Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

428

лері  арқылы  алынған  мәліметтерді 

өңдейді.  Сезім  мүшелері  арқылы 

алынған  мағлұматтарды  жинақтап, 

талдау,  саралау  арқылы  дамып  оты- 

рады.  Ғұлама  «...  затты,  іс-әрекетті 

жан-жағынан  қара,  қолыңмен  ұстап 

көр, көз өлшеміне сал, одан соң тол- 

ған», – дейді. Толғаным сараланбаса, 

ойлау дараланбайды, – дейді. Ойлау 

сөйлеу әрекетіне  байланысты.(«Тол- 

ғамдық түйін») – екендігін де айтады. 

Ойдың  сөз  арқылы  бейнеленуінің 

арқасында адам өзінен бұрынғылар- 

дың ілім-білімдерін сақтап қала ала- 

ды, оларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткі-

зеді.

Айтар  ойымызды  түгел  сақтап  қалу 

үшін  біз  оны  шижаламалап  (хатқа 

жазу)  сақтай  аламыз.  Ойды  келесі 

адамға жеткізу үшін оны сарапқа са- 

лып, әр нәрсеге толғана талдау жасау 

керек.  Айтар  ойыңды  алдымен  өзің 

түсініп  ал.  Мұндайда  алдамшы  се- 

зімге беріліп үстірт ойлау – үлкен қа- 

телік. Жақсылап түсіну үшін көзбен 

көріп,  құлақпен  естіп,  керек  болса 

қолмен ұстай білу шарт. Ғұлама сөй- 

леудің жазбаша түрінің де бар екенін 

айтады. Ол сөйлеу арқылы адам бір- 

бірімен ұғынысып, пікірлесе алатын- 

дығына  ерекше  көңіл  бөледі.  Адам- 

ның  сөзі  анық  әрі  жылы  болып  ке-

луін  қалайды  («Сөзің  сәнді  болса, 

түбі  мәнді  болмақ»,  «Жақсы  сөйле- 

мек  жанға  шырай  бермек»).  Адам 

сөйлеген сөзін ойлап, қадағалап оты-

руы тиіс. («Қиуасы сөйлемелік сөз – 

атқылық  жебе,  не  қадала  кетпек  не 

далаға кетпек. Ол сөйлемелікке асық- 

пай  терең  толғанғылық  жасап  жай 

оғындай  аңғарылып,  наркескідей 

қылыш ашалап, нақталамалап дәл тү- 

сіргілік тұжырымдаулықпен өнерлік 

өресі  де,  өнері  де  болғанымен  сас- 

қалақтап  не  өзін  таудай  санағылық 

ойламмен орнын таппастықпен пен-

демелік қылмақ-ең үлкен парыз. Осы 

түйінде  ғұлама-ғалымның  адамның 

сөйлеу  мәдениетіне  қатысты  кейбір 

мәселелерді  де  баяндаған.  Айтатын 

ойыңды  жинақтап,  оның  мазмұнды 

болуын  қадағалап  сөйлеу  –  ақылды 

адамның  қасиеті.  Сөзің  мәнді  болса 

түбі – мәнді болмақ, – деу арқылы ав- 

тор сөйлеу әрекетінің мазмұнды бо-

луы  мен  мәнерлі  болуының  маңыз- 

ды екенін айтады. Ғұлама бала сезім 

мүшелерінің  (татым,  мүңк,  көз  т.б.) 

дұрыс қалыптасуы үшін оларды таза 

ұстап,  оның  түрлі  сырқаттарын  дер 

кезінде емдеп отырудың қажеттілігі- 

не  назар  аударады.  Баланың  өң  мен 

түсті  дұрыс  ажырата  алуын,  жақсы 

естуі,  алыс-жақын  дыбыстарды  дәл 

естуін, тәтті мен ащыны айыра білуін 

ата-аналар  мұқият  қадағалау  қажет, 

өйткені жан-жақты түйсіне алу кейін-

нен заттың сыр-сипатын түсіне білуге 

жәрдем  етеді  дейді.Ө.  Тілеуқабыл- 

ұлы  жеке  адам  қасиеттері  жөнінде 

кейбір  ойларын  айта  келіп,  жастар- 

дың  ұстамдылықты,  аз  сөйлеп,  көп 

тындыруды,  іскер  де  ісмер  болуды 

талап етеді.

Ол адамның жақсы мінездерінің қа- 

тарына  батырлықты,  батылдықты 

жатқызады. Ғұлама ғалым ешнәрсеге 

қызықпайтын  енжар  адамның  еш-

кімге шапағаты болмайды, ол да бір 

мал да бір деп, олардың адресіне қат- 

ты сын айтады. Адам өмірге келген 

соң, белсенді өмір сүруге, сегіз қыр- 

лы  бір  сырлы  болуға  тиіс  деген  тұ- 

жырым аталмыш еңбектің өн бойы- 

нан аз кездеспейді. Дала ғалымы, ши- 

пагер  Ө.  Тілеуқабылұлының  «Ши-

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: