Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

542

ге  бағытталған  практикалық  психо- 

логиялық-педагогикалық  ұсыныстар 

белгілеуде пайдаланылады.

ТҮЙСІК  –  материалдық  дүниедегі 

белгілі адамның тиісті сезім ағзала- 

рына  әсер  ететін  заттар  мен  құбы- 

лыстарлың  жеке  сапаларын  бейне- 

лейтін қарапайым психикалық үрдіс. 

Термин 4 түрлі мағынада қолданыла- 

ды: 1) берілген биологиялық түрге тән 

алынбаған реакция; 2) белгілі бір түр- 

ге тән белгілі тәсілмен жауап қайтара 

алуға бейімділік. Бұл бейімділік ба- 

қыланатын  мінез-құлықтың  негізі 

болып табылады; 3) дамудың белгілі 

бір шартында, әуестену күйінде, сти- 

мулды  жағдайларда  пайда  болатын 

күрделі әрекеттер жинағы. Бұл мағына 

көбінесе  этологияда  қолданылады, 

мысалы, белсенділіктің тіркелген пат- 

терндері; 4) алынбаған, тұқым қуалау 

арқылы  берілетін  тенденциялар,  мі- 

нез-құлықтың күрделі модельдерінің 

мотивациялық  күштерінің  функция- 

ларын орындайды.

Бұл  мағына  классикалық  психоана- 

лизде  қолданылады.  Фрейдизм  мек- 

тебі  үшін  Т.  негізгі  термин.  Фрейд 

алғашқы  еңбектерінде  түйсіктің  екі 

класын  көрсетті:  эготүйсік  немесе 

өзін-өзі сақтау түйсігі және жыныс- 

тық  немесе  репродуктивті  түйсік. 

З.Фрейд  кейінгі  еңбектерінде  бұл 

термиңді Танатос (өлім түйсігі) мен 

Эросқа (өмір түйсігі) дейін шектеді.

Алайда  бұл  екі  сұлбада  да  Фрейд 

түйсіктің мінез-құлықтың мәнді мо- 

тивациялық  күші  екенін,  бірақ  мі- 

нез-құлықтың ерекше көрінуін анық- 

тамағанын айқын көрсетті. Яғни түй- 

сіктің 1), 2), 3) мағыналары ескеріл- 

меді.  Ағылшын-американ  психологі 

У.Мак-Дугаллдың  (1871-1938)  гор- 

микалық психологиясында Т. ұғымы 

1), 2) және 4) орталық теориялық тұ- 

жырымдама  ретінде  қолданылды. 

Барлық  мінез-құлық  мақсатты  ба- 

ғытталған  және  мотивацияланған  Т. 

деп қарастырылды. Алдымызда тұр- 

ған  бір  затты,  мысалы,  үстелді  кө- 

руіміздің  арқасында  біз  оның  түсін, 

формасын,  көлемін  белгілейміз;  си- 

пай сезіну арқылы оның қатты, тегіс 

екенін;  қолымызбен  қозғап  көріп 

оның салмағын т.с.с. білеміз. Мұның 

бәрі – сол материалдық заттың жеке 

қасиеттері, олар туралы мәліметтерді 

бізге Т. хабарлайды. Т. материалдық 

дүниедегі заттар мен құбылыстардың 

жеке сипаттары мен қасиеттерерінің 

біздің сезім мүшелерімізге әсер етіп, 

миымызда бейнеленуі.

Т- біздің айналамызда, ішкі жан дү- 

ниемізде не болып жатқанын хабар- 

лап  отыратын  қарапайым  педагоги- 

калық  үрдіс.  Т.  адамды  қоршаған 

шындықты бейнелеуден пайда бола- 

ды. Т. таным үрдістеріне жатады, өйт- 

кені  адам  соның  арқасында  дүниені 

таниды. Т. басқа психикалық үрдістер- 

ге – қабылдауға, еске, ойлауға, қиялға 

материал жеткізеді. Т.-тің табиғи фи- 

зиологиялық негізі ағзаның арнаулы 

жүйкелік  механизмі  –  талдағыштар 

арқылы  жүзеге  асады.  Мыс.  көз  то- 

рына түскен жарық сәулесі қызу ту- 

ғызады, ал ол жүйке талшығы арқы- 

лы үлкен ми сыңарларының қырты- 

сына келген кезде адамда көру түйсі- 

гі пайда болады. Адамда пайда бола- 

тын Т.-терді үш топқа бөлуге болады. 

Бірінші  топқа  біздің  денеміздің 

сыртқы  жағында  болатын  сезім  ағ- 

заларының  қозуынан  туатын  Т.-

тер  (экстроцепторлар  –  сыртқы 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: