Қ. жарықбаев о. СаңҒылбаев

208

зім  органдарының  даралануына, 

жіктелуіне  алып  келеді.  Осының 

негізінде қарапайым сенсорлық пси- 

хика  ортаның  жекелеген  қасиетте- 

рін бейнелеу қабілеттілігі пайда бо- 

лады. Жануарлардың жерде өмір сү- 

руге көшуіне және бас ми қыртысы- 

ның  дамуына  байланысты  тұтас  құ- 

былыстарды психикалық бейнелеу –  

перцептивтік психика пайда болды.

Ақырында,  одан  әрі  өмір  сүру  жағ- 

дайының қиындауы өте жетілген қа- 

былдау  органдары  мен  іс-әрекетке 

және ерекше жетілген мидың дамуы- 

на  алып  келеді,  жануарларда  заттар 

мен  құбылыстар  түрінде  оларды 

сезгіштік қабылдаудың мүмкіншілік- 

терінің  пайда  болуына  көмектеседі. 

Сонымен,  психиканың  дамуы  жа- 

нуарлардың ортаға бейімделуінің қа- 

жеттілігімен  анықталады  және  пси- 

хикалық бейнелеу осы бейімделудің 

барысында  қалыптасатын  органда- 

рының  қызметі  болып  табылады. 

Тіптен  басқа  түрде  ерекше  белгіле- 

рімен сипатталатын психика дамуы- 

ның  жоғары  сатысы  –  адам  санасы 

болып  табылады.  Адам  санасының 

негізгі  айырмашылығы,  оның  пайда 

болуы  психика  дамуын  басқаратын 

заңдардың  өзгеруімен  байланысты. 

Егер де жануарлар дүниесінің бүкіл 

даму  тарихында  психика  дамуының 

бағынған ортақ заңдары – биология- 

лық  эволюция  заңдары  болды,  ал 

адам психикасының дамуы қоғамдық 

тарихи даму заңдарына бағынады.

ЖАРАМСАҚТЫҚ  –  адам  мінезін- 

дегі  ұнамсыз  сипат  саналатын  жа- 

ғымсыз  қылық.  Ж.  –  біреудің  лауа- 

зымы  мен  беделіне,  үлкендігіне  қа- 

рап  жалпылдап,  жарамсақтанып  кө- 

рінуге ұмтылуы. Өзінше жақсы көрі- 

нуге тырысып жағымпаздану. Ж. ті- 

лімізде  жарамсақ,  жарамсақсу,  жа- 

рамсақсы,  жарамсақтан,  жарамсақ- 

тану,  жарамсақ-тас  дейтін  кекесіңді 

түрлері  мен  бірнеше  атаулары  бар. 

Оларды  мән-жайына  қарай  қолда- 

нулары  да  әрқилы  сипат  мағынада 

болып отырады. Мыс., біреуге жақсы 

атанып жағымпаздық көрсету – Жа- 

рамсақтық. Ж. мінез ұнамсыз, жағым- 

сыз сипаттар деп бағаланғанмен әр- 

бір  адамның  даралық  мінезін,  бо- 

йында қалыптасқан әдет-дағдылары- 

мен де санасуды қажет етеді.

Мұндай  жайттар  адамның  даралық 

психологиялық  ерекшеліктері  деп 

бағаланады.  Ж.  мінездегі  ұнамсыз 

сипаттарға  кері  қатынаста  болатын 

жарамдылық, жарамды деп аталатын 

ұнамды,  игі  қасиеттер  де  бар.  Жа- 

рамдылық – белді, күшті, баршылық, 

төзімділікті білдіретін мінез ерекше- 

ліктері. Қолынан іс келетін, қабілет- 

ті  адамды  жарамдылық  қасиеті  бар 

деп санаймыз. Жарамсақтықтың қо- 

лайлылық,  ыңғайлылық,  өтейтіндік 

дейтін  де  бағалы  да  ұнамды  жақта- 

ры бар.

ЖАРНАМА  ПСИХОЛОГИЯ- 

СЫ  –  психология  ғылымының  қол- 

данбалы  салаларының  бірі.  Жар- 

нама  көрер-мендердің,  алушылар- 

дың,  және  қатынасушылардың  зе- 

йіндері мен қызығушылықтарын зат- 

тарға, шара-ларға, дәстүрлерге, шығар- 

маларға,  т.с.с.  аударып,  кең  өрісті 

әйгілі  ету  мақсатымен  қолданыла- 

тын хабарлау жолы.

Ж.п.  эргономиканың,  физиология- 

ның,  эстетиканың  және  этникалық 

нормалардың мүмкіндіктерін ескере- 

ЖАРА

ЖАРН

209

ді.  Жарнама  хабарлайды,  түсіндіре- 

ді, сендіреді. Олай ету үшін жалпы- 

ға ақпарат үрдісінің функциясы, нұс- 

қасы және адамдардың білім деңгей- 

лері  мен  кімдерге  арналғанын  жан-

жақты  қарастырады.  Ж.п.  жарнама- 

ның  әртүрлі  әлеуметтік  функция- 

ларының  механизмдері  мен  заңды- 

лықтарын зерттейді.

ЖАС  –  адам  дамуының  кезеңі,  ор- 

ганизм мен тұлға қалыптасуына тән 

сипатты заңдылықтар жиынтығымен 

сипатталады. Жас – дамудың белгілі 

бір сатысындағы тұлға құрылымының 

өзіндік ерекшелігін анықтайтын бір- 

қатар  өзгерістер  тән  болатын  сапа- 

лық  тұрғыдан  ерекше  кезең  болып 

табылады. Педагогикалық тәжірибе, 

психологиялық  бақылаулар,  меди- 

циналық  практика  эмпириялық  не- 

гіздерде әр түрлі жас кезеңдерін са- 

ралайды.

Жасқа орай дамуды кезеңдерге бөлу- 

дің қазіргі варианттары шартты түр- 

де  алынған,  өйткені  әрбір  көзқарас 

тұрғысына тән критерийлерге негіз- 

делген.  Жастың  психологиялық  си- 

паттамасы тәрбие мен дамудың нақ- 

ты  тарихи  жағдайларына,  қарекет 

пен  қарым-қатынас  ерекшеліктеріне 

орай  анықталады.  Жас  шекаралары 

өзгермелі  және  әр  түрлі  әлеуметтік-

экономикалық  жағдайларда  бір- 

дей болмайды. Әлеуметтік орта эле- 

менттерінің  балаға  ықпалының  си- 

паты  оның  бұдан  бұрынырақта  да- 

мыған  қандай  психологиялық  қа- 

сиеттерден  өтіп  қабылданатынына 

байланысты. Осы ішкі және сыртқы 

жағдайлардың  жиынтығы  жастың 

ерекшелігін анықтайды, ал бұлардың 

арасындағы қатынастың өзгеруі жас 

тұрғысындағы келесі кезеңдерге өту- 

дің  қажеттілігі  мен  ерекшеліктеріне 

себеп  болады.  Жас  тұжырымы  ғы- 

лымның  даму  барысында  елеулі  өз- 

герістерге  ұшырап  отырды.  Ассо- 

циацияшылар  бұл  дамуды  таза  сан- 

дық  өзгерістерге  сайады.  Бихевио- 

ризм  шеңберіндегі  зерттеулерде  ма- 

шықтар  мен  дағдылардың  қалыпта- 

суы ғана есепке алынады. Фрейдизм 

мен неофрейдизм өкілдері тұлғаның 

түрткі  себеп-эмоция  тұрғысында- 

ғы  эволюциясын  ғана  негізге  алып 

жас кезеңдерін саралауға әрекеттен- 

ді.  Отандық  ғылымда  баланың  төл- 

құжаттық  жасы  оның  нақты  даму 

деңгейінің критерийі бола алмайты- 

ны  көрсетіледі:  бұл  деңгейді  анық- 

тау  үшін  баланың  психологиялық 

жағдайына,  тұлғалық  сипаттамала- 

рына, осының өзінде нақты бары ға- 

на емес, толысу кезеңінде, таяудағы 

даму айғағы деп аталатын да сипат- 

тамаларға  талдау  жасау  керек  бо- 

лады.

