Байқоңыр  ғарыш  айлағының  географиялық  орналасуы  және  полигон

№№1-12(104-115), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016          ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
78 
қозғалысы  барлық  жерлерде  мүмкін  бола  алады,  тек  қалың  сораң  мен  шөптің 
арасынан жылдың қай  кезі  болсада мүмкін емес. Сонымен қатар, Үлкен және Кіші 
Борсық,  Мойынқұм  және  Арал  маңы  аймақтарындағы  құмдары  өтімсыз  болып 
келеді. 
Жердегі 
омыртқасыздардың 
салмағы 
20-30 
кг/га-дан 
аспайды. 
Омыртқасыздардың түрлік құрамы аса бай емес. Кеміргіштердің саны басым түседі: 
құркоректілерден  –  салпаң  құлақты  кірпі;  жыртқыштардан  –  қасқырлар,  түлкілер, 
қарсақтар; құстардан – бозторғай, дала бүркіті, ақсарылар. Олардың көбісі – даланың 
эндемиктері. 
Ғарыш айлағының аймағында табиғи ормандар мүлдем жоқ. Сексеуіл, жыңғыл 
тоғайлары кездеседі, ал өзеннің жағасында тікенекті бұталар кездеседі. 
Байқоңырдың оң жағында Орта Азияның бай өзендерінің бірі, төмен жағында 
тармақтары жоқ – Сырдария өзені ағып жатыр. Бұл Орта Азиялық өзен және де одан 
пайда  болған  тұщы  көлдер  барлық  қажеттілікті  қанағаттандыра  алатын  еді,  алайда 
ондағы судың құрамында лай бар және топырақ түстес болып келгендіктен, жақсы 
сүзгілеуден  және  ұзақ  уақыт  тұнбадан  өту  керек.  Өзен  құмды-сазды  жазықтықтың 
арасынан  ағып  өтеді,  одан  10-20  метр  биіктікте  орналасқан  құмды  төбелерден 
тұрады.  Өзеннің  алқабының  айқын  шегі  жоқ.  Суы  көп  жылдарда,  су  тасқыны 
кезінде,  сондай-ақ  қыста  өзеннің  суы  кептеліп  қалған  кезде  өзен  әртүрлі  жерде 
арнасынан  шығып,  едеуір  судың  жайылуына  әкеліп  соғады.  Су  тасқыны  кезінде 
судың  түсі  бұлдыр,  жазғы  уақытта  –  сәл  бұлдыр  болып  келеді.  Судың  жалпы 
кермектігі -15-17°, тұрақты кермектігі -10,6°. 
Қыста  су  қатады.  Күзгі  сең  жүру  кезі  –  13  қараша  (ерте  басталғанда),  21 
желтоқсан (кеш басталғанда). Ұзақтығының басталуы – 19 қараша (ерте басталғанда) 
немесе  12  қаңтар  (кеш  басталғанда).  Көктемгі  сең  жүру  кезі  –  5  наурыз  (ерте 
басталғанда) немесе 9 сәуір (кеш басталғанда). Өзеннің мұздан тазалануы 6 наурызға 
(ерте басталғанда) немесе 12 сәуірге (кеш басталғанда) сәйкес келеді. Мұзқатқының 
болу ұзақтығы 4 айға дейін созылады. Мұзқатқы нық мұздың ең көп қалыңдығы бір 
метрге жетеді. Көп жылғы орта есептегі мұздың қалыңдығы – 110 см, ал ең аз – 40 
см. 
Өзеннің  ені  өткен  ғасырдың  70-ші  жылдарының  ортасына  дейін  200  метр 
болып  келген.  Сол  уақыттан  бері  өзеннің  ені  азайып,  Байқоңыр  қаласы  аймағында 
100 метрден аспайды. Өзеннің басым бөлігінің тереңдігі – 3 метр, ең терең жері – 8 
метр болып келеді. Өзеннің ағым жылдамдығы басым жерде – 0,8 м/с болып келеді. 
Ауа  температурасының  абсолюттік  минимумы  -36°С,  ал  абсолюттік  максимумы 
+44°С  болады.  Көп  жылдан  бергі  алғашқы  аяздың  түсетін  күні  орташа  шамамен 
алғанда  –  9  қазан,  соңғы  аяздың  күні  –  15  сәуір.  Желдің  басым  соғатын  бағыты  – 
шығыс және батыс. Орташа көпжылдық тұманды күндер саны – 18, найзағайлы – 5, 
боранды – 6, қар жамылғысымен – 110. Орташа жылдық шөгуі – 98 мм, артығырақ – 
181 мм, азырақ – 68 мм. 
Сонымен,  5  ҒЗСП  СМ  КСРО  (ғарыш  айлағы  нақты  осы  атаумен  аталған 
болатын) 1995 жылы басталды. Қаланың бірінші ғимаратынан зымыранды ұшыруға 
дейін, небәрі 18 ай өткен болатын. «Мен сенімді болдым,  - деді Королев С.П. 1961 
жылы Байқоңырдың бірінші жиналысында, - яғни әскери құрылысшылар алдамайды, 
бірақ мен осындай аз уақыт ішінде олар көп нәрсе салады деп күткен жоқпын». 
1957 жылы 15 мамырда 18 сағат 50 минутта алғашқы МБР іске қосу жүргізілді. 
Ғарыш айлағының қазіргі таңда 9 сөре (бастайтын) жиынтығы бар 14 ПУ-мен бірге 
алдын ала дайындау сөресіне арналған және РН іске қосуы КА не КК-мен бірге, 34 
техникалық  жиынтығы,  жанармай  толтыру  бекеті  және  өлшеу  жиынтықтары. 
Барлығын қосып есептегенде шамамен 2000 сөресі бар. 

№№1-12(104-115), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016          ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
79 
Адамның  ынтасы  барлық  үлкен  игілікті  ісі  оның  тұрып  жатқан  ортасының 
бұзылу  қауіпінің  туындауына  әкеледі,  яғни  соның  салдарынан  шаруашылық  және 
басқа қызметтің бұзылуына, оның ішінде әскериді қосып алғанда. 
Зымыран-ғарыш 
техникасының 
қоршаған 
ортаға 
әсері. 
Біздің 
ғаламшардағы  адамдар,  бір  кездері  ғарыш  кеңістігіне  ұшу  ойын  жүзеге  асырды, 
болашақта одан бас тартпайтын. 
Жер  орбитасы  арқылы  және  Жер  орбитасында  жүк  ағымының  арту 
тенденциясы  ешқандай  күмән  тудырмайды.  Көптеген  ғылыми  және  әлеуметтік-
экономикалық  тапсырмаларды  шешуде,  әскери-стратегиялық  тапсырмаларды 
айтпай-ақ,  бүгінде  арнайы  ғарыш  жүйесін  қолданбау  мүмкін  емес.  Ғарыш  жүйесін 
пайдалану  экономикалық  тұрғыдан  алып  қарайтын  болсақ  пайдалы.  Көптеген 
тапсырмалар  бойынша  алынған  нәтижелердің  сапалы  сипаттамасы  «жер»  әдісін 
қолдануда қол жетпейтін нәрсе. 
Жер  серігін  жоюдың  классикалық  сызбасын  қарап  көрелік.  Құрылымдық 
сызбаға  байланысты,  зымыран-тасу  құрылысы,  траекторияда  екісатылы  болып 
қолданылады, не үшсатылыны жою болып. Екісатылыны жою кезінде зымыранның 
желісті  бөліктеріннен  ажыратқанда  (кейде  оларды  алғашқы  саты  деп  те  атайды) 
сөреден қандай да бір қашықтықта орналасады арнайы тағайындалған орыннан осы 
мақсатта  Жердің  жоғарғы  бөлігіндегі  аудандарына  (егер  сөре  алаңдары  теңіз 
жағалауынан алыс орналасқан болса), не сәйкес аудандардың акваториясына түседі. 
Әзірге  әлемдік  тәлім  алуда  тек  бір  ғана  прецедент  бөліктердің  желісін  құтқарады, 
мұқитқа түсетін, олардың көшіруінен және қайта қолдануынан, бұл «Cпейс-Шаттл» 
американдық жүйеде қарастырылғандай. Қалған барлық жағдайда құлаған бөліктері 
жердің жоғарғы бетінде бұзылады не мұхитқа батып кетеді. 
Зымыран  тасығышта  жанармай  компонентінің  қолданылатын  көлеміне  қарай 
құлаған  жерде  олардың  бөліктері  жарылуы  мүмкін  және  маңызды  аймақтарды  улы 
заттармен  бүлдіруі  мүмкін,  қозғалтқыш  жұмысы  аяқталғаннан  кейін  зымыран 
багында қалған қалдықпен. Зымыран тасығыштың соңғы сатысына қатысты айтатын 
болсақ, онда олар пайдалы жүкті жойғаннан кейін және одан бөлінгеннен кейін дәл 
сол  орбитада  қалады,  қандайда  бір  аз  не  көп  уақыт  аралығында,  содан  кейін 
атмосфераның  кідіріс  әсерінен  оның  толық  қабаты  шығады  және  бүліне  және 
біртіндеп  жана  отырып,  бәрі  бір  Жердің  жоғарғы  бетіне  жетіп,  алдымен  уақытын 
болжау және түсетін ауданның географикалық координаттарын айту мүмкін емес. 
Сондықтан, келесі мәселелер туындайды: 
1)  Зымыран  тасығыштан  бөлінетін  бөліктерді  қабылдауға  арналған  арнайы 
осыған арналған аймақты тағайындау. Бұл аймақтарды ауыл шаруышылығы мен мал 
шаруашылығы  қолдана  алмайды,  құрылыстық  өндірістік  аймақта  және  тамақ 
өндірісінде, тіпті тұруға болмайды, күрделі құрылым, торап, агрегаттардың түсуінен 
тікелей  қауіп  төнетін  болғандықтан.  Бұған  мысал  ретінде  «Алтай»  газетінде 
келтірілген мысалды алып қарауға болады. 
Байқоңыр  ғарыш  айлағынан  сөрелері,  зымыранды  жоятын  трассалары  
аудандардың  үстінен  өтеді.  Қазір,  біраз  жыл  өтті  балалар  да,  үлкендер  де  жоғарғы 
жақтардың,  әскерилердің  және  қоғамның  осыған  назарын  аударуға,  яғни  аудан 
аймағы  улы  қалдықтар  тасталатын  жер  болып  бара  жатқанын.  Ормандар  үстінде 
қарғалардың  тобы  –  зымыран  жанармайы  гиптелдің  иісі  оларға  шіріп  жатқан  еттің 
иісі  секілді  сезіледі.  Плоское  ауылының  тұрғындарының  айтуынша,  оларға  әскери 
зымыранның жарықшақтары құлайды. Жақында ауылдың орталығында қызыл-сары 
түсті  дақ  пайда  болды.  Температура  20  градустан  жоғары  болғанда  азот  тотығы 
секілді  болады,  яғни  гептилмен  бірге  қолданылатын.  Адамдар  бас  ауруымен  және 
лоқсу  жиілеп  кеткеніне  шағым  түсіруде,  ауданда  онкологиялық  аурудың  пайызы 

№№1-12(104-115), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016          ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
80 
жоғары. Сонымен қатар, кейбіреулері яғни улы жарықшақтар шаруышылықта қажет 
деп санайды: одан күректер, басқа да аспаптар жасайды. 
2)  Егер  улы  компоненттер  жанармай  ретінде  қолданылса,  көп  жылдар  бойы 
жергілікті жер уланғанғанына байланысты бұл аудандар қолданыла алмайды. 
3)  Зымыран  тасығыш  фрагменттері  мен  өзінің  аппарат  серіктес  ресурстарын 
өңдеуде  жер  айналасындағы  кеңістікте  ластау,  мақсаттық  тапсырмаларды  Жер 
орбитасында орындауда, объектілермен соқтығысу қаупін тудырады. 
4)  Қауіптілік,  орбитадан  Жерге  қайтып  оралғанда  зымыран  тасығыштың 
басқарылмайтын бөліктері және өзінің серіктес ресурсын өңдеуде туындайды. 
Тәжірибелік  бөлім.  Зерттеу  материалдары  мен  әдістері.  Асимметриялық 
диметилгидразиннің  топырақтагы  құрамын  анықтау  әдістері.  Зерттеу  мақсаты 
мен  міндеттеріне  байланысты  зымыран  ғарыш  кешені  Байқоңырда,  Қызылорда 
қаласы  аумағында  және  Жанақорған  аудандық  орталығының  жақын  аумағында 
топырақ  құрамын  зерттеу  бойынша  тәжірибелік  жұмыс  жүргізілді.  Сонымен  қатар 
топыраққа асимметриялық диметилгидразиннің әсері зерттелді. 
Қойылған  мақсаттарға    қол  жеткізу  үшін  Төретам  қыстағының  жанынан 
(шартты  түрде  ғарыш  айлағының  аумағы  болып  есептеледі),  Қызылорда  қаласы 
аумағынан  және  Жанақорған  аудандық  орталығының  жақын  аумағынан  топырақ 
таңдалды.  Зерттеудің  алғашқы  қадамдарының  бірі  нұсқаға  алынатын  топырақты 
таңдау, анықтау болды. 
Зерттеушілердің көпшілігі қазіргі уақытта асимметриялык диметилгидразиннің 
топырақтагы  құрамын  анықтаудың  жетілдірілген  әдісінің  жоқ  екенін  мойындайды. 
Онымен  түрлі  мекемелер  алынған  сынақ  нәтижелеріндегі  айырмашылықты 
байланыстыруға болады. Қолданыстағы әдістерді жетілдіру үшін уақыт қажет. 
Асимметриялық 
диметилгидразиннің 
топырақтағы 
құрамы 
ионды 
хроматографияны амперметрлік және вольтметрлік детектірлеу арқылы анықталды. 
Топырақтың  механикалық  құрамын  зерттеу,  оның  сипаттамасы,  агроөнеркәсіптік 
және агрохимиялық қасиеттері стандартты әдістермен жүзеге асырылды. 
Барлығы топырақ объектілерінің 57  үлгісі зерттелді. Зерттеу барысында түрлі 
тереңдіктегі  топырақ  сынамасына  талдау  жүргізілді:  тереңдігі  20-40  см  болатын 
беткі  қабаттағы,  тереңдігі  40-80  см,  тереңдігі  80-120  см  болатын.  Жоғарыда 
айтылғандарға сүйене отырып, Төретам қыстағынан қашықтаған сайын топырақтағы 
химиялық элементтердің құрамы азая түсетіндігін атап өткен дұрыс. 
Зерттеулер  нәтижесі  Төретам  қыстағынан  қашықтаған  сайын  топырақтағы 
нитраттар,  хлоридтер,  сульфаттар  құрамы  азая  түскендігін  көрсетті.  Әлбетте, 
Төретам  қыстағының  жақын  аумағында  топырақтағы  химиялық  элементтердің 
мөлшерінің  жоғары  болуы,  жақын  орналасқан  ғарыш  айлағының  қоршаған  ортаға 
әсері деп түсінуге болады. 
Сонымен  қатар  асимметриялық  диметилгидразиннің  топырақтағы  құрамын 
анықтауда модельдік зерттеу өткізілді. Негізінде, тереңдігіне байланысты CMT және 
өнімдердің  өзгеріске  ұшырауы  белгіленген,  ластану  тереңдігі  және  ластаушы 
заттарды  құрамына  байланысты  топырақ  бейінің  өзгерісін  байқауға  болады,  оны 
бәлкім уақыт ағымымен түсіндіруге болады. 
Зерттеу  жұмысының  келесі  кезеңі  асимметриялык  диметилгидразинді 
топырақта  белгілі  бір  көлемде  бұршақ  және  сұлы  өсімдік  тұқымдарын  егу  болып 
табылды. Бастамас бұрын бұршақ және сұлы өсімдік тұқымдары таңдалып алынды. 
Одан  кейін  зертханада  егу  барысы  жүзеге  асырылды.  Бастау  үшін  үрме  және  сұлы 
тұқымдары  таңдалып  алынды,  сосын  барып  зертханалық  базасында  өсімдіктер 
отырғызу жүргізілді. 

№№1-12(104-115), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016          ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
81 
Топырақтағы  органикалық  заттардың  өзгеруі  барысын  бағалау  топырақтағы 
фракционды-топтық  құрамына  сандық  және  сапалық  талдау  жасау  арқылы 
жүргізілді,  яғни  топырақ  үлгісін  зерттеу  арқылы.  Топырақтағы  органикалық 
заттарды зерттеуге экологиялық жүйенің маңызды құрамды элементтерін зерттеуге 
аз  жұмыс  жүргізілген  жоқ.  Топырақ  құрамы  құрылысында  органикалық  заттардың 
алатын  орны  жақсы  белгілі  болғанмен,  оның  биотикалық  потенциалы  мен  басқа 
сапалық  сипаттамасын  формалдау,  яғни  топырақтың  құнарлығындағы  ұқсастығын, 
оның  антропогендік  сипатындағы  жағымсыз  әсеріне  экологиялық  төзімділігін 
анықтау  болып  табылады.  Осыған  байланысты,  топырақтың  ластану  әсерінен 
органикалық заттар жағдайының өзгеруін зерттеу қажеттілігі туындайтынын көрініп 
тұр.  
Біздің зерттеуіміз арқылы алынған нәтиже бойынша бір рет ластанған топырақ 
СДМГ-ы  олардың  органикалық  заттарына  кәдімгідей  әсерін  тигізеді.  Зерттеу 
барысында алынған нәтиже бойынша, топырақ үлгісіне СДМГ енгізуде онда жалпы 
органикалық  көміртектің  құрамы  ұлғаяды,  соңына  таман  оның  құрамы  азайғаны 
байқалады, вегатациондық кезеңде топырақ санына қарсы вегатациондық тәжірибені 
бастар  алдында  топырақтағы  органикалық  заттың  минералды  процесінің  дамуын 
көрсетеді. Вегатациондық кезеңнің аяғында және басталар алдында жалпы көміртек 
саны бойынша, ластанған топырақтағы айтарлықтай минерализация, әсіресе СДМГ-
нің шығу құрамы жоғары болады. 
Ластану  нөлдік  жағдайда  топырақтағы  көміртек  құрамы  сұлы  астында 
вегатациондық  тәжірибені  бастар  алдында  15,10%  құрайды.  2,5  мг/кг  ластануда 
көміртек құрамы 15,63%, ал 5 мг/кг ластануда көміртек 17,52%. 
Біздің  жұмысымыздың  келесі  бөлігі  топырақтағы  көміртек  құрамын  анықтау 
болды.  Сұлы  астындағы  вегатационды  кезеңді  аяқтағанда,  бұдан  алған  біздің 
көрінісіміз  келесідегідей:  нөлдік  ластануда  көміртек  құрамы  топырақта 
вегатациондық  тәжірибені  бастарда  11,20%.  2,5  мг/кг  ластануда  көміртек  құрамы 
11,50% құрады, ал 5 мг/кг ластануда көміртек 12,40%. 
Біздің зерттеу  міндеттеріміздің бірі  болып үлгілік топырақта фасоль өсімдігін 
өсіруде көміртекті анықтау болатын, әртүрлі СДМГ құрамын анықтау үшін. Фасоль 
астындағы  топырақта  вегатационды  тәжірибені  аяқтағанда  нөлдік  ластануда 
топырақта  көміртек  құрамы  вегатационды  тәжірибені  бастар  алдында  11,70%.  2,5 
мг/кг  ластануда  көміртек  құрамы  12,07%,  ал  5  мг/кг  ластануда  көміртек  12,70% 
құрады.  Алынған  нәтижелер  растағандай,  фасоль  астындағы  үлгі  топырағында 
көміртек  құрамы  сұлы  астындағыға  қарағанда  фасоль  астындағы  үлгі 
топырағындағы көміртек құрамы жоғарғы пайызды көрсетті. 
Топырақтағы  органикалық  заттардың  трансформациялану  процесінің  әртүрлі 
бағытталуына  байланысты  топырақты  өзара  байланыстың  бастапқы  этапында  және 
топырақты өсімдікті жүйесі СДМГ-де гидролизделмейтін қалдықтар жиынтығының 
өзгеруінде қандай да бір анықталған сәйкестігі анықталмаған. 
Белгілі  болғандай,  топырақта  бір  мезетте  минералдану  органикалық 
байланыстың гумификациялану процесінде шығады. Тікелей ақпарат жалпы деңгейі 
туралы органикалық заттардың биохимиялық белсенділері және олардың мүмкіндігі 
туралы  жанама  ақпарат  әртүрліге  айналады,  оның  ішінде,  қиын  ажыратылатын 
байланыстың  жоғары  молекулалары  әлдеқайда  күрделірек  болуына  әкеледі, 
олардағы  бос  радикалдардың  (БР)  құрамын  электронды  парамагнитті  резонанс 
әдісінің  көмегімен  анықтауға  мүмкіндік  береді  немесе  басқа  парамагнитті  белсенді 
қарашірікті заттарды. 
Бос  радикалдардың  бар  кезінде  бос  радикалды  полимеризациялық  олигомер 
кенеттік  процессі  болады.  Бұл  процестер  органикалық  заттарды  ажыратудың  кез 

№№1-12(104-115), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016          ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
82 
келген  этапынан  басталуы  мүмкін.  Радикалдардың  жасалуы  және  полимеризация 
байланысы  химикалық  есептен  болуы  мүмкін,  яғни  биологиялық  процесс  секілді, 
микроорганизмдегі 
экзоферменттердің 
әрекетінің 
ерекшелегінің 
болуынан 
(фенолоксиздаздар, пероксиздаздар және т.б.). 
Осыған  орай,  үлгі  топырағындағы  органикалық  заттардың  сапалық  және 
сандық  құрамының  өзгеруін  талдауды  топырақтың  және  топырақты  өсімдікті 
жүйеде  СДМГ-мен  өзара  байланысының  бастапқы  этапында  көрсетеді,  өзара 
байланысында  органикалық  заттарда  минералдану  процесінде  палюттант  күшейеді. 
Осыдан  кейін,  бұл  процесс  топырақтық  және  топырақтық  өсімдікті  жүйеде  келесі 
этаптарда  күшеюі  міндетті.  Осыған  орай  вегетационды  тәжірибенің  созылуында 
жалпы  органикалық  көміртек  құрамының  өзгеруі,  минерализациялау  процесінің 
белсенділігі  вегетацияның  соңына  таман  төмендетеді.  Айтылған  жанамалар 
ластанған  топырақта  органикалық  заттардың  сапасын  уақыт  өте  келе  жақсартады 
және  ластанбаған  топырақта  оның  нашарлауы  әртүрлі  өсімдіктерді  отырғызғаннан 
болады.  Фасольға  қарағанда  сұлының  айырмашылығы  органикалық  заттардың 
сапалық сипаттамасын жоғарлатады. 
Осыған  байланысты,  уақыт  өте  келе  үлгі  топырағы  органикалық  заттардың 
фракционды-топты  құрамы  өзгеретінін  көрсетеді,  яғни  органикалық  заттардың 
минералданудың  белсенді  процесі  төмендейді  және  гумификация  процесінің  үлесі 
артады.  Үлгі  нұсқаларында  топырақты  қоспағанда  фасоль  астында  органикалық 
заттардың сапасының төмендеуі бақыланады, ал ластанған нұсқада ол артады. 
Белгіленген ластанған нұсқада фасоль астындағы топырақ айқынырақ көрінеді 
және  азырағы  сұлы  астындағы  топырақта.  Көрініп  тұрғандай,  ластанған  табиғи 
топырақта  гумус  сапасын  қайта  қалпына  келтіруде  зерттеуге  қолданылған  өсімдік 
түрінен, үлгілік құрамы бойынша, фасоль өсімдігін қолдану тиімдірек. 
Ластанған  топырақта,  яғни  үлгілілікте,  жалпы  органикалық  көміртек  құрамы 
бойынша  айтатын  болсақ,  өсімдік  астындағы  минералдау  процесі  тереңірек. 
Ластанған  топырақта  өсімдік  астындағы  жалпы  көміртек  құрамы  вегетацияның 
аяқталуынан  төмен  болады,  бақылауға  қарағанда.  Сондықтан  үлгі  топырақта 
осындай жағдайлар вегетация соңында бақыланады. 
Қорытынды.  «Байқоңыр»  ғарыш  айлағындағы  зымыран-ғарыш  қызметінің 
техногендік  әсеріне  тек  осы  соңғы  он  жылда  көңіл  бөле  бастады.  Кеңес  үкіметі 
кезінде, зерттелетін аймақ ұзақ уақыт бойы құпия сақталатын, аймақты экологиялық 
зерттеу мақсатында мүмкіндік болмайтын. 
Қоршаған ортаға зымыран-ғарыш техникасының әсері зымыран-тасығыш және 
толтыру станциялары орналасқан аудандарда химиялық ластануы мен механикалық 
бүлінуі  арқылы  сипатталады.  Қазақстан  Республикасы  өз  жеке  меншігіндегі  жерді 
Ресей  Федерациясына  жалға  беруде  экологиялық  қауіпсіздік  нормасын  сақтауды 
қатаң  талап  етеді.  Сондықтан  қазір  қоршаған  орта  компоненттерінде  ғарыш 
қызметінің  әсерін  бағалау  сұрақтарына,  сонымен  қатар,  қоршаған  ортаның  ғарыш 
объектісінің қалыпты техногендік әсеріне үлкен назар аударылып отыр. 
Зерттелетін аймақтың үлкен бөлігін ортаның реакциясын сілтілеу, әлсіз жойып 
кететін  режиммен  және  жеңіл  түйіршікті  құрамымен  сипатталатын  қоңыр  шөлді 
дала  және  сұр-қоңыр  топырақ  алып  жатыр,  гумустың  құрамы  жоғары  емес,  күнді 
болып  келеді.  Шамамен  позициялық  ғарыш  аймағында  тікелей  ғарыштық  қызметті 
жүзеге асыруда қолданылатын техногендік әсердің шығу көзі қоршаған ортаға әсер 
ететін  арнайы  техникалық  объектілер  болып  табылады.  Ғарыш  айлағында  негізгі 
ластаудың  көзі  болып  келесі  зымырандық  жанармайлар  табылады:  симметриялық 
емес диметилгидразин (СДМ), азотты тетраоксид (АТ), сонымен қатар керосин. 

№№1-12(104-115), қаңтар-желтоқсан, январь-декабрь, January-December, 2016          ISSN 2307-0250 
Žas ġalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist 
______________________________________________________________
 
 
 
83 
Зерттеу  барысында  анықталғаны,  орнатылған  үлгі  ластанған  топырақта 
топырақты-өсімдікті  жүйені  дамытудың  бастапқы  этаптарында  органикалық  заттар 
фракциондық  топтық  құрамы  өзгереді,  сонымен  бірге  вегетационды  кезеңнің 
аяқталуында да байқалады. 
Жұмыс  нәтижесінде  анықталғаны,  зерттелетін  аймақта  техногендік  әсерге 
топырақтың беріктілігін анықтау үшін бейімді әдісті қолдану. 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: