Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

жірибе  негізінде  жаңа  түсініктер, 

ойлар мен бейнелер жасауға саятын 

психикалық  процесс.  Е.  субъекттің 

заттық  қарекетінің  құралдары  мен 

нәтижесін  ойша  құрудан,  мәселелік 

жағдай белгісіз сипатта болғанда іс- 

әрекет  бағдарламасын  жасаудан,  қа- 

рекетті  бағдарламай  алмастыратын, 

тәріздендіретін бейнелер шығарудан, 

объекттің  бейнелерін  жасаудан  кө- 

рінеді. Басқа да психикалық процес- 

тер (ойлау, ес, қабылдау) сияқты елес- 

тетудің  анализдік  синтездік  сипаты 

бар.  Естің  (жадының)  негізгі  бета-

лысы  –  бұрынырақта  қабылданып, 

ұғынылған жағдайларды, объектілер- 

ді  барынша  дәлме-дәл  жаңғырту.  Е- 

дің негізгі беталыстары – ес түсінік- 

терін  түрлендіру,  түптеп  келгенде, 

бұрын пайда болмаған ойлау жағда- 

йының жасалуын қамтамасыз ету. Е. – 

болмысты жаңа ұштасулар мен бай- 

ланыстарда бейнелеу.

Е-дің ең маңызды мәні сонда, ол ең- 

бек басталғанға дейін оның нәтиже- 

лерін көз алдына келтіруге мүмкіндік 

береді,  осы  арқылы  қарекет  проце- 

сінде  адамды  бағдарлайды.  Е.  ар- 

қылы еңбектің түпкі не аралық өнім- 

нің  моделін  жасау  олардың  заттық 

жүзеге  асырылуына  жағдай  жасай- 

ды.  Е.  арқылы  күтілетін  нәтижені 

көз  алдына  келтіру  адам  еңбегінің 

жануарлардың  түйсіктік  әрекетімен 

түбегейлі  айырмашылығы  болып 

табылады. Е. белсенді және енжар Е. 

болып сараланады. Енжар елестету- 

де  пәрменділік  жоқ,  оған  өмірде 

жүзеге  аспайтын  бейнелер,  іске  ас- 

пайтын  тіпті  іске  асуы  мүмкін  емес 

бағдарламалар жасау тән. Әдейі емес 

енжар  Е.  сана  қарекеті  босаңсыған- 

да,  ұйықтағанда,  қалғып-шұлғып 

ұйқылы-ояу отырғанда, сананың па- 

тологиялық  бұзылуы  кезінде  бай- 

қалады. Әдейілеп енжар елестетуден 

ерік-жігермен  байланысты  емес 

бейнелер (құрғақ қиялдар) туындайды.

Е.  процестерінде  құрғақ  қиялдың 

басымдығы  тұлғаның  дамуында  ке- 

містіктер  бар  екенін  көрсетеді.  Бел- 

сенді  Е.  шығармашылық  және  жаң- 

ғыртушылық болуы мүмкін. Шығар- 

машылық  елестетуде  қарекеттің  бі- 

регей  және  бағалы  өнімдерінде  жү- 

зеге асатын бейнелер жасалады. Ең- 

бекте  пайда  болған  Е.  –  кез  келген 

шығармашылықтың ажырағысыз бө- 

лігі. Е. дереу практикалық іс-әрекетте 

жүзеге аса бермейді. Кейде ол тілек-

қалаудағы болашақ бейнелерді жасау- 

ға,  яғни  армандауға  саятын  ерекше 

бір іштей қарекет нысанында болады. 

Арман қарекетті түрлендірудің қажет- 

ті  шарты,  түпкілікті  орындалуы 

қайсыбір  себептермен  кейінге  қал- 

дырылған  қарекеттің  ынталандыру- 

шы  себеп-түрткісі.  Жаңғыртушы 

елестетудің негізі – сипаттамаға сәй-