Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

105

ел  билеу,  шаруашылықты  ұйымдас- 

тыру  туралы  ғылымның  негіздерін 

жақсы білуі қажет. («Халықты дұрыс 

басқару үшін басқару ғылымын мең- 

гермей  болмайды»).  Бұған  қоса  ол 

адал,  шыншыл,  халыққа  қиянат  ет- 

пейтін,  жан-жақты  қабілетті  адам 

болуы қажет. («Ел билеушіге жетпіс 

өнер  де  аз»).  Бір  сөзбен  айтқанда, 

ел  ағасы  көпті  көрген,  ысылған,  са- 

лауатты,  тәжірибелі,  өмірдің  ащы-

тұщысын  өз  басынан  кешірген  кісі 

болуы тиіс. Басшының білімі, көрген-

білгені  қаншама  мол  болғанымен 

ол  жұртқа  қатал,  жағымпаз  болып 

келсе,  қоғамды  қырсыққа  ұшырата- 

ды,  айналасындағылардың  қолын 

жақсылыққа  жеткізбейді,  олардың 

бақытсыз болып қалуына да себепші 

болады.  Жақсы  бастыққа  істің  мән-

жайын  білетін  жақсы  жәрдемші, 

ақылгөй  кеңесші  қажет.  Мұндай 

жағдайда оның ісі жанып, ол өз хал- 

қына,  қоғамына  көп  пайда  тигізеді. 

Дастанның авторы ел билеушілердің 

ең  негізгі  міндеті  –  халқына  адал 

қызмет  ету,  сонда  ғана  ол  олардан 

сүйіспеншілік,  қадір-құрмет  күте 

алады деп, өз ойын тұжырымдайды.

Дастанда  көтерілген  екінші  бір 

мәселе – адамның мінез құлқы, оның 

қоғамдағы  орны  туралы  жайттар. 

Адам  –  бұл  дүниеге  қонақ,  оның 

өмірі-өткінші,  сондықтан  ол  артына 

жақсы сөзі мен нәтижелі ісін қалды- 

рып  отыруы  қажет.  Дастанның,  әсі- 

ресе тәлім-тәрбие мәселелеріне бай- 

ланысты тараулары өзбек, ұйғыр, түп 

нұсқаларына қарағанда өте сәтті шық- 

қан.  Баласағұндық  Жүсіп  адамды 

моральдық  жағынан  тәрбиелеуде 

ақыл-ойға  ерекше  мән  береді.  Ол 

ақылдылықты адамның адам болуы- 

ның,  адамгершілік  жағынан  жеті- 

луінің бірден-бір негізі, ақылдың кө- 

мегінсіз  бұл  дүниеде  ешбір  нәрсе 

шешілмейді деп түйіндейді. («Адам- 

ға оның ақылы ғана дос», «Парасат – 

қараңғыдағы  шырақ»,  «Ақыл  пара- 

сатқа еш нәрсе теңелмейді, одан ас- 

қан  мәртебелілік  жоқ»,  «Ақылсыз 

адамның  жануардан  айырмасы  аз», 

«Біліктілік  пен  ақылдылық  төбеңді 

көкке жеткізеді»). Адам әр кез орағы- 

та ойлап, ақылдылықпен әрекет етсе 

ғана  көздеген  мақсатына  жетеді. 

Ақылды адамдардың сөзі әрі көрікті, 

әрі сүйкімді. Ойлауы мен сөйлеуі қа- 

тар  жетілген,  терең  ойлап,  көрікті 

сөйлейтін  адам  ғана  жан-жақты  же- 

тілген  адам.  Мұндай  адам  айнала- 

сындағылардың  алдында  құрметке 

бөленеді.

Жүсіп дұрыстап сөйлей алуды адам- 

ның  негізгі  қасиеттерінің  бірі  деп 

сипаттайды. Оның ойынша, шешен- 

дік қабілет екінің бірінен кездесе бер- 

мейтін қасиет. Ол сөйлеу өнерін кө- 

зі мәңгі бітелмейтін бұлақпен теңей- 

ді. Автордың ұғымынша, тіл адамды 

көкке  көтереді,  сол  арқылы  кісі  ба- 

қытқа жетеді, сондай-ақ, адам өз ті- 

лінен  жаза  да  тартады.  Екінші  бір 

сөзбен айтқанда, «Аңдамай сөйлесең, 

ауырмай  өлесің»,  «Аз  сөйлесең  де 

аңдап сөйле», дейді автор. Адам екі 

нәрседен  қартаймайды:  бірі  оның  – 

ізгі ісі, екіншісі – ізгі сөзі. Олай бол- 

са, әркез жақсы қылықпен қатар жақ- 

сы  сөзің  болсын,  бұл  екі  қасиетің 

бір-бірімен  байланысып  жатсын. 

(«Жақсы  болғың  келсе,  жаман  сөз 

айтпа»,  «Он  мың  сөздің  түйінін  он 

сөзбен шеш», «Өлмей өмір сүре бергің 

келсе, артыңа жақсы іс пен дана сөз 

қалдыр»).  Дастанның  авторы  кей 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: