1. Болмыс және тіршілік. Мән және бар болу

1. Милет мектебінің натурфилософиясы. Алғашқы философиялық мектеп, Милет мектебінің ӛкілдері: Фалес, Анаксимандр, Анаксимен дүниенің пайда болуының алғашқы негізін табиғат заттарынан іздеді. Олар субстанцияны материалды зат деп түсінді. Фалес (б.д.д. 625-547 жж.) – Милет мектебінің негізін салушы, артында үлкен философиялық мұра қалдырған ежелгі грек философы. Ол алғаш рет табиғат құбылыстарын танып білуге талпыныс жасап, табиғат заттарының пайда болуын қарапайым тұрғадан түсіндірді. Фалестің айтуынша, бүкіл әлемнің жаратылыс негізі судан басталады. Су -алғашқы бастау. Бүкіл табиғат құбылыстары, жан- жануарларлар сумен кӛректенеді. Әлемнің орталығын жер деп санаған. Жылды 12 айға бӛліп, 365 тәуліктен тұратын күнтізбені ойлап тапқан. 585 жылы күннің тұтылуын тұңғыш болжап айткан.

Сөйтіп, грек елінде «алғашқы астраном» деген атқа ие болған. Ол Мысырға саяхаттап барып, геометрияны Элладаға алып келген. Математика саласында жаңалықтар ашқан ғұлама. Фалестің шәкірті – Анаксимандр ( б.д.д. 610-546 жж.) болды. Ол бүкіл дүниенің бастамасы, түпнегізі, шексіз субстанция – апейрон деп есептеді. Оның айтуынша, апейронды бір зат ретінде айқындау мүмкін емес,өйткені, ол үнемі қозғалыста, ӛзгерісте тұрады. Оның қозғалысы арқылы әлемде жаңа заттар, құбылыстар пайда болып, енді бір заттар, құбылыстар жойылып жатады. Осылайша, ол дүниенің бір күйден екінші күйге ауысып жататынын, ӛзгерісте, қозғалыста болатынын кӛре білді. Анаксимандр жер бетіндегі тіршіліктің және адамның пайда болуы туралы болжам айтқан философ. Оның айтуынша, тіршілік алғаш рет суда, теңізде пайда болған. Теңіз жыртқыштарынан қашқан кейбір су жануарлары құрлыққа шығып, құрлыққа бейімделіп, тіршілік ете бастайды. Адам құрлыққа шыққан теңіз жануарларының бір түрінен пайда болған.

Анаксимен (б.д.д. 588-525 жж) –Анаксимандрдің шәкірті болған ежелгі грек философы. Стихиялық материалист ретінде, барлық 30 денелердің негізі ауа деп санады. Ӛйткені, ауа бір орында тұрмайды, үнемі қозғалыста болып тұрады. Ауаның қозғалысы барлық ӛзгерістің себепкері болып табылады. Бірде қоюланып, бірде сұйылып, әр-түрлі денелердің, құбылыстардың пайда болуына негіз болады. Ауа құбылып, бірде отқа, бірде желге, бұлтқа, тасқа айналады. Сондай-ақ, ауа – дененің ғана емес, жанның да бастамасы болады. Бүкіл аспан денелері, жер де ауада қалқып жүреді деп айтқан. Грек мифологиясындағы адамның жанын оның тыныс алуымен теңеуіне сүйене отырып, Анаксимандр адамның жаны ауадан пайда болған деген тұжырымға келеді.

Қорыта айтқанда, Милет мектебінің ӛкілдері дүниенің бастауын табиғат заттарының ӛзіндік ішкі мазмұнынан, мәнінен іздеді. Дүниенің үнемі ӛзгерісте, қозғалыста болатынын байқап, тұрпайы диалектиканың негізін негізін қалады. Табиғат философиясының дамуына үлкен үлес қосты. Эфес қаласынан шыққан ғұлама ойшыл Гераклит (б.э,д. 544- 483жж) Милет мектебі ӛкілдерінің ілімін жалғастырып, барлық заттардың бастамасы – от деп санады. От – мәңгі. Әлемді де, адамды да құдай жаратқан емес, ол ӛз заңдылығымен жанып тұрған тірі от. Жан да оттан пайда болған. Ол материалды. Гераклит сонымен қатар, дүниенің үздіксіз ӛзгерісте, қозғалыста болатындығын және қозғалыстың кӛзі қайшылықта екеңдігін айтқан алғашқы ойшылдардың бірі. Гераклиттің айтуынша, бүкіл дүние қарама- қарсы құбылыстардан тұрады және олар үздіксіз ӛзгерісте болады. Мысалы, теңіз суы балықтар үшін таза, ал адам үшін арам. «Салқын жылынады, ыстық салқындайды» Табиғат ешқашанда күйремейді және пайда болмайды, дүние қарама-қарсылықтан тұрады. Дүние ағып жатқан ӛзен секілді, ол сол сияқты ешқашанда қайталанбайды. Құбылыстардың екі жағы болады. Бір құбылыс біреуге жақсы болса, енді біреуге жаман болуы мүмкін. Мәселен, жаңбыр кӛктемде жақсы, ал күзде жаман дейміз. Кедей бай болады, бай кедей болады. Құбылыстардың екі жағы бірбірімен ауысып отырады. Бұдан Гераклиттің диалектикасын кӛруге болады. Дүниенің бәрі бір-біріне байланысты, бір- біріне тәуелді және бір- біріне ауысып отырады.