Жалпы  организмнің  және  атап  айт- 

қанда,  жүйке  жүйесінің  толысуы, 

стадиялық сипатта болады, жаңа пси- 

хологиялық құрылымдар түзбей, әр- 

бір  жас  кезеңінде  жаңа  тәжірибені 

игеру  үшін,  жаңа  қарекет  әдістерін 

меңгеру  үшін,  жаңа  психологиялық 

процестер қалыптастыру үшін айрық- 

ша  алғышарттар  жасайды.  Осымен 

қатар  кері  байланыс  та  байқалады: 

баланың өмірі мен тәрбиесі жағдай- 

ларына  орай  организмнің  белгілі 

бір  жүйелерінің,  ми  құрылымдары- 

ның қарқынды жұмыс істеуі ми био- 

химиясына,  жүйке  құрылымдары- 

ның  морфогенезіне,  ми  қабығының 

ЖАС

ЖАС

210

тиісті  өңірлеріндегі  жүйке  клетка- 

ларының өсуі мен саралануына елеу- 

лі әсер етеді.

Балалардың  психофизиологиялық 

мүмкіндіктері  көп  екендігі  анық- 

талған.  Әрбір  сатыда  сыртқы  әсер- 

лерге  таңдамалы  қабылдағыштық 

байқалады; балалар қарекет әдістері- 

нің  кез  келгенін  емес,  белгілі  бір 

түрін неғұрлым нәтижелі меңгереді. 

Бұл ерекшелік жастық сензитивтілік 

деп  аталады  және  қайсібір  жас  ке- 

зеңінде (ол сензитивтік кезең немесе 

сензитивтік  жас  деп  анықталады) 

белгілі бір психикалық қасиеттер мен 

процестердің  дамуының  оңтайлы 

сипатымен ерекшеленеді.

Сензитивтік  кезеңге  қатысты  күні 

бұрын немесе кешігіп барып оқыту- 

дың  тиімділігі  жеткіліксіз  болып 

шығары  анық.  Оқытудың  нәтижелі- 

гін  арттыру  баланың  психология- 

лық-физиологиялық  жас  ерекшелік- 

терін  және  осы  жас  кезеңінде  қа- 

лыптасатын  психологиялық  жаңа 

түзілімдердің  маңызын  бұлжытпай 

ескеруді  талап  етеді.  Балалардың 

жас  ерекшеліктерімен  қатар  дара- 

лық ерекшеліктерін де ескеру керек, 

жастары  бірдей  балалардың  бұл 

ерекшеліктерінде елеулі айырмашы- 

лықтар болады.

ЖАС  ДАҒДАРЫСТАРЫ  –  онто- 

генездің  қауырт  психологиялық  өз- 

герістермен  сипатталатын,  уақыты 

жөнінен біршама ұзақ емес (бір жыл- 

ға дейін), ерекше кезеңдері. Невроз- 

дық  не  жарақаттық  сипаттағы  дағ- 

дарыстардай  емес,  жас  дағдарыста- 

ры қалыпты процестерге жатады жә- 

не тұлғаның қалыпты, үдемелі дамуы 

үшін қажет. Ж.д. жас тұрғысындағы 

бір сатыдан екіншісіне өтуімен бай- 

ланысты пайда болуы мүмкін және оның 

әлеуметтік  қатынаста,  қарекет,  сана 

саласындағы жүйелі сапалық түрле- 

нуімен байланысты. Балалық жаста, 

әдетте, «бір жас дағдарысы», «үш жас 

дағдарысы», «6-7 жас дағдарысы» жә- 

не «жеткіншек дағдарысы» (10-11 жас) 

сараланады.  Жас  дағдарыстарының 

бұл шектемесі біршама шартты, өйт- 

кені даралық, әлеуметтік-мәдени жә- 

не басқа өлшемдер едәуір шамада әр- 

қилы болады.

Дағдарыстың нысаны, ұзақтығы мен 

өту  қарқындылығы  баланың  дара- 

лық-типологиялық  ерекшеліктеріне, 

әлеуметтік және микроәлеуметтік жағ- 

дайларға,  отбасындағы  тәрбиенің 

тұтастай педагогикалық жүйенің ерек- 

шеліктеріне байланысты әртүрлі бо- 

луы  мүмкін.  Балалық  шақтағы  Ж.д. 

кезеңдеріне балалардың үлкендермен 

қарым-қатынасының жаңа типіне кө- 

шу процестері тән, мұнда баланың жа- 

ңа, өскелең мүмкіндіктері, «әлеумет- 

тік  даму  жағдаятының»  өзгерістері, 

қарекеттің  алмасуы,  баланың  сана- 

сының  бүкіл  құрылымының  қайта 

құрылуы ескеріледі. Балалардың жа- 

ңа жас сатысына өту процестері, бір 

жағынан, оның айналасындағы адам- 

дармен  қарым-қатынастарының  бұ- 

рынырақта қалыптасқан нысандары, 

екінші жағынан, өскелең физикалық 

және  физиологиялық  мүмкіндіктері 

мен талап-тілектері арасындағы кей- 

де  өте-мөте  кереғар  қайшылықтар- 

ды шешумен байланысты болады.

Негативизм, қиқарлық, кірпияздылық, 

шамшылдық және жас дағдарысына 

тән басқа да жағымсыз мінез-құлық 

көріністері  егер  үлкендер  баланың 

қарым-қатынас және қарекет саласын- 

ЖАСД

ЖАСД

211

дағы жаңа қажетсінулерін елемейтін 

болса, асқынып кетуі, керісінше дұ- 

рыс  тәрбиеленсе,  бәсеңсуі  мүмкін. 

Ересек  кездегі  және  жас  ұлғайған 

кездегі жас дағдарыстары анағұрлым 

аз  зерттелген.  Мұндай  бетбұрыс  ке- 

зеңдердің балалық шақтағыдай емес, 

елеулі өзгерістерсіз болатыны белгі- 

лі. Мұндай кезеңдердегі сананың ма- 

ғыналық  құрылымдарының  қайта 

құрылуы,  жаңа  өмірлік  міндеттерге 

бағдарлану, қарекет пен қарым-қаты- 

настар сипатының алмасу процесте- 

рі  тұлғаның  дамуының  бұдан  арғы 

барысына зор ықпалы болды.

ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ КОН- 

ЦЕПЦИЯСЫ  –  баланың  жасына 

сәйкес даму заңдылықтары. Баланың 

өсіп-жетілуі  анатомиялық,  физиоло- 

гиялық және психологиялық ерекше- 

ліктеріне қарай мынадай кезеңдерге 

бөлінеді:

нәрестелік немесе бал бөбектік жас – 

туғаннан 1 жасқа дейін;

бөбектік  жас  –  1  жастан  3  жасқа 

дейін;

мектеп  жасына  дейінгі  кезең  –  3 

жастан 6 (7) жасқа дейін;

төменгі сынып жасындағы балалар – 7 

жас пен 10-11 жас аралығы;

жасөспірім -14-15;

балаң жас – 17-18 жасқа дейін.

Жастық кезең – 18-23 жас арасы.

Оның өзі үшке бөлінеді:

алғашқы жастық (18-20),

ортаңғы жастық (22-25),

кемелдену жасы (25-60),

егде жас (60-70),

қарттық,  кәрілік  жас  (70-тен  әрмен 

қарай).

Адамның жас кезеңдерінің мазмұны 

белгілі  физикалық,  психофизиоло- 

гиялық,  психологиялық,  әлеуметтік 

өлшемдермен белгіленеді. Бұлар ар- 

найы жүргізілген зерттеулер нәтиже- 

сінде дәлелденген. Мәселен, жас мөл- 

шерінің деңгейі, басында әрекет, ойын, 

оқу,  еңбек  т.б.  түріне  байланысты 

Д.Б.Элькониннің  осы  аттас  концеп- 

циясында сөз болады.

