Қ ұ р ы л т а й ш ы : Казақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

24 Жетісу қырғыны тақырыпты // Бірлік туы. – 1917. – 11 қазан.
26 ҚРОММ. 9-қ., 1-т., 68-іс.
27 ҚРОММ. 9-қ., 1-т., 90-іс.
28 Жетису уалаяти қазақлари // Йолдыз. – 1917. – 21 июль. 
29 Түркістан аймағы қазақ-қырғыздарының жалпы жиналысы // Бірлік туы. – 1917. – 20 август.
31 Ташкент мұсылмандарының демонстрациясы // Бірлік туы. – 1917. – 20 август.
32 Топчибашеа А. «В основание форм государства мусульмане кладут лозунг самоопределение 
народов» // Гасырлар авазы – Эхо веков. – 1999. – №1/2. С. 78-81.
33 Ассигнование Временного правительства пострадавшим в Семиречье // Туркестанские ведо-
мости. – 1917. – 17 октября.
34 ҚРОММ. 9-қ., 1-т., 28-іс.   
Резюме 
В данной статье описывается переселение казахов в Китай в 1916 г.,  анализируются обстоятель-
ства их  проживания в Восточном Туркестане, а также раскрываются основные причины возвращения 
казахов после февральской революции 1917 г. 
Summary 
In this article the author describes the migration of Kazakhs to China in 1916, analyzes the circumstances 
of their habitation in the East Turkestan, and also reveals the main reasons of Kazakh returning after February 
revolution of 1917. 
56

ТАРИХ ТЕОРИЯСЫ
ТЕОРИЯ ИСТОРИИ
THEORY OF HISTORY 
УДК 130.1
Э.Ж. КАНИМЕТОВ 
проректор Кыргызского государственного университета им. И. Арабаева, 
канд. филос. н.
ОНТОЛОГИЯ ТРАДИЦИЙ ЭТНИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ
КАК ПЕРСПЕКТИВА РАЗВИТИЯ ЭТНО-ИСТОРИЧЕСКОЙ НАУКИ
Аннотация
Статья посвящена философскому осмыслению онтологии традиций этнической культуры. В ней 
подчеркивается, что существенные социальные преобразования  и  изменения в  этнической  культуре 
еще не получили своего глубокого адекватного осмысления. В исследовании проблемы учитывается 
инновации современной социо-гуманитарной науки. 
Ключевые слова: традиция, этническая культура, этноисторическая наука, онтология
Состояние некоторой растерянности в теоретическом осмыслении происходящих перемен в жизни 
кыргызского и казахского общества и громадный разброс мнений при их оценках в сфере общественного 
сознания – неоспоримый факт. Существенные социальные преобразования и изменения в этнической 
культуре еще не получили своего адекватного осмысления в наших странах. Одно из следствий – отрыв 
общих социально-философских и историко-культурологических концепций от реалий жизни. Это вполне 
естественно: непонимание общих проблем глобального масштаба приводит к непониманию собствен-
ных локальных проблем и – главное – перспектив развития кыргызского общества в условиях, когда 
прямолинейная социальная перспектива движения к «светлому будущему» утратила притягательность, 
а социальные стратегии советского общества, так или иначе построенные на ней, потеряли смысл. 
С тем большей настоятельностью встают проблемы теоретического и социально-философского 
осмысления и понимания собственных реалий, от решения которых, так или иначе, зависит планируе-
мое будущее общества. Примерно об этом, но другими словами, писал А.Тойнби: «чтобы понять часть 
мы должны, прежде всего, сосредоточивать внимание на целом, потому что целое есть поле исследова-
ния, умопостигаемое само по себе» [1]. 
В  связи  этим,  следует  отметить,  что  в  науке,  прежде  всего  в  науке  западных  стран,  с  учетом 
происходящих в мире изменений произошел сдвиг в сторону реального усложнения исследования не 
только постиндустриальных обществ, но и так называемых «традиционных», в связи с их включением 
в орбиту общемировых процессов. Если для классической социо-гуманитарной науки было характерно 
изучение «традиционных» обществ в изоляции, теперь наблюдается постепенный переход к изучению 
их во взаимодействии с этим расширяющимся миром. 
К тому же, практически все доктринальные подходы к описанию трансформационных процессов до-
перестроечного периода в своей основе содержали не научные подходы, а идеологические предпочте-
ния, востребованные политической практикой противостоящих друг другу социально-экономических 
систем.
В  современных  условиях  тенденции  изучения  социокультурных  аспектов  социальных  систем 
изменились. Этому предшествовал целый ряд изменений в социальной реальности всех уровней орга-
низации социальных отношений. Прежде всего речь может идти о процессе реального изменения со-
отношения макроструктур, которые выступают источником и потребителем изменений общественного 
сознания.
Этому  во  многом  способствовали  изменения  парадигм  научного  исследования,  что  проявились, 
прежде всего, в естествознании. Появились гипотезы, которые позволяют создать новую информацион-
57

ную матрицу для обществоведения. Среди них важное место занимает открытие концепции самооргани-
зующихся диссипативных систем и новых подходов к описанию строения и функционирования Вселен-
ной [2].
Во многом поэтому, наиболее острая дискуссия обнаруживается на стыке общетеоретических, фи-
лософских и методологических оснований и положений концепции модернизации в ее классическом ва-
рианте. Именно в этом направлении степень изученности может квалифицироваться как недостаточная. 
Таковы, на наш взгляд, политические, идеологические и научные факторы, которые определили 
качественный сдвиг в общественных науках. 
Очевидно, что современный этап исследования проблемы требует концептуализации феномена со-
циокультурной модернизации кыргызского общества и, при подтверждении ее основных положений, 
создания общей теории традиционного общества и модернизации теперь уже с учетом современных 
реалий модернизационного процесса в регионе Центральной Азии.
Феномен «традиционных» обществ и, в частности, традиции как таковой, а также традиционные фор-
мы социальной и частной жизни, внутренний смысл, скрытый в этих формах, по мнению многих авто-
ров на эту тему, составляют противовес профаническому прогрессизму, революционному негативизмо-
му и наступающему социокультурному кризису. 
С  другой  стороны,  интерес  к  проблеме  традиции,  этническим  культурным  наследиям  в  период 
позднего социализма подспудно мотивировался нараставшим социокультурным вакуумом, закономер-
ным в обществе, начавшем отсчет своей исторической жизни с нуля, изгнавшем всякую культурную 
память, кроме революционной.
Ныне поиск традиционных онтологических оснований социального переустройства и обновления 
культуры диктуется уже простой потребностью общества в самосохранении. Отбрасывание привыч-
ных мировоззренческих установок и ломка структур социального бытия способствовали развитию со-
циальной апатии, идеологического нигилизма, поставили под угрозу социальную самоидентификацию 
множества людей, что заставляет их отчасти прибегать к религиозному мракобесию или этнокультур-
ным архаизмам, этноцентрическим сочинениям собственной версии собственной «великой» истории, 
и анахронизмам. 
Тем не менее, ностальгия по традиции и традиционным формам этно-культуры в настоящее время 
не может рассматриваться как чисто кыргызская, постсоветская реалия. 
Необходимость  обращения  к  данной  тематике  с  одной  стороны  обусловлена  событием  глобального 
масштаба - противостоянием секуляризованного современного мира и мира религиозного фундамен-
тализма, который можно рассматривать как доведенное до крайности воплощение практического ми-
ровоззрения традиционализма. В таком противостоянии обнаруживается глубинный метафизический 
пласт. С этой точки зрения, исследование традиции – это ключ к раскрытию метафизики социального 
бытия. Этим определяется его непреходящая эвристическая ценность. 
С другой стороны, развенчание логоцентризма в деконструкционизме привело к развоплощению 
логоса в виде грамматоцентризма,культу письменного слова, окончательному стиранию всяких следов 
телесности. Постмодернизм застыл в стадии деконструкции привычного и смутно указывает лишь на 
очертанию  осязательных  (М.  Бахтин)  измерений  современной  культуры.  Сдвиг  в  этом  направлении 
может быть осуществлен дальнейшим обобщением опыта деконструктивизма. Но акцент должен быть 
сделан на процессуальной динамике смыслообразования, которое может находит свою форму выраже-
ние и за пределами письменного текста.
Смещение акцента с критики преобразовательного активизма к раскрытию новых возможностей 
сознания,  сценариев  поведения  предполагает  искать  др.  источников  опыта  осмысления  реальности. 
Если на самом деле несомненна связь такого «активизма» с лапласовской традицией, далее, марксист-
ским пониманием истории вытекающей от симулятивной природы текстового слова, то современное 
доминирующее  влияние  аудио-визуальной  культуры  как  основного  способа  коммуникации  должно 
приводит  к  переструктурированию  культурного  пространства.  Есть  опасение,  что  адио-визуальная 
культура способствует индивидуализации, фрагментации культурного опыта. В таком аспекте пред-
ставляет  интерес  опыт  устно-фольклорных  традиций  этнической  культуры,  определяющих  этниче-
скую идентичность. 
Контекстуальность символически выраженного знания таких традиций свидетельствует о недо-
ста точности любого перевода его в рациональную знаковую систему, который представляет собой 
всего лишь редукцию, тогда как символизм устно-культурной традиции уходит своими корнями в 
нередуцируемое сакрального опыта.
58

Поскольку  для  нормального  функционирования  социального  и  индивидуального  бытия  являет-
ся крайне важным адекватное истолкование архетипической символики в контексте современности, 
уникальный коллективный опыт интеграции сознательного и бессознательного начал психики через 
символическое толкование и субъективное переживание архетипических структур этноса и этнической 
культуры сохраняет свою жизненную силу.
Литература
1 Тойнби А. Постижение истории. – М.: Прогресс, 1991. – С. 28.
2 Панарин А. Философия политики. – М.: Новая школа, 1996. – 424 с.
Summary
Article  is  devoted  to  philosophical  judgment  of  ontology  of  traditions  of  ethnic  culture.  In  it  it  is 
emphasized that essential social transformations and changes in ethnic culture yet didn’t receive the deep 
adequate judgment. In research of a problem it is considered innovations of the modern sotsio-humanity. 
59

ТАРИХ ТОЛҚЫНЫНДА
В ПОТОКЕ ИСТОРИИ
IN THE STREAM OF HISTORY 
ӘӨЖ 94(574). 084.5/.6 «1921-1922» 
С.О. СМАҒҰЛОВА  
Ш.Ш. Уәлиханов атындағы
Тарих және этнология институты директорының
орынбасары, т.ғ.д. 
1917-1918 жж. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ  АШТЫҚ НӘУБЕТІ
 ЖӘНЕ Т. РЫСҚҰЛОВ 
Аннотация
Мақала 1917-1918 жж. Қазақстанда болған ашаршылық мәселесіне арналған.  Автор мұрағат құ-
жаттары, мерзімді баспасөз және ғылыми зерттеулерге сүйене отырып, ашаршылықтың себептері мен 
зардаптарын көрсетеді.  Түркістан республикасындағы аштықты ауыздықтаудағы Т. Рысқұлов төраға-
лық еткен Орталық Комиссия қызметін көрсете отырып, ашаршылықпен күрес барысында жүргізген 
іс-шаралардың нәтижелерін нақтылайды. 
Түйін сөздер: ашаршылық, жұт, астық нарқы, Уақытша үкімет, Ашкөм, азық-түлік, бүлік, тауар, 
босқын.  
ХХ ғасырдың басында  қазақ жерінде болған жұт пен ашаршылықтың туындауына екі себеп сәйкес 
келеді. Оның бірі – табиғи апаттан (қуаңшылықтан шөптің күйіп кетуі, қыс кезіндегі қиындықтардан 
астықтың шықпай қалуы және т.б.) туындаған жұттан малдың қырылуы ел арасында аштықтың өр-
шуіне алып келсе, екіншісі – сол жылдардағы үкіметтің солақай саясатының нәтижесі (қазақ жерінің 
мемлекет меншігіне айналып, тартылып алынуы, отырықшылыққа күштеп көшу барысы және т.б.) еді. 
1916 жылы қазақтар арасында ашаршылық нышаны сезіле бастаған. Патшаның маусымдағы бұй-
рығына қатысты ер азаматтарды қара жұмысқа алуға қатысты қазақтардың жерін, еккен егінін, баққан 
малын тастап, көрші облыстар мен елдерге қарай босуы, азық тапшылығы – ашығуға алып келді. Бұл 
астыққа деген нарықты көтеріп жіберді. Аштық 1917 жылғы қос революциядан кейін де қатты білінді. 
Ашаршылықтың аса қатты белең алған жері Түркістан өлкесі болды. Қыстың аязды, көктем мен жаз-
дың жаңбырсыз болуы өлкені бұрын болмаған қуаңшылыққа алып келді. Оған Түркістанның барлық 
көшпелі және жартылай көшпелі аудандары толықтай, ал отырықшы аудандарының едәуірі ілініп, ел-
дің жағдайы ауырлай түсті. Аштыққа Сырдария, Жетісу облыстары ілігіп, ашыққан ауылдардың саны 
арта түсті. 
Осы жылдың ортасында астықтың зәрулігі анық байқалып, қазақ-қырғыздардың жағдайының өте 
нашарлығынан ашыққандардың саны күннен күнге көбейе түскендігі жөнінде белгілі болып, мерзімді 
басылым  беттерінде  түрлі  хабарлар  жариялана  бастады.  Өлкедегі  аштықтың  зорайып  бара  жатқан-
дығын өз көзімен көрген ұлт зиялысы Хайретдин Болғанбаев «Бірлік туы» газетіне: «Түркістан қа-
зақ-қырғызының арасына ашаршылық бәлесі кіріп, қырылып жатқан үстіне, Русиядағы большевик ке-
сапаты тағы қоса беткей болып, жығылғанның үстіне жұдырық болды. Күздің ана басынан бері қарай 
ашаршылықтан шұбырып қала-қалаға жиналған сорлы алаш балаларының есебі жоқ. Олардың нағыз 
ажалсыз болып бір-бір себептен аман қалғандары болмаса, көбі-ақ шыбын есебінде қырылып жатыр. 
Осы күні Түркістан аймағының қай шаһарында болса да көше-көшені толтырып, қайыр сұрап жүрген 
сорлы алаш балаларынан адам аяқ алып жүре алар емес», - деп, елдегі алмағайып саяси билік тұсында 
аштықпен күресерге дәрмен болмай отырғандығына қынжылса [1], «Қазақ» газетінде Сырдария 
облысында аштық белгісі біліне бастағандығын, астық сұрап келіп жатқан, ағылып жатқан адамдар-
дың саны көбейе бастағандығы жөнінде хабарлама басып, онда: «...айына беріп тұрған 60 вагон астық 
240 мың халыққа жұмасына 2 қадақтан келмейді. Жұртқа қиын болып тұр. Аталары балаларына нан 
60

тауып бере алмай зар еңіреуде, халық ашаршылықтан жанжал шығаратын түрі бар» деп келтірілді [2]. 
Түркістан  өлкесіндегі  ашаршылықтың  орын  алуының  бірден-бір  себебі  астық  өсіріліп  келген 
суғармалы жерлердің басым бөлігіне мақта егіліп кетіп, егіс алқаптары қысқарып, өлкені астықпен 
30%-ке ғана қамтамасыз етіп, тұрғылықты халық Ішкі Ресейден әкелінген астықпен қоректеніп келген 
еді. Алайда Ресейдегі төңкеріс, ішкі соғыс барысы астықты өлкеге тасмалдауға  кедергі келтіріп, оның 
мөлшерін бірден қысқартса, ал майданды етпен қамтамасыз ету мал басының кемуіне алып келді.  
Т.  Рысқұлов  «Социалды  Қазақстан»  газетінде  Түркістанды  жайлаған  аштық  турасында: 
«1916-1918  жылдарда  Түркістанда  құрғақшылық  қатты  болып,  егін  шықпай  қалды. 1916 жылы 
дәл егін орағы кезінде басталған жергілікті елдің көтерілістері жазалаушы отрядтардың елді қырып, 
шаруашылықты жайпап бүлдірген әрекеттері, ұлт-тап күресінің бұрынғыдан да әрі шиеленісуі жал-
пы  шаруашылық  жөніндегі  қиыншылықты  онан  сайын  асқындырды.  Осылардың  салдарынан  өлке-
дегі шаруашылық шайқалып, күйзеліп кетті. Керек-жарақ бағасы 3-4 есе қымбаттап кетті. Түркістан 
бұрын болып көрмеген адам айтқысыз үлкен ашаршылықтың құшағына кіруге айналды. Ашаршылық 
Түркістанның барлық көшпелі және жартылай көшпелі аудандары түгелімен, отырықшы аудандары-
ның едәуірі ілінді. Ашыққан қазақ пен қырғыз топ-тобымен шұбырып қалаларға, селендерге қарай ауа 
бастады, соларға барған жерінде жүздеп, мыңдап қырылды. Басқа жақтан келген астық пен тауарлар 
қаладағы Еуропалық жұрттың кезегін зорға-зорға қанағаттандырып отырды. Жергілікті жерлер (ескі 
қаладағы біраз байлар болмаса) басқа жерден келген бұл азық-түліктен нәр татқан жоқ. Бұрын болып 
көрмеген шаруашылық кризисі мен ашаршылықтың салдарынан қала және селен халқы ортасындағы 
тап тартысы ерекше шиеленісті», - деп жаза келе, бұл ашаршылық алыпсатарлықты, таптық қанауды 
(байлардың кедейлерді жұмысқа жегуін), ұлттар арасындағы өшпенділікті күшейткенін айқын келтір-
ген болатын [3 ,118-119-бб]. 
Өлкедегі жергілікті ұлттардың жағдайы ауыр күйге ұшырады. Елдің бұл жағдайын алыпсатарлар 
мейілінше пайдалануға тырысты. Әбден ашыққандар  тіске басар тамақ үшін түрлі бағалы заттарын 
айырбастауға мәжбүр болды.       Т. Рысқұлов ашаршылықты халықты қанаушы тап өкілдері мен 
шаруасы күйлі орыс шаруалары пайдаланып қалуға тырысқандығын: «Мұны сол жердегі халықтың 
эксплуататорлары  пайдалана  кетіп,  спекуляцияны  мейілінше  күшейтті,  орыс  әкім  иелерімен  қо-
сылып  алып,  халықты  аяусыз  талады. Ашыққан жұрттың мүлкі сутегін сатылды. Ашаршылықтың  
салдарынан кей жерлерде  тіпті кісі алып сату да болды. Байлар ашыққан елдің әйелдері мен балаларын 
сатып алып, алыпсатарлық та істеді», - деп келтірді [4]. 
1917 жылы Түркістан Республикасында астық нарқы қымбаттап кетті. Бидай мен нан бағасы күн-
нен-күнге өсіп, орыс шаруалары қолында бар астықтан пайда табуды көздеп,  үстеме бағамен сатуға 
тырысты. 
Аштық  тырнағына  астықты  Жетісу  өңірі  де  ілікті.  Торғай,  Орал  облыстарының  бір  бөлігі  мен 
Астрахан губерниясының Бөкей Ордасындағы халықтар да ашықты. Бұған Уақытша үкімет еш шара 
қолдана алмады. Бұл жайында «Туркестанский  курьер» газетінде жиі ақпарлар жариялап тұрды. 
1917 ж. аяғына қарай Әулиеата  уезінің 44307 шаруашылығы аштыққа ұрынды. Сонымен қатар 
Перовск уезіндегі - 24 810, Түркістан уезіндегі - 12 296, Шымкент уезіндегі - 3 618, Қостанай мен Ақтө-
бе уездеріндегі - 62 275   шаруашылықтар ашықты.  Жетісу губерниясына қарасты бір Верный уезінің 
өзінде 220 мыңдай адам аштық дәмін тартты. Уақытша үкіметтің облыстық комиссариатына Павлодар, 
Верный, Әулиеата, Атбасар, Перовск, Қазалы, Түркістан, Шымкент, Ақтөбе, Жаркент, Лепсі, Темір, 
Орда, Қостанай және тағы басқа қалаларда азық-түлік қиыншылықтарына байланысты жағдайлары-
ның аурылығын айтқан көптеген жеделхаттар түскен. Барлық жеделхаттарда «аштыққа қатысты бүлік» 
болуы мүмкіндігі айтылып, тез арада төтенше шараларды қолдануды өтінген. Қалаларда берілетін нан 
мөлшері азайып, оны тұрғындары күнделікті ала алмаған. Қыркүйек-қазанда Қазақстанда азық-түлік 
мәселесі одан сайын тапшылыққа айналып, Павлодар, Петропавл, Жаркент, Пішпек және тағы басқа 
қалаларда «аштық бүлігі» басталды [5, 226-б.]. 
Сырдария  облыстық  Азық-түлік  комитетінің  төрағасы  Петроградттағы  Мемлекеттік  мәжіліс  
төрағасына жіберген жеделхатында «ай сайынғы үш жүз вагондағы азық-түлік тұрғындардың тек отыз 
пайызын ғана қанағаттандыра алады», - дей келе, азық-түлік жағдайы күннен-күнге төмендеуі халықты  
«аштық бүлігіне» алып келуі мүмкіндігін ескерткен [6, 125-126-бб.]. 
Жағдай ушыға бастаған кезде республиканың барлық зауыт, фабрика, ауыл мен қышлақ жұмыс-
шылары мен шаруалары, солдаттар астық монополиясын енгізу, алыпсатарларға тосқауыл қою арқылы 
аштықты ауыздықтауды талап етті. 
61

Түркістандағы ашыққандарға азық-түліктей көмек Қазақстанның көптеген аудандарынан түсті. 
Түркістан өлкесінің уәкілі Саблин жергілікті Кеңестердің көмегімен Ақтөбе ауданынан 27 мың пұт 
нан,  325 пұт сары май, ондаған вагон картоп дайындаса, 1917 ж. аяғында Әулиеата Кеңесінің арнаулы 
өкілдері Хоменко мен Жужин Ақмола облысынан 100 мың пұт нан сатып алған. 
Ел ашығып жатқан кезде Ақмола облысының орталығы болған Омбыдан, Петпропавл, Семей және 
Солтүстік-Шығыс Қазақстанның басқа қалаларынан Москва мен Петроградқа күнде эшолон астық жө-
нелтіліп отырды. Мысалы, Семейден Орталыққа 1 716 мың пұт астық жөнелтілген [7, 196-197-бб.]. 
Ақтөбе облысынан Москваға 99 вагон астық пен басқадай азық-түлік жіберілсе, Батыс Сібірден  
47 вагон бидай жөнелтілген. 1918 жылдың мамырына дейін толық емес мәліметтер бойынша Ресейдің 
өнеркәсіптік аудандарына Ақмола, Семей, Торғай және Орал облыстарынан 20 млн пұт астық пен ет 
жіберілген [5, 479-480-бб.]. 
Уақытша үкіметтің халықтан жинақтап алған азықты жергілікті тұрғындарға емес, Ресей губерни-
яларына жіберуі қазақ комитеттерінің ашу- ызасын туғызды. Азық-түлік  қоймаларын, жеке дүкендерді 
бұзып, азықты таратып алу сияқты фактілер тіркеле бастады. 
«Сибирская речь» газетінде 7 қазанда Верный облыстық Азық-түлік комитеті Жаркент, Верный 
және тағы басқа уездерде аштық нысаны сезіле бастағандығы, Верныйда нан дағдарысы қалыптасқан-
дығы жөнінде ақпарат жариялады. Сол күні Верныйдағы Азық-түлік комитеті Уақытша үкімет комис-
сары  Шкапскийдің  үйіне  тінту  жүргізіп,  қанша  мөлшерде  ұн  сатып  алғандығын  анықтамақ  болған.  
«Үкіметке қарсы үгіт-насихат жүргізді» деген желеумен комитет мүшелері тұтқынға алынған [5, 232-
233-бб.]. 
Түркістандағы, әсіресе Әулиеата уезінде аштық мәселесі 1917 ж. соңы мен 1918 жылдың басында 
Әулиеата уездің Кеңесі атқару комитеті мәжілісінде күн тәртібінен түспеді. 1917 ж. 2 желтоқсанын-
да Әулиеата Кеңестерінің уездік съезінде азық-түлік мәселесі қаралып, азық-түлік пен малды уезд 
аумағы мен Әулиеата қаласынан шығаруға тыйым салынып, азықты біркелкі мөлшерде бөлу, ашыққан-
дар  үшін  байлардың  артық  азықтарын  тәркілеп  алу  жөнінде  қаулы  қабылданды.  Ашыққандар  үшін 
жергілікті халықтан салық жинау, жаңа тамақтандыру орындарын ашуға қажетті қаражатты анықтауға 
тырысты [8, 286-291-бб.]. 
Уездегі аштық барысын ауыздықтауға Т. Рысқұлов белсене кірісіп, аштыққа ұшырағандарға көмек 
ұйымдастырды. 1918 ж. сәуірінде ол Әулиеата уездік кеңесінің атқару комитеті төрағасының орынба-
сары болып сайланып, күйзеліске ұшырап отырған шаруашылықтарға егіс құрал-саймандарын, тұқым 
беруді  сияқты  мәселелерді  қолға  алды.  Дегенмен  байлар  үкіметке  белгіленген  баға  бойынша  астық 
сатудан  бас  тартуынан  көптеген  егіс  алқабы  егусіз  қалды.  Оның  үстіне  Түркістан  Республикасына 
жіберілген Азық-түлік халық комиссариатының кейбір басшылары көмекке келген азық-түлікті та-
лан-таражға салған. Осы жағдайға орай Т.Рысқұлов арнайы комиссия құрып, ашыққандарға жәрдем 
беру ісін қатаң қадағалап, өрескел бұзушылықтарды анықтап, дер кезінде әшкерелеуге тырысты. 
Аштықпен күресу барысында қайраткер орыс шаруаларынан астық сатып алу, оны ашыққандарға бөліп 
беру, ыстық тамақ беру пункттерін ашу шараларын жүзеге асырды. Ол уездік съезд, жиындарда ашар-
шылықпен күресу мәселесін батыл көтерді. Оның төрағалығымен Әулиеатада 1918 ж. 11 мамырында 
өткен уездік съезде аштықпен күресуде орын алып отырған кемшіліктер сынға алынып, қазақ ауылда-
рын тонаушылыққа ұшыратып отырғандығы айтылып, қазақ ауылдарына орыс шаруаларының  тара-
пынан жасап келген шабуылдарын тоқтату, бір-біріне айдап салатын арандатушылыққа жол бермеу ша-
ралары белгіленіп, қазақ пен орыс арасында осындай кикілжіңдерге дем беріп отырған кейбір мекеме 
басшылары орнынан алынып, жауапқа тартылды [9, 30-31-бб.]. 
Дегенмен аштыққан босқандардың қатары күннен күнге көбеймесе, азаймады. Тамақ іздеп, бір 
губерниядан екіншісіне қарай жаяу-жалпы шұбырғандар санын анықтау мүмкін болмады. Оның үсті-
не Қазақстанға Ресей губернияларынан тамақ іздеп келушілердің қатары толастамады. Бұл тұрғын-
дарды азық және жұмыспен қамтамасыз етуде бірталай қиыншылықтар туғызды. Жергілікті кеңестер 
шеттен келген босқындарға арнап ондаған тамақтану орындары мен асханалар ашуға мәжбүр болды. 
Мысалы,  1918 ж. 20 наурызда Арал Кеңесі «ашыққан кедей шаруаларға арнап тегін асхана ашу» 
жөнінде қаулы қабылдаса, ал 23 мамырында Семейде босқындарға арнап асхана ашылып, облыстық 
кеңес 5000 сом ақша бөлген. Сонымен қатар Кеңестер жұмыссыздар мен босқындардың жағдайын 
жақсартудың басқа жолдарын іздеді. Аса қажетті азық-түліктің сату бағасын төмендетті. 
Семей қаласындағы кәсіподағының орталық комитетінде жұмыссыздар ісі жөніндегі бөлім ашылып, 
62

оның құрамына жұмыссыздардың үш өкілі және кәсіподақ пен еңбек биржасының бір-бір мүшесі 
еніп, қаладағы барлық  кәсіпорындар мен мекемелерде бар бос орындарды анықтау және оған жұ-
мыссыздар  ды  орналастыру  мәселесімен  айналысты.  Академик  К.  Нұрпейістің  тұжырымдауынша 
мұндай ашыққан халықтың  бар мұқтажын шеше алған жоқ [7, 196-198-бб.]. 
Аштықтың арты жұқпалы ауруларға ұласып, 1918 жылы да Әулиеата уезіндегі көшпелі қазақтар-
дың арасында сүзек, іш аурулары, тырысқақ, құрқұлақ, оба аурулары тез тарады. Аш-жалаңаштан, 
індеттен қырылған адамдардың саны күннен-күнге көбейіп, өліктері далада шашылып қалды. Түр-
кістан атқару комитетіне жолданған жеделхаттың бірінде: «Әулиеатада шіри бастаған өліктерді  жи-
нап алуға мұрша жоқ», - делінді [9, 46-б.]. 
Уездегі  ауыр  жағдайға  байланысты  әрі  жұқпалы  аурулардың  жылдам  тарауын  тежеу  мақсатын-
да жергілікті кеңесте жасалған баяндама бойынша 1918 ж. мамыр-маусым айларында уезде үздіксіз 
учаскелік емханалар, Грозный, Мерке және Шудағы Новотроицкіде эпидемиялық пункттер ашылып, 
уезд  бойынша  тырысқаққа  қарсы  5000-дей  егу  жұмыстарын  жүргізіп,  тағы  да  5000  адамды  егуді 
жоспарлады. Сонымен бірге уездегі барлық халыққа медициналық және ветеринарлық көмек көрсету-
дің алдағы жоспары жасалып, Ташкентке бекітілуге жіберілген [5, 231-бб.]. 
Түркістан  республикасындағы  ішкі  қиыншылыққа  қарамастан  Орталық  комиссиясы  аштықты 
ауыздықтауға бар күшін салды. Т.Рысқұловтың басшылығының нәтижесінде аштарды тамақтандыра-
тын арнайы пункттер, асханалар ашылып, ашыққандарға азық-түлік таратыла бастады.  
