Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

206

арқылы іске асады. Мәселен, қасқыр- 

лар өз балаларына аң аулауды былай 

үйретеді:  кәрі  жануар  қалай  аулау- 

дың тәсілін іс-әрекет үстінде көрсе- 

теді, ал балалары сол әрекеттерді қай- 

талайды.  Бұл  жерде  «үйрету»  елік- 

теу  инстинкті  негізінде  іске  асады. 

Адамдар  үй  жануарларын  қолға  үй- 

ретіп,  көптеген  дағдыларды  қалып- 

тастырады. Адамдардың жануарлар- 

ға  дағдыны  қалыптастыруы  дрес- 

сировка немесе қолға үйрету деп ата- 

лады.  Қалыптасқан  дағдылар  жеке- 

леген  инстинктердің  байқалуын  жо- 

йып жіберуі мүмкін. Мәселен, тыш- 

қанды қолға үйреткенде мысық тыш- 

қаннан  қашады,  ал  тышқан  мысық- 

тың  артынан  қуады.  Ал    әуелден 

тышқан мысықты көргенде қашатын 

болған,  ал  үйретудің  нәтижесінде 

тышқаннан мысық қашатындай етіп 

дағды қалыптастырған. Жануарларда 

дағдылар байқап көру және қателесу 

әдісімен қалыптасады. Мәселен, ак- 

вариумды  әйнекпен  ортасын  екіге 

бөліп,  аквариумның  бір  бөліміне 

шортанды  орналастырып,  ал  екінші 

бөліміне  кішкентай  шабақтарды 

салып,  байқап  қарағанда,  шортан 

бірнеше рет шабақтарды жеуге ұмты- 

ла береді, ұмтыла береді, бірақ тұм- 

сығын  әйнекке  соғып,  әбден  шар- 

шайды,  уақыт  өте  шортанда  белгілі 

дағды  қалыптасады:  ол  шабақтарға 

ұмтылуын  әбден  қояды.  Бұл  дағды 

ортадағы  әйнекті  алып  тастағанда 

да сақталады, шортан кішкентай ша- 

бақтарға  тимей,  бірге  жүре  береді, 

бірақ біраз уақыттан кейін дағды жо- 

йылып, шортан өз әдетінше өмір сү- 

ре бастайды.

Дағды-жануарлардың  қылықтары- 

ның  өзгертілген  түрі,  сондықтан  да 

әбден  орнықпайынша  ол  бірте-бір- 

те жойылуы мүмкін. Сонымен қатар 

дағдының  өзгеруі  ауысуынан  аңға- 

рылады.  Маймылда  бананы  бар  жә- 

шіктің  тесігін  алдыңғы  оң  аяғымен 

ашу дағдысы қалыптасқан. Оны де- 

несіне  тақап  қойған  кезде  ол  жәшік 

тесігін алдыңғы сол аяғымен ашқан, 

бұл  аяғы  да  таңылып  тасталғанда 

жәшікті  артқы  аяғымен  ашып,  ба- 

нанды  алуға  әрекеттенген.  Енді  ол 

арқылы ештеңе болмайтынын білген 

ол тіспен ашуға тырысады. Дағдының 

ауысуы негізінен жоғары сатыда да- 

мыған жануарларға тән. Дағдыларды 

қалыптастыру  мүмкіншіліктері  жа- 

нуарлардың  жалпы  даму  деңгейіне 

және қалыптасқан дағдының жануар- 

лар мінезінің инстинктілік түрлеріне 

сәйкестік  дәрежесіне  байланысты. 

Тәжірибелі  үйретушілер  әр  уақытта 

да осыны ескеріп отырады. Оны цирк 

аренасының білгірі Р.А.Дуров орын- 

ды пайдаланды.

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: