Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

118

ты.  Бихевиористердің  мақсаты  – 

психологияны мінез-құлықты басқа- 

руға қабілетті білімнің саласына ай- 

налдыру.  Д.Уотсонның  түсіндіруін- 

ше, Б. түпкі мақсаты – адам мінез-

құлқын түсіндіру. Бұл үшін 3 жағдай 

жеткілікті  деп  есептеді:  мінез-

құлықтың өзін суреттеу, организмге 

әсер ететін ішкі, сыртқы дене сти- 

мулдарын және оған жауап беретін 

мінез-құлық  реакциясын  байланыс- 

тыратын заңдарды тану.

Адам жануарлардан тек мінез-құлық 

реакцияларының  күрделілігімен, 

оларға  жауап  беретін  стимулдардың 

әртүрлілігімен  ерекшеленеді.  Бихе- 

виористердің  дәлелдеуінше,  негіз- 

гі  ғылыми  ұғымдар  болып  табыла- 

тын  стимул – сыртқы  ортадан  келе- 

тін  тітіркендіргіш,  реакция  –  тітір- 

кендіргішке  ағзаның  жауабы  және 

стимул мен реакцияның байланысы – 

ассоциация.  Сонымен,  Уотсон  сана- 

дан ғылыми категория ретінде бас тарта 

отырып,  өзінің  еңбегінде  И.П.Пав- 

ловтың  шартты  рефлекстер  туралы 

әдістемесіне  сүйенеді.  Б.  пайда  бо- 

луына  америка  зерттеуші-ғалымы 

Э.Торндайктің  (1874-1949)  еңбек- 

терінің үлкен әсері тиді. Э.Торндайк- 

тің  негізгі  зерттеулері  жануарларға 

жүргізілді,  олар  «проблемалық  жә- 

шік» деп аталатынға орналастырыл- 

ды.  Э.Торндайк  «проблемалық  жә- 

шіктегі»  жануарларлардың  мінез-

құлқын  бақылап,  байқау  және  қате- 

лесу әдісімен әрекет ете отырып, жа- 

нуарлар  кездейсоқ  нәтижеге  жетеді 

деген  қорытындыға  келеді.  Үйрету, 

бейімделу  реакциясын  қалыптасты- 

ру  бірнеше  рет  қайталаудың  нәти- 

жесінде  іске  асады  (жаттығу  заңы). 

Егер реакциядан кейін ағза үшін жағ- 

дай  ойдағыдай  іске  асатын  болса, 

реакция бекітіледі, стимул мен реак- 

цияның  арасында  берік  байланыс 

қалыптасады (тиімділік заңы).

Ашылған  заңдылықтарды  бихевио- 

ристер  механикалық  түрде  адамға 

пайдаланды.  Адамдардың  жануар- 

лардан айырмашылығын олар реакция- 

сының  өте  күрделі  сипатынан  көре- 

ді. Бихевиористер мінез-құлықтың ор- 

таның әсеріне байланыстылығын дұ- 

рыс  анықтап  берді.  Бірақ  олардың 

тұжырымдамасы механикалық сипат- 

та болды. Олар кері реакцияның тек 

стимулмен емес, сонымен қатар ішкі 

жағдайлармен  байланыстылығын 

ескермеген.  Жануарлар  психикасын 

зерттеуге  адам  мінез-құлқы  моделі 

тұрғысынан  қарау  дұрыс,  бірақ  жа- 

нуарлар  мен  адам  психикасының 

сапалық ерекшелігі бұрмаланды.

Д. Уотсон адамның мінез-құлқы тітір- 

кендіргіштерге бағыныштылығы ту- 

ралы  ғылымды  байыта  түсті.  Бұл 

байланыстылықты  S→R  (стимул  – 

реакция)  формуласы  түрінде  бейне- 

леді. Б. негізіне психологиялық зерт- 

теулердің  пәні  ретінде  психиканы, 

сананы жоққа шығару жатады. Зерт- 

теу  нышаны  ретінде  мінез-құлық- 

ты  мойындайды.  Психология  ғылы- 

мына мінез-құлық пен ортаның ара- 

қатынасының  заңдылықтарын  зерт- 

теу  ұсынылды.  Бихевиористер  жа- 

нуарлар  сияқты  адам  да  жай  тетік, 

машина  тәріздес  сыртқы  ортаның 

әсеріне  жауап  береді  дегенді  айта- 

ды. 1925ж. Д.Уотсонның кезекті еңбегі 

«Бихевиоризм»  атты  кітабы  жарық 

көрді. Бұл еңбекте негізгі идея сырт- 

қы тітіркендіргіштердің нәтижесінде 

кез-келген  келбеттегі,  мінез-құлық- 

тағы  адамды  «жасауға»  болатынды- 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: