Керегелер бір-біріне таңғыш құр арқылы жалғасады. Кереге бастары 
арқылы тартылатын бас арқан маңдайшаның екі жағына мықтап байланады. Үйдің барлық 
ауырлығын  ұстайтын,  беріктігін  сақтайтын  бас  арқан.  Сəндік  үшін  бас  арқан  тұсынан 
жəне кереге басы туырлықты қажамас үшін басқұр жүргізіледі.  
Шаңырақ – киіз үйдің қасиетті, киелі мүлкі. Қазақтың көптеген жақсы сөздері осыған 
байланысты айтылады. Шаңырақ «үй, отбасы» деген мағынаны да білдіреді. Шаңырақ – киіз 
үйдің төбесі. Мұны керегенің қанат саны мен басына қарай мөлшерлеп, қайыңнан иіп немесе 
бірнеше иіндіні қималастырыпшеңбер бейнелес етіп жасайды да, өн бойынан уық шанышатын 
төрт  бұрышты  тесіктер  қашайды.  Оны  шаңырақтың  көзі  немесе  қаламдығы  дейді.  Көздер 
керегенің  басына  үш-үштен,  кейде  төрт-төрттен  айқастырған  бүгулі  шыбықтар  бар.  Оны 
күлдіреуіш дейді. Олар жапқан түндік киізді көтеріп тұрады. Күлдіреуіштердің екі жақ басы 
шаңыраққа  қашалады.  Шаңыраққа  қашалар  тұсында  оларды  тізіп  бекіткен  тағы  үш  не  төрт 
қысқа  көлденең  таяқшалар  болады.  Оны  кепілдік  дейді.  Шаңырақтың  шеңбері  қырланып, 
иректеліп кейде күміс білезіктермен əсемделеді. Шаңырақта желбау деп аталатын ою-өрнекті, 
төрт шашақты бау болады. Ол желді күні шаңырақты бастыруға, көшкенде байлауға аса қажет. 
Жай күндері үйге əсемдік, көрік беріп тұрады.  
Маңдайша  –  екі  босағаның  үстіңгі  жағынан  бекітіп  тұратын  əшекейлі  көлденең 
ағаш.  Маңдайшаның  үстіңгі  қырында  бес,  алты  уық  тұратын  ұялар  болады.  Кейде 
маңдайшаға сықырлауық қиюласатын ыра (ырып жасаған шұңқыр ернеу) қашалады.  
Киіз үй есігініңи екі жақтау ағашын таяныш дейді. Ол маңдайша, табалдырықтан 
бөлек, жеке-жеке жасалып, екі басы табалдырық пен маңдайшаға сұғылып бекітіледі.  
Табалдырық  (табан  тұрық,  яки  табан  ілдірік)  –  екі  таяныштың  аяғын  көлденең 
бекітіп  тұратын  ағаш.  Табалдырық  пен  маңдайшаның  екеуінде  екі  тобыршық  бар,  ол 
сықырлауықтың жабық тұруын қамтамасыз етеді. Бұлардың ішінде шаңырақ, табалдырық, 
маңдайша қайыннан, ал басқалары тал, қара мойыл, терек сияқты ағаштардан жасалады. 
Кйіз үй үлкенді-кішілі көлемі мен керегесінің санына қарай жоғарыда атап өткендей үш, 
төрт қанат, бес қанат, алты қанат, сегіз қанат, он екі қанат, он сегіз қанат болып бөлінеді. 
Кереге  қанаттың  саны  көбейген  сайын  оның  уығы  да  ұзарып,  уыққа  уық  қосылып, 
шаңырағы ауқымдана береді. 
                                                           
1
 
Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. Алматы, 1995. 111 б. 
11

12
Кереге  ағаштары  жуан  болса  керегесі,  сүйекті  дейді  де,  жіңішке  болса,  сүйегі 
нашар,  каккеншек  кереге  деп  атайды.  Керегенің  ең  шеткі  басы  сыңар  келіп,  ол  келесі 
керегенің  сыңарымен  айқасады.  Сыңар  баста  бүлдірге,  оған  байланған  таңғыш  болады. 
Кереге қоспаларының жоғары жəне төменгі жағында кейбір бас ағаштар өзгелерден шолақ 
тұрады, оны да сағанақ дейді.  
Киіз үйдің бір бөлшегі – ши. Оны жүнмен орап, кілем, текемет түсіндей оюлармен 
безендіріп  тоқиды.  Оны  шым  ши,  ораусыз  шиді  ақ  ши  дейді.  Ақ  шиді  оралмай,  құр  өзі 
тоқылатын  болғандықтан  көбінесе  киіз  басуға,  өре  жаюға,  сүзгіге,  мал  сойғанда  еттің 
астына  салуға,  сырғауыл  салынған  үйдің  төбесіне  жабуға  ұстайды.  Ал  шым  шиді  киіз 
үйге, ас-су, ыдыс-аяқ тұратын жерге қоршау етеді. Кейде оны түскиіз орнына да ұстайды 
1
. 
Ши кереге мен туырлықтың екі ортасына келеді. Оның əсемдікке əрі жылылыққа əсері 
мол.  Сондай-ақ  ши  тұрғанда  сырттан  құрт-құмырсқа,  кесіртке,  жылан  тағы  басқа 
жəндіктер  кіре  алмайды.  Үйдің  қаңқасы  киізбен  жабылып,  бау-басқұрмен  бекітетін 
болған.  Əрбір  үй  бір  бақан,  бір  сырық  ұстаған.  Бақан  туырлықты  реттеу  үшін,  сырық 
дауылдарда желдің соққан жағына қарсы, шаңыраққа тіреп, үйді дауылдан сақтаған.  
Үйдің ағаш бөліктерімен қатар, оларды жабуға арналған киіз бөліктерін жасау өз 
алдына  бір  өнер.  Қазақтар  киіз  басуды  жете  меңгерген  халықтардың  бірі.  Киіз  басу 
жұмысында  қазақтардың  шеберлігі  жоғары  дəрежеде  болатынына  зерттеушілердің  көзі 
жеткен.  И.Я.Словцов  бұл  туралы  «қазақтар  киізді  тамаша  тапқырлықпен  өте  тез  жəне 
сапалы  етіп  басады.  Бұл  жөнінде  орыстың  киіз  басушылары  олармен  жарысқа  түсе 
алмайды»
2
 
деп жазған.  
Үйді жабуға арналған киіз бөліктері – қойдың, қозының күзем жүнінен жасалады. 
Қозы  қырқылудың  алдында  суға  тоғытылады,  қой  тоғытылмай  қырқылады.Себебі,  қозы 
туғаннан  кейін  бұның  алдында  суға  тоғытылмағандықтан  оның  жүні  сауыс,  кір  болып 
тазалау  күрделі  болады.  Сондықтан  ол  тоғытылады.  Ал  қой  жүні  бірнеше  рет 
тоғытылғандықтан  қозыға  қарағанда  тазалауға  жеңіл.  Үзік,  туырлық,  түндік  жасау  үшін 
негізінен  ақ  жəне  қызыл  қой  жүні  пайдаланылады.  Шидің  үстіне  алдымен  қызыл  жүнді 
салып,  оның  үстіне  ақ  жүнді  тартады.  Сонда  басылған  жүннің  бір  жағы  ақ,  бір  жағы 
қызғылтым  болады.  Үй  тіккенде  қызыл  жағы  іш  жағына,  ақ  жағы  сыртына  қаратып 
жабылады.  Өйткені,  ақ  үй  көрініске  жақсы,  үйдің  сырты  тез  кірлемейді.  Ал  үйдің 
ортасына от жаққандықтан тез кірлемеу үшін, кір көтеретіндіктен қызғылт болғаны жөн.  
Халық ұғымында киіз үйді құрастыру «тігу», қайта бөлшектеу «жығу деп аталады. 
Тігу  үшін  алдымен  керегелерді  бір-біріне  қосып,  оның  екі  жағын  есік  босағасына 
таңғыштар арқылы бекітеді. Есік шығыс жаққа қаратылады. Кереге  басын бас арқанмен 
орай  тартып,  маңдайшаның  екі  жақ  басына  мықтап  байлайды.  Үйдің  берік  тұруы,  оның 
салмағы осы бас арқанға түседі. Содан соң бақан арқылы шаңырақ көтеріліп, оның жан-
жағынан  уық  шаншылады.  Қазақ  салтында  шаңырақты  еркек  адам  көтереді.  Уық  тегіс 
шаншылып біткеннен кейін, ірге киіз жабылады. Оның биіктігі жарты метрдей, онымен үй 
айнала орала жабылып, түсіп кетпес үшін əр жерінен керегеге байланады. Ірге киіз желді 
күні шаң, топырақтан, қыста суықтан қорғайды. Осыдан кейін туырлық жабылады да, ол 
туырлық  бау  (құр)  арқылы  уықтан  асып,  қарсы  керегеге  байланады.  Үй  көлеміне  қарай 
туырлық 3, 4 бөлік болуы мүмкін. Туырлық екі босаға жақтан бастап жабылып, ол да үзік 
бау  арқылы  белдеуге  байланады.  Ең  соңында  түндік  жабылады.  Киіз  үйді  жығу  тігу 
əдісіне  керісінше,  яғни  түндікті  сыпырудан  басталып,  соңы  керегелерді  жинап  алумен 
аяқталады. Киіз үйді  тігуге не жығуға  екі адам жеткілікті. Кереге тұрғызылып дөңгелек 
пайда болғанда ер кісі бақанмен шаңырақты көтереді. Əйелі уықтарын қадайды. Сыртын 
туырлықтармен жабады. Небəрі 40-45 минут шамасында үйді тігеді не жығады.  
Ал енді киіз үйдің жасауларына жеке-жеке тоқталып өтейік.  
Адалбақан – киім ілуге арналған ашалы, ою-өрнекті ағаш. 
                                                           
1
 
Қасиманов С. Указ. соч., 95–96 бб. 
2
 
Сейдімбек А. 
Указ. соч., 
71 б. 
12
Асадал – ыдыс-аяқ қоятын жəшік.  
Əбдіре – зат, киім, бұйым салып қоятын үлкен сандықтың қарапайым түрі. 
Сандық – зат салатын оюлы, сырты темірмен қапталған үй мүлкі. 
Сандыққап – көшкенде қажалмас үшін киізден жасалған жұмсақ қаптама. 
Қобдиша – сандықтың кішкене түрі. 
Жүкаяқ – сандық астына тұратын оюлы төрт аяқты ағаш. 
Кебеже – өрнектеліп жасалған жəшіктің бір түрі. 
Төсекағаш – керует. 
Шабадан  –  ішіне  көрпе,  жастық,  киім,  бұйым  салатын  қалың  матадан,  киізден 
оюлап жасалған мүлік. 
Кілем – жүннен тоқылатын бұйым. 
Түскиіз – тоқылған, жүннен басылған немесе матадан кестеленген керегеге ілетін 
кілемше. 
Текемет – түрлі түсті, ою-өрнекті түр салып, киізден басылатын төсеніш. 
Алаша – өрмекпен тоқылып, қосылатын кілемше. 
Шымылдық – ерлі-зайыптылардың жатарда тұсына ұстайтын, ақ матадан тігілген перде.  
Көрпе – ішіне жүн, мақта салып, матадан тігілген жамылғы. 
Сырмақ – киізден сырып жасалатын тұскиіз немесе төсеніш. 
Тулақ – босаға жаққа төселетін мал терісі. 
Мамық – құс жүнінен жасалған жатын төсеніш. 
Жүк – сандық үстіне жиналған төсек-орын. 
Жүкжапқыш – жүк үстіне жабатын кестелі жапқыш. 
Қорытындылай  келе  айтарымыз,  киіз  үйлер  көші-қонға  қолайлы  көшпелі 
қазақтардың негізгі тұрғын үй-жайы болатын. Оны жасаудағы халықтың шеберлігі, өнер 
тапқыштығы,  геометриялық  дəлдігі,  физикалық  қарапайым  мықтылығы,  эстетикалық 
сұлулығы, санитарлық тазалығы, көшіп-қонуға ыңғайлығы данышпандық шешуін тапқан 
құбылыс. Байтақ кең далада қысылып-қымтырылмай өскен халық бүкіл əлемнің қасиетін 
сездіріп  тұратын  шаңырақты  айрықша  қастерледі.  Атадан  балаға  мұра  болып  қалған 
қасиетті  қара  шаңыраққа  ие  болудың  өзі  үлкен  абырой.  Шаңырақ  –  қазақ  арманының, 
мақсат-мүддесінің  бір  шоқтығы.  Демек  тəуелсіз  Қазақстан  шаңырағының  биік  те  еңселі 
болуы ұлт тұтастығының айқын бір көрінісі. 
 
© Абишева Ж.Р., 2016  
 
 
 
 
13
13
Асадал – ыдыс-аяқ қоятын жəшік.  
Əбдіре – зат, киім, бұйым салып қоятын үлкен сандықтың қарапайым түрі. 
Сандық – зат салатын оюлы, сырты темірмен қапталған үй мүлкі. 
Сандыққап – көшкенде қажалмас үшін киізден жасалған жұмсақ қаптама. 
Қобдиша – сандықтың кішкене түрі. 
Жүкаяқ – сандық астына тұратын оюлы төрт аяқты ағаш. 
Кебеже – өрнектеліп жасалған жəшіктің бір түрі. 
Төсекағаш – керует. 
Шабадан  –  ішіне  көрпе,  жастық,  киім,  бұйым  салатын  қалың  матадан,  киізден 
оюлап жасалған мүлік. 
Кілем – жүннен тоқылатын бұйым. 
Түскиіз – тоқылған, жүннен басылған немесе матадан кестеленген керегеге ілетін 
кілемше. 
Текемет – түрлі түсті, ою-өрнекті түр салып, киізден басылатын төсеніш. 
Алаша – өрмекпен тоқылып, қосылатын кілемше. 
Шымылдық – ерлі-зайыптылардың жатарда тұсына ұстайтын, ақ матадан тігілген перде.  
Көрпе – ішіне жүн, мақта салып, матадан тігілген жамылғы. 
Сырмақ – киізден сырып жасалатын тұскиіз немесе төсеніш. 
Тулақ – босаға жаққа төселетін мал терісі. 
Мамық – құс жүнінен жасалған жатын төсеніш. 
Жүк – сандық үстіне жиналған төсек-орын. 
Жүкжапқыш – жүк үстіне жабатын кестелі жапқыш. 
Қорытындылай  келе  айтарымыз,  киіз  үйлер  көші-қонға  қолайлы  көшпелі 
қазақтардың негізгі тұрғын үй-жайы болатын. Оны жасаудағы халықтың шеберлігі, өнер 
тапқыштығы,  геометриялық  дəлдігі,  физикалық  қарапайым  мықтылығы,  эстетикалық 
сұлулығы, санитарлық тазалығы, көшіп-қонуға ыңғайлығы данышпандық шешуін тапқан 
құбылыс. Байтақ кең далада қысылып-қымтырылмай өскен халық бүкіл əлемнің қасиетін 
сездіріп  тұратын  шаңырақты  айрықша  қастерледі.  Атадан  балаға  мұра  болып  қалған 
қасиетті  қара  шаңыраққа  ие  болудың  өзі  үлкен  абырой.  Шаңырақ  –  қазақ  арманының, 
мақсат-мүддесінің  бір  шоқтығы.  Демек  тəуелсіз  Қазақстан  шаңырағының  биік  те  еңселі 
болуы ұлт тұтастығының айқын бір көрінісі. 
 
© Абишева Ж.Р., 2016  
 
 
 
 
13

14
УДК 930.253 
Авдашкин А.А. 
г. Челябинск 
 
ЕВРЕИ НА УРАЛЕ: К ВОПРОСУ ИСТОЧНИКОВОЙ БАЗЫ ИССЛЕДОВАНИЯ 
(НА АРХИВНЫХ МАТЕРИАЛАХ) 
 
Аннотация: В представленной статье предпринята попытка систематизации и описания источников 
из  центральных  и  уральских  архивов,  которые  могут  лечь  в  основу  комплексного  исторического 
исследования истории евреев Урала в XIX–XX вв.  
Оренбург, история Урала.  
 
Annotation: In the present paper attempts to systematize and describe the sources of the central and Ural archives, 
which could form the basis for a comprehensive historical study of the history of Jews in the Urals XIX-XX centuries. 
Key words: Jews in Russia, Jewish communities of the Urals, Ekaterinburg, Perm, Chelyabinsk, Ural history. 
 
В результате четырех разделов Польши в Российской империи появилось значительное 
число жителей иудейского вероисповедания. Несмотря на формирование и закрепление такой 
ограничительной практики как  черта  оседлости, еврейские купцы и ремесленники  не только 
часто посещали губернии, расположенные в глубине страны, но и проживали в них. Легальное 
же  появление  иудеев  в  Оренбургском  крае  связано  с  распространением  на  них  рекрутской 
повинности в 1827 г. В результате к середине XIX в. еврейские общины появлялись и начали 
развиваться во многих городах Урала и Поволжья.  
Автором  предпринята  попытка  систематизации  и  описания  известных  на  данный 
момент  фондов  центральных  и  уральских  архивов,  отражающих  заявленную  тему.  К 
сожалению,  формат  статьи  не  позволил  включить  в  обзор  многие  интересные  архивные 
материалы. 
Фонды  Государственных  архивов  Свердловской  и  Пермской  областей  (ГАСО  и 
ГАПО)  помогают  характеризовать  положение  данной  этноконфессиональной  группы  на 
Урале  в  середине  XIX  –  начале  XX  вв.  Документы  горной  администрации  Уральского 
горного  управления  (ГАСО.  Ф.  24.  Оп.  32),  главной конторы Екатеринбургских  горных 
заводов (Ф. 25. Оп. 1), канцелярии главного начальника Уральских горных заводов (Ф. 43. 
Оп.  2)  способны  прояснить  особенности  правового  положения  евреев  на  уральских 
горных  заводах
1
.  Значительное  внимание  уделено  соблюдению  секретного  указа 
Александра I от 19 декабря 1824 г. В нем евреям запрещалось проживание в местностях, 
подконтрольных  горной  администрации.  Здесь  содержится  отчетная  документация  о 
службе евреев на горных заводах, о крещениях и духовной жизни.  
Проследить  изменение  численности  и  гендерное  соотношение  у  евреев 
Екатеринбурга позволяют рапорты Екатеринбургской городской полиции (Ф–35. Оп. 1). В 
этих документах можно выявить информацию о религиозных общинах евреев, служивших 
в составе горнозаводских батальонов в середине XIX в.
2
  
Высок потенциал архивных дел Екатеринбургского окружного суда (Ф–11. Оп. 5). 
Они  отражают  обстоятельства  отказа  евреев  исповедовать  православие  и  правовые 
проблемы,  связанные  с  этим.  В  материалах  дел  есть  копии  законодательных  актов  по 
этому  вопросу,  содержатся  ссылки  на  похожие  прецеденты  из  российской  судебной 
практики, приведены детальные сведения об обвиняемых и т.п.
3
 
                                                 
1
 
Государственный архив Свердловской области (далее ГАСО). Ф. 24. Оп. 32. Д. 4560. Л. 
1–
1 об., 3, 8–9; Ф. 25. Оп. 1. Д. 2257. Л. 1–23; Ф. 43. Оп. 2. Д. 1386. Л. 1–7 об; Д. 1518. Л. 2 об. 
(
Подстрочник содержит лишь примерный перечень дел и листов в них, на которых можно найти 
информацию по заявленной теме).  
2
 
Там же. Ф. 35. Оп. 1. Д. 563. Л. 75, 90. 
14
Большую  пользу  в  исследовании  перехода  евреев  в  православие  могут  принести 
материалы  Екатеринбургской  духовной  консистории  (Ф–6.  Оп.  4).  Этим  ведомством 
регулировались  вопросы  принятия  евреями  православия,  сюда  поступали  прошения лиц 
иудейского вероисповедания и др.
1
 
Сведения  по  поднятой  проблеме  за  1840–1850-е  гг.  включает  военная 
документация.  Это  книги  приказов  линейного  Оренбургского батальона №  8, 
подчиненного  горной  администрации  (Ф–122.  Оп.  1).  Здесь  содержится  информация  о 
численности евреев в батальоне, заключении и расторжении ими браков, смерти, аспектах 
религиозной  жизни и  т.д
2
.  Однако  в  силу  «канцеляризма»  свойственного  этой  группе 
источников многие сюжеты подверглись искажению или не нашли полного отражения.