1918  ж.  3  маусымында  Түркістан  өлкелік  кеңесінің  азық-түлік  бөлімі  Сырдария  облысынан 
ашығып Ақтөбе уезіне босып барған қазақтар үшін 100 мың сом ақша жіберсе, мамыр-маусым ай-
ларында бір Мерке уезінде 1200 адамды тегін тамақтандыратын асхана ашылып, 700 мың сом ақша 
бөлінді. Әулиеата  уездің кеңесі осы жылдың жазында ашыққандарға көмек ретінде  Меркелік ірі бай-
лардан  109 900 сом ақша, 912 қой,  133 бас ірі қара малын алған. Сонымен қатар 1918-1919 жылдар ара-
лығында ашыққан тұрғындарға арналып мемлекеттік егістікке тұқым себуге 500 мың сом жұмсалған 
[5, 497-б.]. 
1918 ж. 15 маусымында Шевченконың төрағалығымен өткен солдат, шаруа және мұсылмандар де-
путаттары кеңесінің съезінде Т. Рысқұлов   тамақтандыру орындарына байланысты сөйлеген сөзінде 
ашыққан қазақтарды өз болыстарына жіберіп, оларды ауқатты туыстарына тамақтандыруды жүктеу 
және оны ауыл, болыс комиссарларына қадағалауды тапсыруды, өз жеріне қайтарылған, бірақ  ауқатты 
туыстары жоқ босқын аштарды қоғамдық асханалардан тамақтандыру қажеттігін көтерді. Ол сонымен 
қатар тез арада қала ауқаттыларынан 50 000 сом қарызға алып, ашыққандарды орналастыру ісіне кірі-
суді де талап етті. 
Қала милициясының өз қызметіне салақтықпен қарауының нәтижесінде көшелерде аштан өлген-
дердің сол қалпында жатқандығын сынға ала, оларға ашыққандарды дер кезінде тамақтандыру орында-
рына жеткізу, ал ал туыстары бар бірақ әлсіздіктерінен өздерінің тұрған жерлеріне жете алмай қалған-
дарды аштарды уақытша орналастыру бюросына жеткізуді міндеттеуді көтерді.
Ашыққандар  қорында  қаражаттың  жоқтығынан  базарда  сатылатын  малға  салық  салу  мәселесін 
ұсынды. Мәселен, ұсақ малға 50 тиын, ірі қараға 1 сом мөлшерінде салық салу қажет деп тапты. 
Т. Рысқұлов сонымен қатар театрлар мен көңіл көтеретін сауық орындарынан түскен қаражаттан 
да салық төлету керектігін баса айтты. Уездегі ашыққандардың ауыр жағдайына байланысты Орталық 
Үкіметтен 1 000 000 сом сұрау қажеттігін және уездік комиссариатқа азық-түлік секциясы ұйымдасқан-
ша ашыққандарды орналастыру мәселесін міндеттеу, медициналық қадағалауды күшейту, байлардан 
киіз үйлер алып, оған аштарды орналастыру және оларға берілетін тамақ мөлшерін көбейтуді де атап 
өтеді [10, 82-83-бб.]. 
Т. Рысқұловтың ұсынысымен съезде қаулы қабылданып, атқару комитетінің жанынан құрамында 
екі мүшесі бар комиссия құрылып, аштарға арналған орындардағы меңгерушілер мен қызметкерлердің 
қызметін тексеру мәселесін қолға алды. 
Съезде  қаралған  екінші  мәселе  аштықтан  босып,  тұрғындары  азайған  екі  немесе  бірнеше 
болыстықтарды  қосу  мәселесі  еді.  Қабылданған  қарарда  бір  немесе  екі  болыстарды  оның  ша-
руашылығына нұқсан келтірместей қосу қажеттігі айтылды. Т. Рысқұлов бұл мәселеде де пікірін 
білдірді. Ол кейбір болыстардың тұрғындарының саны қатты азайып кеткендіктен бірнеше болыстар-
ды қосудың маңыздылығын айта отырып, дегенмен қазақтар мен отырықшы орыс шаруаларын қосу 
барысында тәртіпсіздіктерге, күштеуге жол бермеуге шақырды. Ашыққан барлық мұсылмандар мен 
орыс шаруаларын салықтан босатылды.  
63

Т. Рысқұлов өлкедегі ашық қасіретін Войтинцев төрағалығымен өткен Түркістан Орталық Атқару 
Комитетінің мәжілісінде жасаған баяндамасында нақты мысалдармен келтірді. Ол  аштық пен аурудан 
өлгендердің қатары әр аудандарда 25-тен 50 проценке дейін жеткендігі, әсіресе Әулиеата уезінде адам 
өлімінің аса көптігі, тіпті аштықтан тұтас қырылған ауылдардың да барлығын, тұрғылықты халықтың 
азайғандығы сонша, кейбір жерлерде 2-3 тіпті 4 болыстан тек бір болысты әзер құруға болатындығын, 
бұл уезде жүздеген мың мал басының құрылғандығын, аштықпен күресті бастамаса, адам шығыны бұ-
дан да зор өсетіндігін айта келе, тез арада ашыққандарға арнап арнайы тамақтандыру пункттерін, пана-
сыз қалған балаларға пункттер мен колониялар мен жұқпалы ауруды ауыздықтауға дәргерлік бөлімдер 
ашу, сонымен қатар ашыққан аудандарда экономикалық  зерттеулер жүргізу мәселесін ұсынды.
Денсаулық сақтау комиссариатының аштыққа назар аудармауының нәтижесінде жұқпалы аурулар-
дың өршіп отырғандығын сынға алып, ашыққандарға көмек берудің мынадай жоспарын ұсынды. Оның 
біріншісі, ашыққандарды  тамақтандыру орындарына орналастыру, балалар үйі мен колониялар ашу, 
медициналық көмек көрсету, жұқпалы ауруларға қарсы түрлі шаралар қолдана отырып күрес жүргізу 
сияқты тікелей көмек көрсету болса, екіншіден, ашыққан аудандардың экономикалық  жағдайына зерт-
теу жүргізу болды  [11, 368-бб.].
Т. Рысқұлов сөз соңында әлеуметтік қамсыздандыру, денсаулық сақтау, азық-түлік, қаржы және т.б. 
комиссариатының өкілдері  кіретін арнайы ұйым құрып, оны «Аштықпен күресетін ерекше Орталық 
Комиссия» деп атауды ұсынды және өзін денсаулық сақтау комиссары қызметінен босатуын, аштықпен 
күрес жұмысына тағайындау жөнінде өтініш білдірді [11, 12-б.]. 
1918 ж. 28 қарашада оның өтініші қабыл етіліп, республикада бірнеше комиссариаттар құрылып, 
Т. Рысқұлов Аштықпен күресетін ерекше Орталық Комиссиясының төрағасы болып тағайындалып, 
ОАК-де қабылданған қаулы-қарарларды жүзеге асыра бастады. Сырдария губерниясының Ферғана, Са-
марқанд, Жетісу және т.б. уездерінде Орталық комиссияның бөлімдері ашылып, әр уездерде ашыққан-
дарға арнап асханалар мен тамақтандыру орындары ашылып,  азық-түлік таратыла бастады. Комиссия 
мүшелері әр апта сайын атқарған қызметтері Орталық Атқару комитетінің мәжілісінде баяндап отырды.
13  желтоқсанда  Богоявленскийдің  төрағалығымен  өткен  Орталық  Атқару  комитетінің  кезекті 
мәжілісінде жасаған кезекті баяндамасында Т. Рысқұлов аштықтың республиканы толықтай жайлап 
бара жатқандығын, тұрғылықты халықты аштық пен өлімнен аман сақтап қалу үшін қомақты қара-
жаттың қажеттігін, бірақ қанша қаражаттың керектігіне ашыққандардың нақты санын анықталмаған-
дықтан білмей отырғандығын баса келтірді. Комиссяның қолында бар мәліметі бойынша республика-
ның уездерінде 384 635 адам ашығып,  тек олардың 20 022 адамы ғана асханаларда тамақтана алған.  
Орта  есеппен  әрбір  адамның  тамақтануына  2  сом  23  тиын  бөлініп  отырғаны  анықталып,  жаппай 
ашыққандарды киіндіру үшін 29 млн. сом ақша қажеттігі нақтыланды. Сонымен қоса Аштықпен күрес 
комиссиясының штатын қамтамасыз етуге  278 000 сом, ал жалпы республиканың бір айына  80 789 769 
сом  керектігі де баса көрсетілді. 
Тұрар Рысқұлов Азық-түлік директориясының ашыққандарды толық қамсыздандыра алмайтын-
дығын,  сол  үшін  азық-түлік  даярлайтын  шаруашылық  жасап,  алғашқы  уақытта  6  млн.  ақша,  шару-
ашылық орында тұрғын үйлер салуға 15 млн. ақша жұмсалатындығын айқын айтты. 5 желтоқсанға 
дейін тек 25 млн. ақша бөлініп, оның  5 млн. ұсталған. Ол бұл қаражаттың республика халқын құтқа-
руда жетпейтіндігіндіктен 40 млн. ақша бөлуді талап етті. Бұл ұсынысы ұзақ айтыс-тартысқа түсіп, 
Орталық Комитет талап етілген ақшаны бөлу жөнінде қаулы қабылдады [11, 103-104-бб.]. 
   1918 жылдың соңына қарай қайраткердің айтуынша, республикадағы ашыққандардың саны 1 мил-
лионға жеткен. Әр уезде уәкілдер тағайындалып, ашыққандарға арнап тамақтандыру орындарын аша 
бастады.  Алайда  бұл  бұл  орындарға  қажетті  ақша  болмағандықтан  жабылып  қалу  қаупі  төнді,  Бұл 
жөнінде әр жерлерден жеделхаттар түсіп, қаражат болмаған жағдайда басталған іс аяғына дейін бар-
майтындығын ескерткен. 
Аштықпен күресте Орталық Комиссия ауыр жағдайда жұмыс жүргізді. Себебі азық-түлік қымбат-
тап, алыпсатарлар мен байлар бар тауарларын тығып, кедейлерге көмек беруден бас тартты. Сондықтан 
ол республикадағы аштықпен күресудің жолдарын қарастырып, ашыққандардың өзіне мал, егін шару-
ашылықтарымен айналысуға бар мүмкіндікті жасауды, кедейлерді ұйымдастыру арқылы алыпсатарлар 
мен байлардың тығып қойған тауарларын тауып, тәркілеп алу қажеттігін көтерді. Мәжіліс барысында 
оның  бұл ұсыныстары талқыға салынып, ұлттар ісінің комиссары Жорабаев алыпсатарлар мен бур-
жуазия өкілдерін толықтай құртуға рұқсат беруді ұсынса, ал Трофимов кедей мұсылмандар арасында 
байлар мен алыпсатарларға қарсы төңкеріс ұйымдастыруды жөн санады.     
64

1919 жылы да халық арасында ашыққандардың саны азайған жоқ. Т. Рысқұлов аштықпен күрес 
барысы кезек күттірмейтін мәселе екендігін жоғарғы үкімет орындарына айта отырып, онымен күресте 
Орталық комиссияның қабылдаған қаулыларын мүлтіксіз орындаудың маңыздылығын әр мәжілісте 
айтумен, дәлелдеумен болды. Аштықтан босып кеткендердің өз жеріне қайтып оралуына, олардың 
орналасуына  және  жұмыспен  қамтамасыз  етілуіне  барлық  жағдайды  жасап  бақты.  Оның  табан-
дылығының нәтижесінде босқындардың еңбекке жарамдылары жұмысқа орналастырылып, туралап 
қалған шаруашылықтарды қалпына келтіруде бар күш-жігерлерін салды. 
Т. Рысқұлов басқарған Аштықпен күресетін Орталық Комиссия өзіне жүктеген істі абыройлы атқа-
рып шықты. Дегенмен аштықты толықтай жоюға дәрмендері жетпеді. Аштардың санының азаймауы 
республика үкіметін алаңдатпай қоймады. 1919 жылдың қыркүйегінде болған Түркістан Республика-
сының VIII-ші Төтенше съезінде республикада сәуір мен мамырында ашыққандардың саны 922 010 
адамға жетіп, ал қыркүйек айында 17 334 ашыққандар тіркеліп отырғандығы, оларды тамақтандыра-
тын 40-тай ғана пункттердің барлығы баса айтылды [11, 343-б.]. 
Азамат соғысының басталуы халықтың шаруашылығын әскери жағдайға бейімдеу мен азық-түлік 
салғырты халықты әбден титықтатты. Азық-түлік салғырты «әскери коммунизмі» тұсында, 1919 жылғы  
қаңтардан 1921 жылдың мамырына дейін жүргізіліп, шаруаға талшық етерлік азық қана қалдырылып, 
ал қалғаны белгілі бір бағамен мемлекетке өткізілуге тиіс болды. Сөйтіп Азамат соғысы халықты азық-
түлік салғыртымен жаныштап, шаруалардың маңдай термен тапқан азығын күшпен тартып алу саяса-
тын жүзеге асырды. Армияның мұқтаждығы үшін басы артық ауылшаруашылық өнімдері түгел дерлік 
алынды. Ауыл шаруашылық өнімдерін өндірудің қысқаруы мен азық-түліктің Қызыл Армияны жаб-
дықтауға жұмсалуы бар малынан айырылған халықтың жағдайын тураландырып жіберді. Салғыртты 
жүргізуде өнімдей беруге қарсылық білдірген қазақ шаруаларын малдарын басқа жаққа айдап, ауа 
көшіп кетуіне соқтырды.      
Ел арасында шыққан бандалық топтардың күнін әрең көріп отырған кедей ауылдарын тонауы, мал-
дарын айдап әкетуі, егіндерінің тапталуы немесе өртелінуі,  оның үстіне азық-түлік салғыртының үсте-
мелеп салынуы, астық пен еттен тапшылық көріп, онсыз да әзер жанын сақтап отырған кедей шаруа-
лардың арасында наразылық туғызып, Қазақстанның уездерінде шаруалардың толқулары белең бере 
бастады. 
1920  жылы  қараша  айында  ауылшаруашылығындағы  ауыр  жағдайға  байланысты  шаруалардың 
арасында  туындаған  толқулардың  басым  көпшілігі  кулактардың  үгіттеуімен  болды.  Сондай  бір  жұ-
мысшылар мен шаруалардың ірі толқуы Оралда орын алып, оны 22 кавалерия дивизиясының бұрынғы 
командирі шаруа А.П.  Сапожников басқарып, кеңес өкіметінің жүргізіп отырған билігіне қарсылық 
ретінде теміржол бойында поездарды тоқтатып, оның жүруіне кедергі жасаған. Алайда Новая Казанка 
селосына жақын маңда кеңес әскерлері оларды талқандап, Сапожников аздаған шаруалармен Павлодар 
мен  Сосновкий  аудандарына,  Том  губерниясының  Змейногород  уезіне,  кейбірі  бас  сауғалап  Қытай-
ға қарай қашуға мәжбүр болған. Жасырынып жүргендерді қолға түсіру ерекше тағайындалған бөлім 
(ЧОН) күштерімен іске асырылды. 
Азық-түлік мәселесіне байланысты шаруалардың толқуы 1920 жылдың тамыз айында Қостанай 
уезінде де орын алып, Қарауыл, Святогорский, Петропавловск поселкелерінде жалғасты. Көтеріліс-
шілер қолдарында бар қару-жарақпен, тіпті аша, айырлармен де қаруланып, бес болысты басып алды. 
Орынбордан 110 найзамен және пулеметпен қаруланған әскер күші жіберіліп, 28 қазанда көтеріліс ба-
сылып, оған қатысты деген желеумен 170 адам қолға түсті [12]. 
Кеңестерге қарсы қозғалыстар Қазақстанның барлық аумағында, оның ішінде Жетісу жеріндегі Вер-
ный мен Ақсуда болды. Сондай-ақ солтүстік өңірде де шаруалар толқуларының болып жатқандығы 
жөнінде жоғарғы орындарға жеделхаттар түсті. Мұндай толқулардың жиілеуі кеңес өкіметін алаңдат-
пай қоймады.
Шетелдік  басқыншылар  республикадан  аластатылғаннан  кейін  1920  жылдың  аяғында  Кеңес 
өкіметі жаңа экономикалық саясатты әзірлеуге кіріскен кезде ашаршылық белгісі біліне бастады. 
1921 жылдың қысының ұзаққа созылуы, қарлы боран, жаңбыр жауып, жердің көк мұз болып қатуы, 
ел ішіндегі соғысқа байланысты мал азығын қажетінше жинап үлгермеген шаруаға ауыр тиді. Жем-шөп 
қорының жетіспеуі мал басының түгелдей қырылып қалу қаупін туғызды. Қарсыз қыстың соңы жаң-
бырсыз қуаншылыққа алып келді. Қаһарлы қыста бар малынан айырылған кедей шаруаның егін егуге 
шамасы  жетпеді.  Алыпсатарлық  күшейді.  Әсіресе  нан  саудасы  алыпсатарлардың  негізгі  баю  көзіне 
айналды [13]. 
65

1920-1921  жылғы  қыстың  өте  қатал  болып  ұзаққа  созылуынан  Қазақстанды  тағы  да  аштық  құ-
шағына іліктірді. Бұл аштық Қазақстанның Орынбор, Ақтөбе, Орал, Қостанай, Бөкей губерниялары 
мен Адай уезінде шарпып, халықтың үштен бір бөлігі қырғынға ұшырап, ашыққандар тамақ іздеп шет 
жаққа қарай босты. 
Қайғы-қасірет әкелген 1921-1922 жылдардағы ашаршылық нәубеті 30 жылдары жалғасын тауып, 
халқымыздың тең жартысы қырылды, басқа елдерге босып кетті. Шет мемлекеттерге кеткен көпшілік 
қандастарымыз ұзақ уақыт бойы туған жеріне оралмай, еріксіз сол жақта тұрақтап қалуға мәжбүр бол-
ды.
Ел басына түскен қиндықпен күресуде Тұрар Рысқұлов бар күшін салды. Әсіресе, ол 1921-1922 
және 1931-1933 жж. Қазақстанды жайлаған аштық барысымен күресуде  үкімет алдына  батыл іс-ша-
раларды ұсына білді. 

жүктеу/скачать 2,35 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: