Қ. Жарықбаев о. СаңҒылбаев

сырдағы қазақ ғұлама ғалымы. Оның 

«Шипагерлік  баян»  атты  еңбегінде 

қазақтың  ой-пікірлері  тұңғыш  рет 

ғылыми  тұрғыда  төмендегідей  пси- 

хологиялық сөз болғаны байқалады. 

Көптеген  психологиялық  ұғымдар 

(«Қуат», «Қабілет, «Ойлау», «Сөйлеу», 

«Мінез» т.б.) туралы психологиялық 

(сол  кездегі  ұғым  бойынша)  мағ- 

лұматтар мол. Ол өзінен бұрын өмір 

сүрген  түркілік  ұлы  ғұламалардың 

әл-Фараби, Әбу әли ибн Синалардың 

жан туралы түсініктеріне сүйене оты-

рып, бүкіл тіршіліктің басқарушысы, 

реттеушісі  жүрек  дейді.  Сөйте  тұра 

жан құбылыстарын басқаруға мидың 

атқаратын рөлін де жоққа шығармай- 

ды. Өтейбойдақ Тілеуқабылұлы есті 

адамдардың негізгі жан қуаттарының 

қатарына  жатқызады.  Оның  пікірін-

ше, ес көрген, естіген нәрсені жадта 

сақтау үшін аса қажет. Арнайы есте 

сақтау  мақсатында  адам  тез  аңғар- 

ғыш, байқағыш және есте қалдырғыш 

болуы тиіс (... тез, шапшаң, жеткілікті 

аңғарып, ойға қонымды, көңілге то-

лымды, өте нанымды, бүге-шегесіне 

дейін есте сақтау) дейді. Ол адамның 

қабілет қасиетін дамыту үшін көпте- 

ген тау-тас, жер-су және мал мен аң- 

дардың аттарын дәл білу қажеттігіне 

үлкен  мән  береді.  Еске  сақтау  қабі- 

летінің  ойдағыдай  дамуына  себеп 

болатын  қасиеттің  бірі  –  зейінділік. 

Оның  пікірінше,  саналы  іс-әрекет 

зейінсіз  іске  аспайды.  Аталмыш  кі- 

тапта  зейін  көбінесе  «мәнділік  аң- 

ғарым» деген ұғыммен беріледі.

Тілеуқабылұлы адамның негізгі жан 

қуаттарының  біріне  ойлау  процесін 

жатқызады. Ойлау адам сезім мүше-