БАЛАСАҒҰНИ  ЖҮСІП  (ХІ  ғ.)

Түркі халықтарының біразына ортақ 

(қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ т.б.) 

аса ірі ойшыл ғұлама. Оның «Құдатғу 

білік» деп аталатын негізгі шығарма- 

сы сол кездегі тәлім-тәрбиеден елес 

беретін тамаша туынды болып табы- 

лады.  Бұл  еңбек  –  дидактикалық, 

моральдық  –  этикалық  сарында  жа- 

зылған  шығарма.  «Құдатғу  білік»  – 

түркі сөздері. Мұның біріншісі, «Құ- 

датғу»,  «құт»,  «бақыт»,  «құтты»,  ал 

екіншісі «сөз» – «білік», «білім», «кі- 

тап» деген мағынаны білдіреді. Олай 

болса, «Құдатғу білікті» қазақша «бі- 

лімді құтайтушы кітап», «бақытқа же- 

тудің ғылымы» деуге де болады. Кі- 

тап 85 тараудан, 6500 өлең жолынан 

тұрады.  Дастан  оқиғасына  аз  ғана 

топ  қатысады.  Автор  мұндағы  төрт 

кейіпкерді  төрт  қасиеттің  (әділет, 

дәулет, парасат, қанағат) иесі етіп 

алады.  Дастан  төрт  кейіпкердің 

арасындағы бақыт туралы сөз жа- 

рысына  –  диалогқа  құрылған.  Шы- 

ғарманың бұл ерекшелігі бізге айтыс 

жанрының  тууы  жайында  да  көпте- 

ген  қызықты  деректер  береді.  Кітап 

Қараханид мемлекетін нығайту, оның 

даңқын  зорайту  мақсатында  жа- 

зылған.

«Құдатғу  біліктің»  авторы  Жүсіптің 

туып,  өсіп,  тәрбие  алған  жері  он- 

ша қашық емес, сол кезде қаңлы тай- 

пасының астанасы болған. 1069-1070 ж. 

жазылған. Қолжазбаның авторы жө- 

нінде кітап кіріспесінің 3-бетінде бы- 

лай делінген: «Бұл кітаптағы өлеңді 

жазған кісі Баласағұнда туған. Ол бұл 

кітапты Қашқар елінде жазып, жазу- 

шыға Қараханидтердің шаһы Тавғаш 

Арсланхан  Бұғра  –  Текинге  тарту 

етеді.  Шаһ  ақынның  осы  дастаны 

үшін  оған  «Хас  –  Хаджиб»  («құпия 

министр») деген атақ береді.

Осыдан  барып  жазушының  «Жүсіп 

хан – Хажиб» деген атағы жер жүзі- 

не  тарап  кетеді.  Қолжазбаның  түп 

нұсқасы белгісіз. Бізге оның үш кө- 

шірмесі жеткен. Біріншісі – 1439 ж. 

Герат  қаласында  ұйғыр  жазуымен 

(қазір ол Вена кітапханасында), екін- 

шісі – XII ғасырдың орта шенінде Мы- 

сырда  араб  жазуымен  (Каир  кітап- 

ханасында)  XII  ғасырдың  аяғында 

жазбаша  көшірілген  үшінші  түрі  – 

1914 ж. Наманган қаласынан табыл- 

ған. «Құдатғу білік» («Құтты кітап» 

немесе «Құт негізі білік»). Дастанның 

мазмұнын  ұғыну  қиынға  соқпайды, 

ол қарапайым тілмен жазылған. Жа- 

зылу  стилі  жағынан  ол  араб-парсы 

поэзиясымен,  әсіресе,  Фирдоусидің 

атақты «Шахнамасымен» үндес. Ба- 

ласағұндық  Жүсіптің,  «Құдатғу  бі- 

лікті»  түркі  тілінде  жазуы,  сөйтіп, 

оның  өз  ана  тілін  аса  қадір  тұтып,