ЖАС  ПСИХОЛОГИЯСЫ  –  адам 

психикасының  дамуын  және  оның 

жас тұрғысынан әртүрлі кезеңдерде- 

гі  ерекшеліктерін  зерттейтін  психо- 

логия  саласы.  Бала  психологиясын, 

ересек адамның жекелей дамуы пси- 

хологиясын  және  геронтолгиялық 

психологияны (қарттық психология- 

сын) қамтиды. Бала психологиясын- 

да  жас  тұрғысындағы  дамуды  қа- 

зіргідей кезең-кезеңге бөлуге сәйкес 

біршама дербес бөлімдер санатында 

мектеп  жасына  дейінгі  баланың,  кі- 

ші  сыныптардағы  балалардың, жет- 

кіншектердің  және  т.б.  психология- 

сы  сараланады.  ХІХ  ғасырдың  ая- 

ғына  дейін  жас  тұрғысындағы  даму 

кезеңдеріне тән ерекшеліктер ғалым- 

дардың назарына іліге қоймады. Атап 

айтқанда,  балаға  «кішкентай  ересек 

адам»  деп  қарау,  оның  «қалыпты 

ересек адамнан» ерекшелігі дене кү- 

шінің  толыспағандығында  және  тә- 

жірибесінің  жеткіліксіздігінде  ғана 

деп білушілік көбірек тарады. Осыған 

орай,  оқыту  мен  тәрбиелеу  жөнінде 

балалардың даму ерекшелігі ескеріл- 

мейтін нұсқамалар ұсынылды.

ХІХ  ғасырдың  аяғында  Ч.Дарвин 

теориясының ықпалымен эволюция- 

лық  идеялар  психологияға  да  тара- 

ды.  Жас  психологиясы  қалыптаса 

бастап,  ХХ  ғасырдың  ортасына  қа- 

рай дербес сала болып шықты. Ол жал- 

ЖАСЕ

ЖАСП

212

пы психологиямен тығыз байланыс- 

та  дамыды:  психиканың  кез  келген 

теориясы  психиканың  онтогенезде 

дамуын  талдау  қажеттігіне  тап  бо- 

лып отырды. Жас психологиясының 

негізгі әдістері – бақылау мен экспе- 

римент.  Зерделенетін  объекттің  тән 

ерекшелігі дамудың бастапқы кезең- 

деріндегі  бақылаудың  жетекші  рөл- 

де болуын анықтайды. Табиғи экспе- 

римент балаларға жарамайтын лабо- 

раториялық  эксперименттен  едәуір 

жиі  пайдаланылады.  Баланың  пси- 

хикасының дамуын зерттеуді көлденең 

жарма деп аталатын әдіспен жүргізуге 

болады;  мұнда  зерттеуші  психика- 

ның қалыптасуының сол сәттегі пси- 

хологиялық  ерекшеліктерін  білуді 

көздейді.  Бірнеше  мәрте  қайталана- 

тын  мұндай  жармалар  біршама  көп 

сыналушылар туралы мәлімет алуға 

жағдайлы.

Енді  бір  жағдайда  сол  бір  сыналу- 

шының өзін едәуір ұзақ уақыт бойы 

да (кейде бірнеше жыл) зерттеу жүр- 

гізіледі, оның психикасындағы өзге- 

рістер дәйекті түрде тіркеліп отыра- 

тын  бұл  әдіс  –  бойлық  зерттеу  деп 

аталады.  Адамның  психикалық  да- 

муы оқыту мен тәрбиелеу барысын- 

да  жүретіндіктен,  жас  психология- 

сының мазмұны педагогикалық пси- 

хологияның  мазмұнымен  тығыз  ас- 

тасады, тарихи дамуда олар бір-бірі- 

нен ажырағысыз. Жас психологиясы 

мен  педагогикалық  психологияның 

нақты бірлігі зерттелетін объекттің ор- 

тақтығымен байланысты; бұл объект – 

дамушы  және  онтогенезде  өзгеруші 

адам.  Жас  психологиясында  ол  жа- 

сына  орай  дамуының  динамикасы 

мен заңдылықтарында көрінсе, педа- 

гогикалық  психологияда  педагогтің 

мақсаткерлікпен әсер-ықпал етуі про- 

цесінде  оқитын  және  тәрбиеленетін 

адам ретінде көрінеді.

ЖАСөСПІРІМДЕР  ПСИХОЛОГИЯ- 

СЫ  –  Жасөспірімдер  дене  бітімінің 

қалыптасуында кейбір айрықша бай- 

қалатын анатомиялық – физиология- 

лық  ерекшеліктеріне  қарай  өтпе  дә- 

уірдің балалары деп те атауға болады.

Бізде  төртінші  сыныптан  бастап  ба- 

лаларға жалпы білімнің негіздері оқы- 

тыла  бастайды.  Енді  бастауыш  сы- 

ныптардағыдай  сабақты  бір  мұғалім 

бермей,  қатарынан  бірнеше  мұғалім 

оқытатын  болады.  Бұл  айтылғандар 

балалардың оқу мотивтеріне әсер етіп, 

оларды  жаңа  жағдайға  бейімдеуге 

мәжбүр етеді.

Жасөспірімдік  кезеңнің  негізгі  бір 

ерекшелігі – жыныс мүшелерінің же- 

тілуі. Осыған қоса бала организмінің 

бұл  кезеңдегі  жеделдетіле  өсуі  оқу- 

шының  жоғары  жүйке  қызметіне  де 

тиісінше әсер етеді. Мәселен, өздері- 

не бұрынғыша бала деп қарағандарға 

осқырына  қарайды,  тез  әсерленгіш, 

қозғыш,  импульсивті  келеді.  Бұл  от- 

басы  мен  мектептің  оған  жасайтын 

қарым-қатынасын қиындатады. Оқу- 

шы  басында  туындайтын  кейбір  кө- 

мескі ойлар да (жыныс мүшелерінің 

жетілуіне  орай)  бұған  қосымша  се- 

беп  болады.  Жас  жағынан  алып  қа- 

рағанда  бұлар  балалықтан  ересектік 

дәуірге  ауысудың  аралық  кезеңінде 

тұрады.  Жасөспірімдер  енді  біз  бұ- 

рын  санаса  бермейтін  кішкене  бала 

емес, әйтсе де оның қоғамдағы жағ- 

дайына  қарап,  үлкендер  оны  әлі  де 

бала  санайды.  Ал  бала  болса  есей-

гендігін  айтып,  өзін  жеке  адам  ре- 

тінде көрсетуге тырысады, кейде өзім- 

ЖАСө

ЖАСө

213

шілдікке  салынып,  дөрекілік  мінез 

де көрсетіп қояды. Бұлардың «үлкен 

кісі» болып көрінуі кейде қате, жал- 

ған  жолмен  кетуі  де  мүмкін  (мәсе- 

лен, кейбір осындай балалардың шы-

лым  тартуы,  үлкендермен  қарсыла- 

суы т.б.).

Мектеп  пен  отбасында  жасөспірім- 

дерге  тиянақты  тәрбие  берілуі  тиіс. 

Олардың  ересек  болуға  ұмтылуын 

ретті  жерде  қолдап,  кейбір  балалық 

эмоцияларын  ар-намыс,  абырой,  бо- 

рыш, ұят, жауапкершілік секілді жо- 

ғары  сезімдерге  айналдырып  отыру 

керек. Жасөспірімдердің дербестілік- 

ке  ұмтылуын  да  қолдап,  мінез  бен 

ерік  сапаларының  ұнамды  бітісте- 

рін қалыптастыруға жәрдемдесіп, бұ- 

ларды құр босқа қиқарлықтан, желөк- 

пеліктен ажыратып отыру қажет.

Әрбір мұғалім, әсіресе сынып жетек- 

шілері жасөспірімдердің жеке ерекше- 

ліктеріне  тән  бейімділіктеріне  қарай 

оларды  түрлі  қоғам  жұмыстарына 

тартып,  қоғамдық  пайдалы  еңбекке 

қызу  араластырып  отырғаны  мақұл. 

Бұл жастағы балалардың оқу әрекетін 

еңбекпен  дұрыс  ұштастыру  арқылы 

ғана оларды еңбексүйгіштікке, тәртіп- 

тілікке, талапкерлікке, ұжымдыққа т.б. 

қасиеттерге тәрбиелеуге болады.

Жасөспірімдердің  аяқ-қолдарының 

тездетіле  өсуі,  бұлшық  еттерінің  қа- 

таюы  олардың  дене  еңбегіне  құмар- 

туларын тудырады, яғни бала жалпы 

еңбек энтузиазымының әсеріне оңай 

елігіп,  ұжым  арасында  бар  ықыла- 

сымен  жұмыс  істейді.  Осы  жаста- 

ғылардан  өз  шамасын  асыра  баға- 

лайтын, сондай-ақ әркез үлкендермен 

парапар  әрекеттенуге  тырысатын 

жайттарды  жиі  байқауға  болады. 

М.Горький «Кісі есігінде» атты шығар- 

масында бұл жөнінде былай деген еді: 

«Кейде жеткіншектер ақымақтықпен 

жігіттік  көрсетем  деп,  ересек  адам- 

дардың күшін күндеп, өздерінің бұл- 

шық еттері мен сүйектеріне тым ауыр 

келетін жүктерді көтеруге тырысады 

және  көтереді  де...  Мен  де  осылар- 

дың  бәрін  өз  мағынасында  дене 

күшімен де, рухани да істедім. Сөйтіп 

тек қана кездейсоқ жағдайлар себеп-

ті  өлімге  соғатын  шалдығудан  сақ 

қалып,  бүкіл  өмір  бойына  мүгедек 

боп қалмадым». Жасөспірімдердің іс- 

әрекет үстінде тез қимылдаймын деп 

осылайша  босқа  шаршап  қалатын- 

дықтарын ескеріп отырмаса болмайды.

Ортаңғы сынып оқушыларының ара-

сында  көркем  әдебиет,  спорт,  шах-

мат,  техникамен  шамадан  тыс  көп 

әуестенушілік  кейде  сабақ  үлгірімін 

төмендетуге  себепкер  болады.  Тәр- 

биешілер, осындай бір жақты шұғыл- 

данушылыққа  жол  бермей,  оларға 

ақыл-ой  және  дене  еңбегін  қалайша 

тиімді  етіп  пайдалануға  болатынды- 

ғын,  сондай-ақ  қол  бос  уақытты  дұ- 

рыс  пайдалану  керектігі  жөнінде 

ақылға қонымды кеңестер айтып оты- 

руы өте қажет жайт.

Осы  жастағы  балалардың  қызығуы 

мен әуестенушілігі де күшті болады. 

Әсіресе  олар  көркем  әдебиетке,  сая- 

си-қоғамдық мәселелерге, саяхат, фан- 

тастикаға әуес келеді, шытырман оқи- 

ғаға  толы,  қиыншылықты  жеңуде 

өзін-өзі  тәрбиелеуде  түрткі  болатын 

кітаптарды көп оқиды.

Жасөспірімдердің  психикалық  про-

цестері дамып, күрделене түседі. Ой-

лауында  заттардың  себеп-салдарлық 

байланыстарын ажырататын көрініс-

тер,  абстрактілі  ұғымдар,  еске  сақ- 

тауында логикалық-мағыналық прин- 

ЖАСө

ЖАСө

214

ципке  негізделген  әдістердің  болуы, 

қиялының сан тарапқа шарықтап об- 

раздарға бай келуі осындай көп оқу, 

ізденудің,  көп  нәрсеге  әуестенудің 

салдары  болып  табылады.  Олардың 

сөйлеу  ерекшеліктері  мен  зейінінде 

де, ерік сапаларында да сапалық өзге- 

рістер байқалады.

Жасөспірімдердің  ұжымның  белсен- 

ді  мүшесі  екендігін  сезіне  бастауы, 

оның  «нағыз  өмірге»  талаптанатын- 

дығы,  өзін  бағалай  білушілігі,  жұрт 

пікірімен  санаса  бастауы  оның  жеке 

басының  едәуір  жетіліп  қалғанын 

көрсетеді. 14-15 жас балалардың ара- 

сында мамандық таңдау мәселесі жө- 

нінде  байсалды  пікірлер  айтылады. 

Бұл  мәселенің  күн  тәртібіне  қойы- 

луы  жасөспірімдердің  өмірге  дұрыс 

көзқарасы қалыптаса бастағанын аң- 

ғартады.  Олар  жалпы  білім  беретін 

орта мектепке оқуды жалғастырумен 

қатар арнаулы мамандық беретін оқу 

орнына  не  өндіріске  баратындықта- 

ры туралы көп ойласады, ақыл-кеңес- 

ке  кұлақ  түріп  отырады.  Әрине,  бұл 

жерде  ата-аналардың,  мұғалімдердің 

жақсы кеңесі қажет-ақ.

ЖАУАПКЕРШІЛІК  –  адамның 

белгілі бір іске, тапсырылған міндет- 

ке жауапкершілікпен қарап, оны қа- 

лай да орындап, жүзеге асырып оты- 

ратын адамгершілік қасиеттің көріні- 

сі. Ж. біріншіден, адамның міндетті 

ісін орындап шығу үшін сол жұмыс- 

тың  мән-жайын  жете  түсініп,  үнемі 

мезгілінде  атқарудың  әдіс-тәсілін 

қарастырады. Екіншіден, орындаған 

ісінің өзі мен өзгелерге нендей нәти- 

же беретінін айқын аңғарып, көпші- 

лікке, қауымға тигізетін пайдасын ой- 

ластырып, азаматтық борышын орын- 

дайды.  Үшіншіден,  жеке  басы  мен 

қоғам  алдында  атқарған  еңбегінің 

жемісті  екеніне  көзі  жетіп,  барлық 

қажеттіліктерді  қанағаттандырудың 

негізі  еңбек  екендігін  терең  ұғына- 

тын болады.

Сөйтіп,  қоғам  алдында  азаматтық 

борышын атқаруымен бірге, өз басы- 

на жүктелген жауапкершілікті орын- 

дап  шығу  кісілік  беделді  қалыптас- 

тырып, іскерлікті шыңдайды. Ж. адам- 

ның  міндетті  істі  атқаруымен  бірге, 

оның  мінезіндегі  ерік-жігерін,  қай- 

раттылығы  мен  табандылығын  көр- 

сететін  ерік  сапалары  болып  сана- 

лады.  Жүктелген  міндетіне  жауап- 

кершілікпен  қарайтын  адам  туған-

туыстарына,  жора-жолдастарына, 

ұжымдағы  қызметтес  құрбыларына, 

жалпы  әлеумет  алдында  беделді 

кісі деп бағаланып, оның абыройын 

үнемі  көтермелеп,  жауапкершілігі 

күрделі істерді атқаруға сенім артып 

отырады.

Ж-тің  кері  ұнамсыз  жағы  –  жауап- 

сыздық.  Жауапсыздық  міндетті  іске 

салқын  қарап,  жүктелген  міндетті 

орындамайды.  Ондай  адам  қоғам 

алдында абырой-беделге ие бола ал- 

майды. Атқарған жұмысында сенім- 

сіздік  тудырып,  ісінің  шала-шар- 

пылығын бетіне кінә етіп тағады. Жа- 

уапкершілік  тек  мінезде  ғана  емес, 

сондай-ақ  сезімдерде,  қабылдаулар- 

да,  саналауда,  қатынастарда,  мінез-

құлықтың  әртүрлі  формаларында 

көрініс  табады.  Ж.-тің  негізгі  белгі- 

лері ретінде тұлғаның өз міндеттерін 

атқарудағы  тиянақтылығын,  өз  ісі- 

не  адалдығын,  сондай-ақ  өз  әрекет- 

терінің  салдарына  жауап  беруге  да- 

йындығын,  шыншылдығын,  әділді- 

гін,  ұстанымдылығын  айтуға  бола- 

жүктеу/скачать 11,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: